‘Lo akona wayonyotshimaka ɔhɔtɛla’

VƆ WAKASHOLA diangɔ diakɔmbama l’adiba lo woko lo Ngɔndɔ ka sato 1961 ndo diangɔ sɔ diaki la dihomɔ ndekana 400, diele efula ka l’atei adiɔ diakasalema la ɔhɔtɛla. L’atei adiɔ mbaki ndo alɛmbɔ wa koso, alanga, dɛngalɛnga di’ewandji, dihomɔ dia ta ndo dihomɔ dikina. Kɛnɛ kakawashola kɛsɔ ngɛnyangɛnyaka ambadi wa Bible nɛ dia tɔ mbɔtɔnɛka l’ɛtɛkɛta wele lo Etatelu 4:22 lɛnɛ atawɔ dia Tubala-Kena laki “umbetsha w’etshudi wakatshulaka wehu tshe wa ditshulatshula dia ehotela la dia mbulu.”

Ambola efula monyiyamaka dia mbeya kiɔkɔ ndo ahole watanema diangɔ di’oshinga wolo sɔ. Woshwelo adiɔ mɛnyaka dia paka ntshima ko ntana ɔhɔtɛla, oma laasɔ ko ndjɔlɛlɔla. Anto wa lo nshi yakafundamaka Bible ndo wanɛ wakasɛnaka la ntondo ka laasɔ wakeyaka awui asɔ.

AHOLE WAKATANEMAKA ƆHƆTƐLA LO NKƐTƐ YA DAKA

Etena kaki ase Isariyɛlɛ suke la mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya daka, Mɔsɛ akawatɛ ɔnɛ: “Lu akuna ayo [nkɛtɛ] kayunyutshimaka ehotela.” (Euhwelu k’Elembe 8:7-9) Atshimi w’emindo wakashola ahole efula wa lo nshi y’edjedja wakawatshimaka ndo wakawalɛlɔlaka ɔhɔtɛla l’Isariyɛlɛ ndo la Jɔrdana, ɛnyɛlɔ Feïnân, Timina ndo Khirbat Nahas. Ahole asɔ ɛnyawɔ?

Wedja w’eshamelo waki la Feïnân ndo Timina waki l’afuku wakawatshimaka ɔhɔtɛla l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 2 000. Kaanga nshi nyɛ, naka onto ntshɔ lɛkɔ, nde koka tɛna afuku amɔtshi wodingami l’ave w’ɛlɛsɛlɛsɛ dia mɛnya ɔnɛ ɔhɔtɛla waki lɔkɔ. Atshimi wa mbɔkɔ wa lo nshi y’edjedja wakaataka ave la dihomɔ dimɔtshi dia ntondja ɔhɔtɛla waki lasuke. Etena kakashilaka ɔhɔtɛla wa lo ahole wa lasuke, vɔ wakatshimaka etale la dihomɔ dia mbolo, wakanunyaka weoko, wakatshimaka afuku w’ɛhɔngɔ ndo wakasalaka mboka l’etei ka ave. Dibuku dia lo Bible dia Jobo, kɔndɔlaka woho wakasalemaka otshimelo ɔsɔ. (Jobo 28:2-11) Ɔsɔ aki olimu wa wolo efula, diakɔ diele oma lo ntambe ka sato polo ka tanu T.D., ewandji wa la Rɔmɔ wakadjaka andjakanyi ndo ase lokanu akina kibawo ka nkamba olimu wa wolo ɔsɔ lo afuku waki la ɔhɔtɛla wa la Feïnân.

Wakashola atota wa weke efula la Khirbat Nahas (mbuta ate elui wa “tɛtshɛtshi ta ɔhɔtɛla”) ndo kɛsɔ mɛnyaka dia wakalɛlɔlaka ɔhɔtɛla lɛkɔ. Waa nomb’ewo mbetawɔka dia paonyi yakatanemaka l’afuku wa mbɔkɔ waki suke la lɛkɔ, ɛnyɛlɔ la Feïnân ndo Timina. Dia nkondja ɔhɔtɛla, wakadjaka paonyi lo kuka ka dja ndo dia tɔ ndɛlɔ, wakakambaka la dihomɔ diafufawɔ lomu l’onyɔ ndo la mashinyi wa l’ekolo dia mfufa lɔpɛpɛ dia dja ndeka nombalomba ndo mbudɛ polo lo 1200°C l’edja ka wenya a tango enanɛi kana dikumi. Vɔ wakɔsaka kilɔ 5 ya paonyi dia ntondja kilɔ 1 ka ɔhɔtɛla, ko vɔ ndjosala dihomɔ diotshikitanyi di’ɔhɔtɛla.

ISARIYƐLƐ W’EDJEDJA WAKAKAMBE LA ƆHƆTƐLA

Lo dikona dia Sinai, Jehowa Nzambi akasha ɛlɔmbwɛlɔ ka shikaa kendana l’ahole wakawahombe nkamba la mbolo y’oshinga wolo shɔ lo wokelo wa tabɛrnakɛlɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma kakayokamaka lo yoho yakɔ yaamɛ. (Etumbelu tshapita 27) Ondo ase Isariyɛlɛ wakeyaka woho wa nkamba la mbolo shɔ la ntondo ka vɔ ntshɔ l’Edjibito kana wakateyaka woho wa nkamba la yɔ lɛkɔ. Lam’akawatombe oma lo lɔhɔmbɔ, vɔ waki la diewo dia nsala yana ya ngɔmbɛ ya paonyi. Vɔ waki nto la diewo dia nsala dihomɔ efula di’ɔhɔtɛla diakawayokamba la diɔ lo tabɛrnakɛlɛ, ɛnyɛlɔ dɔnga dia woke, poke, pawo ndo nsɔmɔ.​—Etumbelu 32:4.

Etena kakiwɔ l’oswe wa shɛnga ondo lam’akawakome la Punona (ondo nshi nyɛ Feïnân) ɛtshi ka nkɛtɛ kele l’ɔhɔtɛla efula, ase Isariyɛlɛ wakangunanguna lo dikambo dia mana ndo di’ashi. Dia mbasha dilanya, Jehowa akatome eloyi wa nɛngɔ ndo efula kawɔ wakavu. L’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ ndjatshumoya, Mɔsɛ akasɛngasɛnga Nzambi dikambo diawɔ, ko Jehowa akawotɛ dia nde nsala oloyi wa ɔhɔtɛla ko mbohanɛ lo lɔsɔndɔ. Ɔkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: ‘Naka onto ambolumatama oloyi wa lɔlɛngɔ, ko nde menda oloyi w’ɔhɔtɛla dia nde mbika.’​—Walelu 21:4-10; 33:43.

NKUMEKANGA SƆLƆMƆNA AKAKAMBE LA ƆHƆTƐLA

Nkumekanga Sɔlɔmɔna akakambe la ɔhɔtɛla wa mamba dia mbika tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. Koko Davidɛ ka she mbakawosha nambo kakaleke efula kakandatokondja lɛnɛ akandatɔlɛndja ase Asuriya. (1 Ekondo 18:6-8) Poke ka woke ka “lolelola” k’ɔhɔtɛla kakahanema l’oyango wa ɛlɔmbɛdi solaka anya l’ekolo kakɔtɔka ɛlɔndɔ 66 000 w’ashi ndo kaki la wotsho wa tɔnɛ 30. (1 Nkumi ya Dikanga 7:23-26, 44-46) Laadiko dia laasɔ, wakake dikɔhɔ pende dia weke di’ɔhɔtɛla la soko dia tɛmpɛlɔ. Diɔ diaki la otale wa m 8 ndo la diko woke wa m 2,2. Dikɔhɔ diakɔ diaki la wesho l’atei waki la woke wa cm 7,5 ndo l’otale wa m 1,7. (1 Nkumi ya Dikanga 7:15, 16; 2 Ekondo 4:17) Ekɔ tshondo y’okakatanu dia mbeya efula k’ɔhɔtɛla kakakambe la wɔ dia nsala diangɔ sɔ.

Anto wa lo nshi yakafundamaka Bible lo tshɛ kawɔ wakakambaka l’ɔhɔtɛla. Ɛnyɛlɔ, dia ntshula dihomɔ di’ata, alanga, dihomɔ dia mishiki ndo nkuke. (1 Samuele 17:5, 6; 2 Nkumi ya Dikanga 25:7; 1 Ekondo 15:19; Osambu 107:16) Yeso akatɛkɛta dikambo di’ekenga wa ‘ɔhɔtɛla’ lo totapatapa ndo ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akatɛkɛta dia “Alɛksandɛrɛ, otshudi wa [ɔhɔtɛla].”​—Mateo 10:9; 2 Timɔte 4:14.

Atshimi w’emindo ndo ambewi w’ɛkɔndɔ mbokaka ambola efula dia mbeya lɛnɛ akawatanaka ɔhɔtɛla lo nshi yakafundamaka Bible, lam’ele afuku wa la Nahal Mishmar wekekɔ dui di’ehekesa. Koko, kɛnɛ kele mɛtɛ ele oko wadiɛnya ambewi w’ɛkɔndɔ wa lo Bible, nkɛtɛ yakatokita ase Isariyɛlɛ yaki “kete y’ololo” ndo ‘lo akona ayɔ mbakawahombaka ntshima ɔhɔtɛla.’​—Euhwelu k’Elembe 8:7-9.