Ti Irarang-ay ken Pannakarbek ti Sangalubongan a Komersio

Paset 5​—Ti Dakkel a Negosio Irutanna ti Panangpetpetna

KALKALPAS pay laeng ti Gubat Sangalubongan I idi a ti napeggad a kasasaad ti ekonomia ti Europa impasimudaagnat’ kanayonan a riribuk iti masanguanan. Idi naladaw nga Oktubre 1929, napasamak ti didigra. Bimmaba iti kasta unay ti stock market ti Nueva York. Naglagaw dagiti tao. Kalpasan unay dayta ginasut a banko ti narbek. Riniwriw a doliar ti napukaw ti rinibo a tattao, dadduma kadakuada ti timpuak manipud natatayag a pasdek a nakatayanda.

Ti Great Depression inturongna ti intero a lubong iti pannakarakrak ti ekonomia ken, babaen ti panangpakaro kadagiti kasasaad a nangituggod iti Gubat Sangalubongan II, iti napolitikaan a riribuk. Ti propesor iti historia a ni René Albrecht-Carrié dineskribirna ti 1930’s kas “minarkaan ti agsisinnublat a krisis, a nagparang iti sidong ti ekonomiko a didigra.”

Gapuna, agarup 20 a tawen kalpasan ti 1914, nagbatad a dagiti sistema ti ekonomia ti lubong ket dida nagebgeban dagiti trabaho iti baro a siglo. Makapainteres daytoy, gapu ta sigun iti kronolohia ti Biblia ken nadiosan a padto, naggibus ti panangipalubos ti Dios iti di nalapdan a natauan a panagturay idi 1914. Iti dayta a nakapatpateg a tawen, impasdek ti Dios ti nailangitan a Pagarian a mangipanayag iti di makita a kaaddana babaen kadagiti makita a paspasamak. Nadakamat ti sumagmamano kadagitoy nga ebidensia idiay Mateo kapitulo 24, Lucas kapitulo 21, ken Apocalipsis kapitulo 6, a dagita a kapitulo iparegtami a basaenyo.

Maysa pay a kangrunaan a pammaneknek a naipasdeken ti Pagarian isut’ in-inut a pannakadadael ti daga babaen dagiti agnanaed kenkuana. (Apocalipsis 11:18) Iti lawag ti kinapudno a maipaspasangotayo iti sangalubongan a polusion, pannakadadael ti mangsalaknib nga ozone layer iti aglikmut ti daga, ken ti posible nga ekolohikal a didigra gapu iti maaw-awagan a greenhouse effect (panagbara ti daga), addaantayo umdas a rason a mangikuna a matungtungpalen daytoy a padto.

Dakkel a Negosio—Kangrunaan a Mangrugit?

Ti industrial a panagbalbaliw insaadna ti pundasion maipaay iti naisangsangayan a kita ti idudur-as—idudur-as a mamagbalin a nalaklaka, naparpartak, ken naek-ekonomia a mangpennek kadagiti tarigagay ken kasapulan dagiti tao ngem maigiddato iti dayta mangpataud met iti acid rain, mangparnuay iti pannakaibukbok dagiti kemikal, ken mangdadael kadagiti kabakiran ti daga; idudur-as a mamagbalin a posible para kadagiti turista a manglikmut iti lubong babaen ti eroplano tapno rugitanda dagiti sigud a nadalus a baybay ken dadaelenda ti nakaparsuaan a taeng; idudur-as a babaen ti panangmulit iti angin, taraon, ken danum mamagpeggad kadatayo iti nasapa nga ipapatay.

Malaksid iti panangparayrayna iti teknolohia a nagbanag iti pannakadadael ti daga, nangipaay met ti dakkel a negosio iti pakatignayan. Kas kinuna ti magasin a Time, “ti napalalo a panagtarigagay dagiti negosio iti ganansia ket nabayagen a maysa a kangrunaan a gubuayan ti polusion.” Maysa nga ekonomista ti forestry ti NU ti naadaw a nagkuna a ti negosio nga “ilegal a panagtroso ket nairamut iti kinaagum.”

Mapabasol met dagiti saan a kapitalista a sistema. Ni agiwarwarnak a Richard Hornik nagsurat idi 1987 nga “iti agarup tallo a dekada a Komunista a panagturay, impatalged ti Peking nga imposible nga agbanag dagiti sosialista a programa ti panangparang-ay iti pannakairarit ti aglawlaw.” Ngem immayen ti tiempo a panangsango kadagiti nagbanaganna, ken uray ti China maamirisnan “dagiti pannakadadael iti aglawlaw a gapuanan ti idudur-as ti ekonomia.”

Kinuna ti sabali pay nga agiwarwarnak a dagiti panangranggas ti polusion kabayatan ti 40 a tawen a panangdadael idiay Makindaya nga Europa ket “makarimon unay a palimed ti komunista.” Ita laeng a nakadidillaw ti kalawa ti pannakadadael, a namagbalin iti Bitterfeld, 50 kilometros iti amianan ti Leipzig, kas nalabit karurugitan a siudad iti nalabit karurugitan a paset ti lubong.

Dagiti Bunga ti Narungsot a Panagsasalisal

No kasano a ti relihion ken politika impluensiaanda dagiti kababalin ken tignaytayo, kasta met nabileg ti impluensia ti dakkel a negosio kadatayo. Kinapudnona, mailasin ti nairut a panangpetpetna iti sangatauan babaen ti pamay-an ti panangimpluensiana iti kababalintayo.

Ti nakaibatayan a mismo ti lubong ti kapitalista a komersio, ti espiritu ti narungsot a panagsasalisal, ket agraira—idiay eskuelaan, idiay panggedan, iti lubong ti paglinglingayan ken ay-ayam, ken no dadduma uray iti pamilia. Dagiti agtutubo nasursuruanda manipud kinaubing nga agbalin a mannakisalisal, agbalin a kalalaingan, agbalin a numero uno. Ti panagpabaknang ket mamatmatan a kapapatgan, ken bassit laeng ti naikeddeng a limitasion iti panangragpat iti dayta. Gapu iti panagballigi, maparparegta dagiti lallaki ken babbai nga agbalin nga ambisioso/ambisiosa, agresibo pay ketdi no kasapulan.

Nasanay dagiti negosiante nga agbalin a mannakigayyem ken nadayaw. Ngem dagitoy ngata a kababalin kanayon nga iladawanda ti pudno a kinataoda, wenno panagpammarang laeng no dadduma? Idi 1911, ni Edgar Watson Howe, agiwarwarnak nga Americano, impaayna daytoy a balakad: “No adda ilaklako ti maysa a tao kadakayo, dikay ipagarup nga isut’ nadayaw a kanayon.” Ad-adda a direkta ti pagsasao dagiti Hapones: “Dagiti nasikap a kali ilemmengda dagiti kukoda.”

Ti pannakisalisal pataudenna ti apal, imon, ken kinaagum. Dagiti mangartap a tattao mabalin nga ibilangda dagiti bagida a natantan-ok, a mamagbalin kadakuada a natangsit ken naturay. Dagiti masansan a maabak, iti kasumbangirna, mabalin nga agsagabada iti kinaawan panagraem iti bagida, nga agbanag iti pannakaupay. Naipasango kadagiti panangsugsog ti kompetision a saanda a kabaelan a sarangten, mabalin a sumukodan, maysa a kababalin a tumulong a mangilawlawag iti iyaadu dagiti panagbekkel kadagiti agtutubo iti dadduma a pagilian.

Gapu ta dida kabaelan nga ipaayan ti tunggal maysa kadagiti kasapulan iti biag iti nainkalintegan a pamay-an, dagiti nakapsut a sistema ti ekonomia mabalin a pagbalinenda dagiti tao nga awanan panagyaman, managimbubukodan, ken awanan pannakipagrikna no maminsan wenno naalipunget, manangay-ay iti bagi, ken manangsikap no dadduma. Ken babaen ti panangitan-okda iti pirak ken sanikua a pagbalinenda pay ketdin a dios, ti komersio nalakana laeng a lapdan dagiti tao a rumang-ay iti naespirituan.

Ti Makaallilaw a Pannakabalin ti Pirak

Apaman a naiyam-ammo ti kuarta iti kagimongan, rinugianna a sinerrek ti amin a kagimongan ti tao ket iti kasta inapektaranna ti amin a relasion ti tao. Ti sistema ti panangikeddeng iti gatad pinagbalinna ti kuarta a pangrukod iti pateg dagiti tagilako ken serbisio. Di nagbayag aminen a bambanag ket nainaig iti kuarta, nga isut’ mangikeddengen iti pateg dagiti bambanag. Nupay kasta, daytoy linibegna ti kinapudno a nagsayaatan nga inyebkas ti maysa a kanta a “dagiti kasayaatan a banag iti biag ket awan bayadna.”

Uray pay dagiti tao marukod ti pategda babaen ti kuarta, maibatay iti sueldoda wenno sanikuada. Ni agiwarwarnak a Max Lerner binigbigna daytoy idi 1949, idi a nagsurat: “Iti kulturami pagbalinenmi a banuar dagiti lallaki a nakatugaw iti rabaw ti nagabsuon a kuarta, ken imutektekanmi saan laeng a ti ibagada maipapan iti kabaelanda, no di ket ti kinasiribda iti tunggal dadduma pay a saludsod ditoy lubong.” Itay laeng nabiit dinillaw ti maysa a reporter ti natibker a panangmatmat ti pangulo ti E.U. a ti kinabaknang isut’ mangrukod iti pateg ti tao. Nasarakan ti reporter a daytat’ “mangipasimudaag iti di maiparbeng a panangipatpateg kadagiti materialistiko a kalat a namagbalin iti 1980’s kas dekada a ti kangrunaan a pagannayasan dagiti tao isut’ panangikut kadagiti bambanag, tiempo a rukodendaka babaen kadagiti sanikuam.”

Ti nalabes a panangipaganetget iti kuarta ken kadagiti bambanag a magatangna pababaenna ti pateg ti natauan a relasion. Maysa nga agtutubo a lalaki manipud Bangladesh, kalpasan iyaakarna idiay kapitalista nga Europa, ket agpayso nga adda puntona idi a kinunana: “Maseknan dagiti tao ditoy kadagiti bambanag; idiay pagilianmi ad-adda a maseknankami kadagiti tattao.”

Ti naipamaysa iti kuarta a kababalin pababaenna met ti trabaho, a pagbalinenna dayta a maysa laeng a pamay-an tapno maragpat ti kalat, maysa a dadagsen ken saanen a makaparagsak. Agtrabaho ti maysa, saan a gapu iti magun-odanna a rag-o manipud kadagiti gapuananna wenno manipud panangipaayna kadagiti bambanag a kasapulan dagiti sabsabali, no di ket tapno makagun-od laeng iti kuarta. Daytoy a kababalin kinapudnona paidamanna ti maysa nga indibidual iti rag-o gapu ta “naragragsak ti mangted ngem ti umawat.”—Aramid 20:35.

Kayatyo Kadi a Sukogennakayo ti Dakkel a Negosio?

Ti irarang-ay ti siensia ken teknolohia a pinagbalin a posible ti pannakatakkuat ken panangipakat kadagiti nakaparsuaan a linteg a namunganay iti Dios ket masansan a dakkel pagimbaganna iti sangatauan. Kas pangarigan, agyaman unay dagiti Saksi ni Jehova gapu iti irarang-ay dagiti moderno a pamay-an ti panagimprenta ken gapu iti simmayaat a maaramidan ti transportasion ken komunikasion a mangipalubos kadakuada a mangtungpal iti trabahoda a panangasaba iti pamay-an a no awan dagita imposible a maibanag.—Mateo 24:14.

Kaskasdi, di mailibak a ti naimbag a maaramidan daytoy nga irarang-ay ket tinulawan dagiti tao a pinalubosanda dagiti kababalinda a masukog iti di nadiosan a pamay-an babaen ti ulbod a relihion, narugit a politika, ken di naan-anay a sistema ti ekonomia.

Kayatyo kadi a ti pagannayasanyo maipaay iti naimbag ket pukawen ti di nasayaat pannakasukogna a personalidad—ti mismo a personalidadyo? Palubosanyo kadi ti naagum a komersio a mangikeddeng kadagiti pagalagadanyo a maibatay iti kuarta? a palubosanyo a pagbalinenna ti ayat iti pirak ken sanikua a napatpateg iti biagyo ngem ti relasionyo kadagiti sabsabali? a palubosanyo nga isiasinakayo iti naespirituan?

Buyogen ti umir-irut a panangpetpet ti komersio iti sangatauan sipud idi 1914, adda kadi pamay-an tapno malapdan dayta a mangsukog iti personalidadtayo? Wen, adda! Malaksid ti panangipakitana kadatayo no ania dayta, ti maudi nga artikulo iti daytoy a serie ilawlawagnanto no kasanotayo a makapagbiag tapno makitatayto ti aldaw inton ti sangatauan mabang-aranton: “Dagiti Pakadanagan iti Kuarta—Nagpatinggan Kamaudiananna!”

[Kahon iti panid 24]

Ti Dakkel a Negosio Tumulong a Mangilasin iti “Maudi nga Al-aldaw”

Babaen panangsukogna kadagiti kababalin, tumultulong ti dakkel a negosio a mangipaay iti ebidensia ti “maudi nga al-aldaw” kas masarakan idiay 2 Timoteo 3:1-4: Ngem ammuem daytoy, nga iti maudi nga al-aldaw umaydanto dagiti napeggad a panawen a narigat a pakilangenan [agraman ti kinarigat ti panangsaranget kadagiti pakadanagan iti panagbiag]. Ta ti tattao . . .

Agayatdanto iti bagbagida: Dagiti materialistiko bagida laeng ti pampanunotenda, maysa a kababalin nga iparparegta ti komersial a panangitandudo, a kunkunana: ‘Maikarika iti kasayaatan. Kaasiam ta bagim. Ta bagim ti ipangpangrunam’

Managayat iti pirak: Kinuna naminsan ni Mark Twain, maysa a naparato nga Americano: “Dadduma a tattao dayawenda ti natan-ok a saad iti kagimongan, dadduma dayawenda dagiti banuar, dadduma dayawenda ti pannakabalin, dadduma dayawenda ti Dios, . . . ngem aminda dayawenda ti kuarta”

Managpasindayaw, napalangguad: Kinuna ti maysa a politiko nga Aleman maipapan kadagiti aleng-aleng a kompania ti kemikal a nakiddaw nga isardengda ti mangrugit: “Nasarakak a nakadakdakes ti agraira a kababalin. Dayta ket kinatangsit gapu iti pannakabalin”

Awan panagyamanda, saanda a nasungdo: Kinuna ti mannurat nga Ingles a ni Thomas Fuller: “Ti kinabaknang parugsuenna imbes a penkenna ti tarigagay,” ken, “Mapalpalugodan ti panagkusit iti gagangay a panagtagilako ken komersio”

Awananda iti ayat a nakayanakan: Dagiti kompania a gapu iti ganansia lakuanda dagiti rumangrang-ay a nasion kadagiti produkto a maiparit iti sadinoman wenno mangsapulda kadagiti napeggad a paktoria kadagiti daga nga awanan nainget a pagalagadan iti kinatalged iparangarangda ti kinakurang pannakaseknan iti biag dagiti sabsabali

Saanda a sidadaan iti aniaman a tulagan, manangpardaya: Kinuna ti ekonomista a ni Adam Smith a “ti komersio, a rumbeng koma a singgalut ti panagkaykaysa ken panaggayyem, kadagiti nasion, a kas kadagiti indibidual, nagbalinen nga isut’ kaaduan a pagtaudan ti susik ken gura”

Awananda iti panagteppel, nauyongda: Ti nalabes a panaggatgatang babaen ti panagbayad a saggabassit, di mamedmedan a panangbusbos babaen ti credit card, ken ti “gumatang ita, maudinton ti panagbayad” a kapanunotan, a pinatanor ti komersio maipaay iti kabukbukodan a pagsayaatan, ipamatmatna ti kinaawan panagteppel; dadduma a negosio pabus-oyanda dagiti natauan a kinalap-it ken rumang-ayda babaen ti panangitandudoda iti droga, seksual nga imoralidad, ken sugal

Awananda iti ayat iti kinaimbag, mangliliput: Kunaen ti diario a The German Tribune: “No ti nagdakkelan a magasto iti panangsaranget iti pannakamulit ti aglawlaw ti pagsasaritaan, no dadduma dagiti moral a pagalagadan ket nakababbaba.” Dagiti tattao nga awanan moral a pagalagadan nalakada a liputan dagiti sabsabali maigapu iti bukodda a pagimbagan

Nasubeg: Dagiti nabileg a grupo, kas dagiti mangitantandudo iti paltog ken tabako, sisusubeg nga usarenda ti kinabaknangda a padpadasenda a diktaran dagiti napolitikaan a pagannurotan tapno masigurado ti nangato a paglakuan, nupay dagiti produktoda dangranda ti salun-at ken kinatalged dagiti tao

Natangsit: Dagiti sanikua saan a rumbeng a pagtangsit, iti baet ti ibagbaga dagiti materialistiko. Kinuna ti Griego a mannurat iti sarsarita a ni Aesop: “Ti panagpasindayaw ket nakapuy a sandi iti makin-uneg a pateg”

Managayat iti ragragsak, imbes a managayat iti Dios: Dagiti komersial a paglinglingayan ipaganetgetda ti ragragsak a mangiwalin iti espiritualidad ken nangpataud iti maysa a kaputotan dagiti tao a nakayawan iti ragragsak

[Ladawan iti panid 23]

Ti dakkel a negosio nakatulong a namagbalin iti Europa a nalabit karurugitan a kontinente ditoy lubong