Talanoa ki he Moʻuí
Ko ha Moʻui Fakakoloa mo Fiefia ʻo e Feilaulau Loto-Lelei
FAKAMATALA FAI ʻE MARIAN MO ROSA SZUMIGA
“Te u fai fiefai ha feilaulau ki he ʻAfiona,” ko e fakahaaʻi ia ʻe he Sāme 54:6. Ko e fakamatala ko ení ʻa e kaveinga ʻi he moʻui ʻa Marian Szumiga mo hono uaifí, ko Rosa, ʻa ia ʻokú na nofo ʻi Falanisē. Naʻá na fakamatala ki muí ni ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi heʻena moʻui fuoloa mo fakakoloa ʻi he ngāue ʻa Sihová.
MARIAN: Ko ʻeku ongo mātuʻá ko e ongo Katolika Loma ʻa ia naʻá na hiki mai mei Pōlani. Ko e tangataʻeikí naʻe ʻikai ko ha tangata maʻumeʻa ia. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne maʻu ha faingamālie ke ako. Kae kehe, lolotonga ʻa e tau ʻuluaki ʻa māmaní, naʻá ne ako ai ke lautohi mo tohi lolotonga ʻa ʻene fakamoleki ʻa e taimi ʻi he ngāue ko ha sōtiá. Ko e tangataʻeikí ko ha tangata manavahē-ʻOtua, ka naʻe faʻa fakasivaʻi maʻu pē ʻe he siasí ʻa ʻene ʻamanakí.
Naʻe ʻikai ʻaupito ngalo ʻiate ia ʻa e meʻa tefito ʻe taha naʻe hoko. ʻI he ʻaho ʻe taha lolotonga ʻa e taú, naʻe ʻaʻahi ai ha faifekau fakakautau ki he tafaʻaki fakakautau naʻe ʻi ai ʻa e tangataʻeikí. ʻI he pahū ha foʻi pomu ofi ai, naʻe hola ilifia ʻa e faifekau fakakautaú, ʻo taaʻi ke lele ʻa ʻene hōsí ʻaki ha koluse. Naʻe ʻohovale ʻa e tangataʻeikí ʻi hono ngāueʻaki ʻe ha “fakafofonga” ʻa e ʻOtuá ha meʻa “māʻoniʻoni” ke fakavaveʻi ʻaki ʻa ʻene holá. Neongo ʻa e ngaahi meʻa pehē naʻe hokosiá mo e ngaahi fakalilifu ʻo e taú naʻá ne siotonu aí, naʻe ʻikai ke vaivai ʻa e tui ʻa e tangataʻeikí ki he ʻOtuá. Naʻá ne tuku maʻu pē ki he ʻOtuá ʻa ʻene foki hao mai mei he taú.
“Kiʻi Pōlani”
ʻI he 1911, naʻe mali ai ʻa ʻeku tamaí mo ha taʻahine mei ha kolo kaungāʻapi. Ko hono hingoá ko Anna Cisowski. Taimi nounou ʻi he hili ʻa e taú, ʻi he 1919, naʻe hiki ai ʻa e tangataʻeikí mo e fineʻeikí mei Pōlani ki Falanisē, ʻa ia naʻe maʻu ai ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngāue ʻi heʻene hoko ko ha tokotaha keli malala. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi Maʻasi 1926 ʻi Cagnac-les-Mines, ʻi he tonga-hihifo ʻo Falaniseé. Hili iá, naʻe nofo ʻa ʻeku ongo mātuʻá ʻi ha kolo Pōlani ʻi Loos-en-Gohelle, ofi ki Lens ʻi he fakatokelau ʻo Falaniseé. Ko e tokotaha taʻo maá ko ha Pōlani, ko e tokotaha fahi-manú ko ha Pōlani pea ko e pātele he vāhenga fakasiasí ko ha Pōlani. ʻOku ʻikai fakaʻohovale, ʻa hono ui ʻa e feituʻú ni ko Kiʻi Pōlaní. Naʻe kau ʻa ʻeku ongo mātuʻá ki he ngaahi ngāue fakakoló. Naʻe faʻa fokotuʻutuʻu ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngaahi fakaʻaliʻali, ʻa ia naʻe kau ai ha tulama, mūsika pea mo e hiva. Naʻá ne fetalanoaʻaki maʻu pē foki mo e pātelé, ka naʻe ʻikai te ne fiemālie ʻi he taimi naʻe faʻa tali ange ai ʻa e pātelé, “ʻOku lahi ʻa e ngaahi misitelí.”
ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi he 1930, naʻe tukituki mai ai ha ongo fefine ʻi homau matapaá. Ko e ongo Ako Tohi Tapu kinaua, hangē ko ia naʻe uiʻaki he taimi ko iá ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe maʻu ʻe heʻeku tamaí ha Tohi Tapu meia kinaua, ko ha tohi ʻa ia naʻá ne loto ʻi he laui taʻu ke lau. Ko ia mo e fineʻeikí naʻá na lau vēkeveke foki ʻa e ʻū tohi makatuʻunga Fakatohitapu naʻe tuku mai ʻe he ongo fefiné. Naʻe maongo loloto ki heʻeku ongo mātuʻá ʻa e meʻa naʻá na lau ʻi he ʻū tohí ni. Neongo ʻa ʻena moʻui femoʻuekiná, naʻe kamata ke maʻu ʻe heʻeku ongo mātuʻá ʻa e ngaahi fakataha naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he Kau Ako Tohi Tapú. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki mo e pātelé naʻe hoko ia ʻo toe fakakikihi ange ʻo iku ai ʻo ne fakamanamanaʻi ʻi he ʻaho ʻe taha, kapau ʻe hokohoko atu ʻa e feohi ʻa ʻeku ongo mātuʻá mo e Kau Ako Tohi Tapú, ʻe tuli ʻa hoku tuofefine ko Stéphanie mei he sivi fehuʻi mo e talí. “ʻOua te ke hohaʻa koe ki ai,” ko e tali ange ia ʻa e tangataʻeikí. “Mei he taimí ni ʻo faai atu ai, ko hoku ʻofefiné mo e fānau kehé te nau ō fakataha mo kimaua ki he ngaahi fakataha ʻa e Kau Ako Tohi Tapú.” Naʻe mavahe ʻa e tangataʻeikí mei he siasí, pea ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1932, naʻe papitaiso ai ʻa ʻeku ongo mātuʻá. ʻI he taimi ko iá, naʻe toko 800 pē nai ʻa e kau malanga ʻo e Puleʻangá ʻi Falanisē.
Rosa: Ko ʻeku ongo mātuʻá mei Hungali pea ʻi he hangē ko e fāmili ʻo Marian, naʻá na nofo ʻi he tokelau ʻo Falaniseé ke ngāue ʻi he ngaahi keliʻanga malalá. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi he 1925. ʻI he 1937, ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ko Auguste Beugin, pe Papa Auguste hangē ko ia naʻa mau uiʻaki iá, naʻe kamata ke ne ʻomai ki heʻeku ongo mātuʻá ʻa e Taua Leʻo ʻi he lea faka-Hungalí. Naʻá na mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi makasiní, ka naʻe ʻikai ha taha ʻo kinaua ʻe hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
Neongo naʻá ku kei siʻi, naʻe maongo ki hoku lotó ʻa e meʻa naʻá ku lau ʻi he Taua Leʻo, pea ko e ʻofefine-ʻi-he-fono ʻo Papa Auguste, ko Suzanne Beugin, naʻá ne mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ʻiate au. Naʻe fakaʻatā ia ʻe heʻeku ongo mātuʻá ke ne ʻave au ki he ngaahi fakatahá. Ki mui ai, ʻi heʻeku kamata ngāué, ko ʻeku maʻu fakataha ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté naʻe fakaʻitaʻi ai ʻa ʻeku tamaí. Neongo naʻá ne anga-lelei lahi, naʻá ne lāunga, “ʻOku ʻikai te ke ʻi heni lolotonga ʻa e uiké, pea ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté ʻokú ke ʻalu ai ki hoʻo ngaahi fakatahá!” Kae kehe, naʻá ku hokohoko ʻalu pē. Ko ia ʻi he ʻaho ʻe taha naʻe pehē mai ai ʻe heʻeku tangataʻeikí, “Faʻo ʻa hoʻo kató peá ke mavahe!” Naʻe efiafi poʻuli. Naʻá ku taʻu 17 pē pea naʻe ʻikai haʻaku fakakaukau pe te u ʻalú ki fē. Naʻá ku iku ai ki he fale ʻo Suzanne, ʻou tangi lahi ʻaupito ai. Naʻá ku nofo mo Suzanne ʻi ha uike nai ki muʻa ke fekau mai ʻe he tangataʻeikí ʻa hoku tokouá ke fakafoki au ki ʻapi. Naʻá ku natula mā, ka ko e fakakaukau ʻoku fakahaaʻi ʻi he 1 Sione 4:18 naʻá ne tokoniʻi au ke u tuʻumaʻu. ʻOku fakahaaʻi ʻe he konga Tohi Tapu ko iá ko e “ʻofa haohaoa ʻoku ne kapusi ʻa e manavahe.” ʻI he 1942, naʻá ku papitaiso ai.
Ko ha Tofiʻa Fakalaumālie Mahuʻinga
Marian: Naʻá ku papitaiso ʻi he 1942, fakataha mo hoku ongo tuofefine ko Stéphanie mo Mélanie pea mo hoku tokoua ko Stéphane. ʻI ʻapí, naʻe fakatefito ai ʻa e moʻui ʻa e fāmilí ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻemau tangutu takatakai ʻi he tēpilé, naʻe lau mai ai ʻe he tangataʻeikí ʻa e Tohi Tapú kia kimautolu ʻi he lea faka-Pōlaní. Ko homau ngaahi taimi efiafí naʻe faʻa fakamoleki ia ʻi he fanongo ki heʻemau ongo mātuʻá ʻi heʻena fakamatala ki heʻena ngaahi hokosia ʻi he ngāue fakamalanga ʻo e Puleʻangá. Ko e ngaahi mōmeniti fakakoloa fakalaumālie ko ení naʻe akoʻi ai kimautolu ke ʻofa kia Sihova pea falala lahi ange ai kiate ia. Ko e mahamahakí naʻá ne fakamālohiʻi ʻa ʻeku tamaí ke tuku ʻene ngāué, ka naʻá ne hokohoko atu pē ʻa hono tokangaʻi fakalaumālie mo fakamatelie kimautolú.
Koeʻuhi naʻe ʻi ai he taimi ko ení ʻa e taimi ʻatā ʻo e tangataʻeikí, naʻá ne fai tuʻo taha ai he uike ha ako Tohi Tapu ʻi he lea faka-Pōlaní mo e toʻutupu ʻo e fakatahaʻangá. Naʻá ku ako ai ke lautohi ʻi he lea faka-Pōlaní. Naʻe toe fakalototoʻaʻi foki ʻe he tangataʻeikí ʻa e fānaú ʻi he ngaahi founga kehe. ʻI he taimi ʻe taha ʻi he ʻaʻahi mai ki heʻemau fakatahaʻangá ʻa Tokoua Gustave Zopfer, ʻa ia naʻá ne tokangaʻi he taimi ko iá ʻa e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Falaniseé, naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe he tangataʻeikí ha kau hiva mo ha tulama tui teunga Fakatohitapu makatuʻunga ʻi he kātoanga kai ʻa Tuʻi Pelisasá pea mo e tohi-nima ʻi he holisí. (Taniela 5:1-31) Ko e konga ʻa Tanielá naʻe fakatātaaʻi ia ʻe Louis Piéchota, ʻa ia ki muí naʻá ne tuʻu mālohi fakafepaki ki he kau Nasí.a Ko e faʻahinga ʻatimosifia eni naʻe ʻohake ai kimautolu fānaú. Naʻa mau sio naʻe femoʻuekina maʻu pē ʻemau ongo mātuʻá ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ou ʻiloʻi ko ha tofiʻa mahuʻinga naʻe tuku mai ʻe heʻemau ongo mātuʻá kia kimautolú.
ʻI he mapuna hake ʻa e Tau II ʻa Māmaní ʻi he 1939, naʻe tapui ai ʻa e ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Falaniseé. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe hua ai ʻa homau koló. Ko e ngaahi falé kotoa naʻe takatakaiʻi ia ʻe he kau sōtia Siamané. Naʻe ngaohi ʻe he tangataʻeikí ha faliki fakapulipuli ʻi he lalo meʻa tautauʻanga valá pea naʻa mau fūfuuʻi ʻa e ʻū tohi Fakatohitapu kehekehe ʻi lalo he faliki ko iá. Kae kehe, ko e ngaahi tatau ʻo e kiʻi tohi Fascism or Freedom naʻe ʻi ha toloa faʻoʻanga ipu ia. Naʻe fūfuuʻi vave ia ʻe he tangataʻeikí ʻi he kato ʻo ha sāketi naʻe tautau ʻi he hala vahaʻa lokí. Naʻe hua homau falé ʻe ha sōtia ʻe toko ua mo ha polisi Falanisē. Naʻa mau fakatau mānava. Ko e taha ʻo e ongo sōtiá naʻá ne kamata hua ʻa e ʻū vala naʻe tautau ʻi he hala vahaʻa lokí, pea ʻi he taimi nounou hili iá naʻá ne hū mai ai ki he peitó, ʻa ia naʻa mau ʻi aí, ʻokú ne toʻo mai ʻa e fanga kiʻi tohí. Naʻá ne sio fakamamaʻu mai kia kimautolu, hili ʻa e fanga kiʻi tohí ʻi he tēpilé pea hoko atu ʻi he feituʻu kehe ʻa ʻene huá. Naʻá ku toʻo vave ʻa e fanga kiʻi tohí ʻo tuku ʻi ha toloa ʻa ia naʻe ʻosi hua ʻe he ongo sōtiá. Naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻeke ʻe he sōtiá ʻa e fanga kiʻi tohí—ʻo hangē naʻe ngalo fakaʻaufuli ia ʻiate iá!
Hū ki he Ngāue Taimi-Kakató
ʻI he 1948, naʻá ku fili ai ke u fakafaingamālieʻi au ke tauhi taimi-kakato kia Sihova ʻi he ngāue tāimuʻá. ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi ki mui ai, naʻá ku maʻu ha tohi mei he ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Falaniseé. Naʻe ʻi he tohí ha vāhenga-ngāue kiate au ke u ngāue ko ha tāimuʻa ʻi he fakatahaʻanga ʻi Sedan, ofi ki Pelisiume. Naʻe fiefia ʻeku ongo mātuʻá he sio mai ʻoku ou koloaʻaki ʻa e ngāue ʻa Sihová ʻi he founga ko iá. Neongo ia, naʻe fakahaaʻi ʻe he tangataʻeikí ko e ngāue tāimuʻá ʻe ʻikai ke faingofua. ʻE hoko ia ko e ngāue faingataʻa. Kae kehe, naʻá ne pehē ʻe talitali lelei maʻu pē au ki hono falé pea ʻe lava ke u falala kiate ia ki ha tokoni kapau ʻe ʻi ai haʻaku ngaahi palopalema. Neongo naʻe ʻikai ke ʻi ai ha paʻanga lahi ʻa ʻeku ongo mātuʻá, naʻá na fakatau mai haʻaku pasikala foʻou. ʻOku ou kei maʻu pē ʻa e tali totongi ki he pasikala ko iá, pea ʻi he taimi ʻoku ou sio ai ki aí, ʻoku ou fonu loʻimataʻia. Naʻe mate ʻa e tangataʻeikí mo e fineʻeikí ʻi he 1961, ka ko e ngaahi lea fakapotopoto ʻa e tangataʻeikí ʻoku kei ongo pē ia ʻi hoku telingá; kuo nau fakalototoʻaʻi mo fakafiemālieʻi au ʻi he kotoa ʻo hoku ngaahi taʻu ngāué.
Ko ha toe maʻuʻanga fakalototoʻa ʻe taha ko ha tuofefine Kalisitiane taʻu 75 ʻi he fakatahaʻanga ʻi Sedan ko hono hingoá ko Elise Motte. ʻI he lolotonga ʻa e taimi māfaná, naʻá ku heka ai ʻi heʻeku pasikalá ki he ngaahi kolo mamaʻó ke malanga, pea naʻe kau fakataha mo au ʻa Elise ʻi haʻane ʻalu lēlue. Kae kehe, ʻi he ʻaho ʻe taha naʻe tuku ngāue ai ʻa e kau ʻenisinia lēlué pea naʻe ʻikai lava ke aʻu ki ʻapi ʻa Elise. Ko e fakaleleiʻanga pē taha naʻe lava ke u fakakaukau ki aí ko hono fakaheka ia ʻi he tukuʻanga kato ʻo ʻeku pasikalá pea ʻave ia ki ʻapi—naʻe ʻikai ko ha founga fiemālie ia ke heka ai. ʻI he pongipongi hoko maí, naʻá ku ʻomai ai ha pilo fakamolū pea fakaheka ʻa Elise ʻi hono ʻapí. Naʻe tuku ai ʻa ʻene heka lēlué, pea ʻi he paʻanga totongi naʻá ne fakahaofí, naʻá ne malava ai ke fakatau mai hama inu mafana ʻi he taimi kai hoʻataá. Ko hai ia naʻe fakakaukau ʻe faifai pea hoko ʻa ʻeku pasikalá ko ha meʻalele fefonongaʻaki?
Ngaahi Fatongia Lahi Ange
ʻI he 1950, naʻe kole mai ai ke u ngāue ko ha ʻovasia sēketi ki he fakatokelau kotoa ʻo Falaniseé. Koeʻuhi naʻá ku taʻu 23 pē, ko ʻeku ʻuluaki talí ko e ilifia. Naʻá ku fakakaukau au naʻe fai ʻe he ʻōfisi vaʻá ha fehālaaki! Naʻe lele hake ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi hoku ʻatamaí: ‘ʻOku ou taau ki he ngāué fakatouʻosi ʻi he tuʻunga fakalaumālié mo fakaesinó? ʻE lava fēfē ke u fekuki mo e ngaahi nofoʻanga kehekehe ʻi he uike kotoa pē?’ ʻIkai ko ia pē, talu mei heʻeku taʻu onó, mo ʻeku faingataʻaʻia ʻi ha mahaki ʻo e matá ʻoku ui ko e divergent strabismus. Ko e tuʻunga ko ení ʻokú ne fakatupunga ʻa e taha ʻo hoku ongo foʻi matá ke mafuli ia ki tuʻa. Naʻá ku mātuʻaki tokanga maʻu pē ki he meʻá ni, ʻo hohaʻa fekauʻaki mo e anga ʻo e tali ʻa e niʻihi kehé. Ko e meʻa mālié, ʻi he taimi ko iá naʻá ku maʻu ai ʻa e tokoni lahi meia Stefan Behunick, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e akoʻanga fakamisinale ko Kiliatí. Naʻe kapusi ʻa Tokoua Behunick mei Pōlani koeʻuhi ko ʻene ngāue fakamalangá pea naʻe toe vaheʻi ia ki Falanisē. Naʻe maongo moʻoni kiate au ʻa ʻene loto-toʻá. Naʻá ne maʻu ha ʻapasia loloto kia Sihova pea mo e moʻoní. Naʻe fakakaukau ʻa e niʻihi naʻá ne anga-fefeka kiate au, ka naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi ʻaupito meiate ia. Ko ʻene loto-toʻá naʻe tokoniʻi ai au ke tupulekina ʻa ʻeku loto-falalá.
Naʻá ku malava ʻi he ngāue fakasēketí ke maʻu ha ngaahi hokosia fakaofo ʻi he malaʻe ngāué. ʻI he 1953, naʻe kole mai ai ke u ʻaʻahi ki ha tokotaha ko Mr. Paoli, ʻa ia naʻá ne nofo ʻi he fakatonga ʻo Pālesí pea tukuhau ki he Taua Leʻo. Naʻá ma fetaulaki, pea naʻá ku ʻiloʻi ai naʻá ne mālōlō mei he kau taú pea naʻe fakamānako kiate ia ʻa e Taua Leʻo. Naʻá ne tala mai ʻi he hili ʻa ʻene lau ha kupu fekauʻaki mo e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí ʻi ha ʻīsiu ki mui, naʻá ne kātoangaʻi ai ʻiate ia pē ʻa e Fakamanatú pea fakamoleki ʻa e toenga ʻo e efiafí ʻi hono lau ʻa e Sāmé. Naʻe toki ʻosi ʻema fetalanoaʻakí ʻi he efiafí. Ki muʻa ke u mavahé, naʻá ma toe talanoa nounou ai fekauʻaki mo e papitaisó. Ki mui ai, naʻá ku ʻave kiate ia ha tohi fakaafe ke ne maʻu ʻemau ʻasemipilī fakasēketi, ʻa ia naʻe teu ke fai ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1954. Naʻá ne haʻu ki ai, pea naʻe kau ʻa Tokoua Paoli ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻe toko 26 naʻa nau papitaiso ʻi he ʻasemipilī ko iá. Ko e ngaahi hokosia hangē ko iá ʻoku kei hoko ia ko ha matavai ʻo e fiefiá kiate au.
Rosa: ʻI ʻOkatopa 1948, naʻá ku kamata ai ke ngāue ko ha tāimuʻa. Hili ʻa e ngāue ʻi Anor, ofi ki Pelisiume, naʻe vaheʻi ai au ki Pālesi, fakataha mo ha tāimuʻa ʻe taha, ko Irène Kolanski (Leroy he taimí ni). Naʻá ma nofo ʻi ha kiʻi loki siʻisiʻi ʻi Saint-Germain-des-Près ʻi he uhouhonga ʻo e kolo lahí. ʻI he tuʻunga ko ha taʻahine mei he kolo ʻutá, naʻe ʻai au ʻe he kau Pālesí ke u ongoʻi māluʻia. Naʻá ku sioloto atu ko kinautolú kotoa naʻa nau taukei mo e anga-fakamāmaní pea poto ʻaupito. Ka naʻe vave ʻeku ʻiloʻi mei he malanga kia kinautolú naʻe ʻikai haʻanau kehe mei he kakai kehé. Naʻe faʻa tuli kimaua ʻe he kau leʻo matapaá pea naʻe faingataʻa ʻa hono kamata ha ngaahi ako Tohi Tapú. Neongo ia, naʻe tali ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻa ʻema pōpoakí.
Lolotonga ha ʻasemipilī fakasēketi ʻi he 1951, naʻe fakaʻekeʻeke ai au mo Irène fekauʻaki mo ʻema ngāue tāimuʻá. Mateʻi mai pe ko hai ʻa e tokotaha fai fakaʻekeʻeké? Ko ha ʻovasia sēketi kei siʻi ko hono hingoá ko Marian Szumiga. Naʻá ma fetaulaki tuʻo taha ki muʻa, ka ʻi he hili ʻa e ʻasemipilī ko iá, naʻá ma kamata fetohiʻaki ai. Naʻe lahi ʻa e meʻa naʻá ma faitatau ai mo Marian, ʻo kau ai ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo ʻema papitaiso ʻi he taʻu tatau pea hoko ko e ongo tāimuʻa ʻi he taʻu tatau. Neongo ia, ko e meʻa naʻe mahuʻinga tahá, naʻá ma fakatou loto ke nofo maʻu ʻi he ngāue taimi-kakató. Ko ia ʻi he hili ha fakakaukau faʻa lotu, naʻá ma mali ai ʻi he ʻaho 31 ʻo Siulai, 1956. ʻI he sitepu ko iá, naʻá ku kamata ai ʻi ha founga moʻui foʻou fakaʻaufuli. Naʻe ʻikai ke u hoko pē ko ha uaifi ka kuo pau foki ke u anga ki he ʻalu fakataha mo Marian ʻi he ngāue fakasēketí, ʻa ia naʻe ʻuhinga iá ko ha ʻapi kehe ʻi he uike kotoa pē. ʻUluakí, naʻe ʻikai ʻaupito ke faingofua, ka naʻe tuku tauhi mai ai ha ngaahi fiefia lahi.
Ko ha Moʻui Fakakoloa
Marian: ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, naʻá ma maʻu ai ʻa e monū ko e tokoni ki hono teuteuʻi ʻa e ngaahi fakataha-lahi. ʻOku ou maʻu tautefito ʻa e ngaahi manatu ʻofa ki he fakataha-lahi ʻe taha naʻe fai ʻi he 1966, ʻi Bordeaux. ʻI he taimi ko iá, naʻe tapui ai ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Potukali. Ko ia naʻe toe fakahoko ai ʻa e polokalama ʻasemipilií ʻi he lea faka-Potukalí koeʻuhi ko e Kau Fakamoʻoni ko ia naʻe lava ke nau fai ʻa e fononga ki Falaniseé. Naʻe tūʻuta mai ki ai ʻa e laui teau ʻo homau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Kalisitiane mei Potukalí, ka ko e palopalemá pe ko fē ha feituʻu ke nau nofo ai. Koeʻuhi ko e fanga tokoua ʻi Bordeaux naʻe ʻikai te nau maʻu ha loki feʻunga ʻi honau ngaahi ʻapí, naʻa mau totongi ai ha fale faiva naʻe liʻaki, ke ngāueʻaki ko ha fale mohe. Naʻa mau toʻo kotoa ʻa e ngaahi seá pea naʻe ngāueʻaki ha puipui mei he siteisí ke vahe ʻaki ʻa e holó ki ha loki mohe ʻe ua, ko e taha ki he fanga tokouá mo e taha ki he fanga tuofāfiné. Naʻa mau toe fokotuʻu foki ai ʻa e ngaahi saoa mo e ngaahi pēsoni tafitafi, laku ʻa e mohuku ʻi he faliki simá pea ʻufiʻufi ia ʻaki ha ngaahi lauʻi lā. Naʻe fiemālie ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fokotuʻutuʻu ko ení.
Hili ʻa e ngaahi konga ʻo e fakataha-lahí, naʻa mau ʻaʻahi ai ki homau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi he fale mohé. Naʻe ʻi ai ha ʻatimosifia fakaofo. He loto-toʻa ē ko kimautolu ʻi he ngaahi hokosia naʻa nau maʻú neongo ʻa e fuoloa taʻu honau fakafepakí! ʻI heʻenau mavahe ʻi he ngataʻanga ʻo e ʻasemipilií, naʻa mau tō loʻimata hono kotoa.
Naʻe toe hoko mai ha monū ʻi he taʻu ʻe ua ki muʻa angé, ʻi he 1964, ʻi hono kole au ke u ngāue ko ha ʻovasia fakavahe. Naʻá ku toe fifili ai pe ʻoku ou taau nai ki he ngāué. Ka naʻá ku pehē pē kiate au kapau ko e faʻahinga fua fatongiá naʻa nau kole mai ke u tali ʻa e vāhenga-ngāué, ʻoku hā mahino naʻa nau fakakaukau te u malava ke fakahoko ia. Ko ha hokosia lelei ia ke ngāue ʻo feohi vāofi mo e kau ʻovasia fefonongaʻaki kehé. Naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi meia kinautolu. Ko e tokolahi ʻo kinautolú ko e kau faʻifaʻitakiʻanga moʻoni ʻo e kātakí mo e kīvoí, ko e ongo ʻulungāanga ʻa ia ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻi he ʻafio mai ʻa Sihová. Kuó u hoko ʻo mahinoʻi kapau ʻokú ma ako ke tatali, ʻoku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e feituʻu ke maʻu ai kimauá.
ʻI he 1982 naʻe toe kole mai ai ʻe he ʻōfisi vaʻá ke ma tokangaʻi ha kiʻi kulupu ʻo e kau malanga Potukali ʻe toko 12 ʻi Boulogne-Billancourt ʻi he kauʻāfonua ʻo Pālesí. Ko ha meʻa fakaʻohovale ia. Naʻá ku ʻiloʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea fakateokalatí ʻi he faka-Pōlaní, ka naʻá ku faingataʻaʻia ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi sētesí. Neongo ia, ko e anga-lelei mo e fāitaha loto-lelei ʻa e fanga tokoua ko iá naʻe tokoniʻi lahi ai au. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ʻa e kau malanga ʻe toko 170 nai ʻi he fakatahaʻanga ko iá, ʻo kau ai ʻa e kau tāimuʻa ʻe toko 60. Ki mui ai, naʻá ku toe ʻaʻahi mo Rosa ki ha ngaahi kulupu mo e ngaahi fakatahaʻanga Pōlani ʻi ʻAositulia, Tenimaʻake pea mo Siamane.
Liliu ʻa e Ngaahi Tuʻungá
Ko e ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga kehekehé ʻa ʻema moʻuí, ka ko e hōloa ʻa hoku tuʻunga moʻui leleí naʻe fiemaʻu ai ke tuku ʻema ngāue fefonongaʻakí ʻi he 2001. Naʻá ma maʻu ai ha ʻapātimeni ʻi he kolo ko Pithiviers, ʻa ia ʻoku nofo ai ʻa hoku tuofefine ko Ruth. ʻI he anga-lelei ʻa e ʻōfisi vaʻá naʻe fakanofo ai kimaua ko e ongo tāimuʻa makehe fakataha mo ha fiemaʻu ʻo e houá ʻo fakatatau ki homa ngaahi tuʻungá.
Rosa: Ko e ʻuluaki taʻu naʻe tuku ai ʻema ngāue fakasēketí naʻe faingataʻa ʻaupito kiate au. Naʻe fuʻu vave ʻaupito ʻa e liliú ʻou ongoʻi ai ʻoku ʻikai haku ʻaonga. Naʻá ku fakamanatu leva kiate au, ‘ʻE kei lava pē ke ke ngāueʻaki ho taimí mo ho mālohi ʻoku maʻú ʻaki hoʻo ngāue ko ha tāimuʻa.’ ʻI he ʻahó ni, ʻoku ou fiefia ke ngāue fakataha mo e kau tāimuʻa kehe ʻi heʻemau fakatahaʻangá.
Kuo Tokangaʻi Maʻu Pē ʻe Sihova Kimaua
Marian: ʻOku ou houngaʻia ʻaupito ʻia Sihova ʻi he hoko ʻa Rosa ko hoku takanga ʻi he taʻu ʻe 48 kuo maliu atú. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi taʻu ko ia ʻi he ngāue fefonongaʻakí, kuó ne hoko ai ko ha poupou lahi kiate au. Naʻe ʻikai te u fanongo ki haʻane pehē tuʻo taha, ‘ʻOku ou fakaʻamu ange ʻe lava ke ta nofo maʻu hifo ʻo maʻu hata ʻapi tonu.’
Rosa: ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe pehē mai ai ʻe ha taha kiate au, “ʻOku ʻikai ko ha moʻui anga-maheni ia ʻokú ke maʻú. ʻOkú ke nofo fakataha maʻu pē mo e niʻihi kehé.” Ka ko e hā moʻoni ha “moʻui anga-maheni”? ʻOku tau faʻa takatakaiʻi ʻaki kitautolu ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻe hoko nai ko e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ki heʻetau tuli ki he ngaahi ngāue fakalaumālié. Ko e meʻa pē ʻoku tau fiemaʻu moʻoní ko ha mohenga lelei, ko ha tēpile mo ha ngaahi meʻa siʻi kehe pē ʻoku fiemaʻú. ʻI he tuʻunga ko e ongo tāimuʻá naʻe siʻi ʻaupito ʻa e meʻa fakamatelie naʻá ma maʻú, neongo ia naʻá ma maʻu ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ma fiemaʻú ke fai ai ʻa e finangalo ʻo Sihová. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe ʻeke mai ai kiate au, “Ko e hā te ke fai ʻi he taimi te ke motuʻa ai ʻo ʻikai hao ʻapi tonu pea ʻikai ha vāhenga mālōloó.” Naʻá ku lave leva ki he ngaahi lea ʻo e Sāme 34:10: “Ko haʻa kumi ki he ʻEiki ʻe ʻikai te nau masiva ha meʻa ʻe taha ʻoku lelei.” ʻOku tokangaʻi maʻu pē ʻe Sihova kimaua.
Marian: Ko e moʻoni! Ko hono moʻoní, kuo ʻomai ʻe Sihova kia kimaua ʻa e meʻa lahi ange ʻi he meʻa ʻoku fiemaʻú. Hangē ko ení, ʻi he 1958, naʻe fili ai au ke u fakafofongaʻi ʻa ʻemau sēketí ʻi he fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻangá ʻi Niu ʻIoke. Kae kehe, naʻe ʻikai haʻama paʻanga ke fakatau mai ʻaki ha tikite ʻa Rosa. ʻI he efiafi ʻe taha naʻe ʻomai ai ʻe ha tokoua kia kimaua ha sila ʻoku tohiʻi ai ʻa e “Niu ʻIoke.” Ko e meʻaʻofa naʻe ʻomai aí naʻe malava ai ʻa Rosa ke folau mo au!
Ko Rosa mo aú ʻoku ʻikai ʻaupito haʻama fakaʻiseʻisa fekauʻaki mo homa ngaahi taʻu ʻi he ngāue ʻa Sihová. Naʻe ʻikai mole haʻama meʻa ka naʻá ma maʻu ʻa e meʻa kotoa pē—ko ha moʻui fakakoloa mo fiefia ʻi he ngāue taimi-kakató. Ko Sihová ko ha ʻOtua fakaofo moʻoni ia. Kuó ma ako ai ke falala kakato kiate ia pea kuo loloto ʻa ʻema ʻofa kiate iá. Ko e niʻihi ʻo homa fanga tokoua Kalisitiané kuo nau tofanga ʻi he maté ʻi heʻenau faitōnungá. Kae kehe, ʻoku ou tui ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, ʻe toe lava ai ke feilaulauʻi ʻe ha taha ʻa ʻene moʻuí ʻi he ʻaho ki he ʻaho. Ko e meʻa ia kuó u feinga mo Rosa ke faí ʻo aʻu mai ki he taimí ni pea ko e meʻa ia ʻokú ma fakapapauʻi ke fai ʻi he kahaʻú.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e talanoa ki he moʻui ʻa Louis Piéchota, “Naʻá Ku Hao ʻi he ‘Laka ki he Maté,’” naʻe pulusi ia ʻi he Watchtower ʻo ʻAokosi 15, 1980.
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
Ko François mo Anna Szumiga mo ʻena fānaú, ko Stéphanie, Stéphane, Mélanie, mo Marian ʻi he 1930 nai. Ko Marian ʻokú ne tuʻu ʻi he seá
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
ʻI ʻolungá: Tuʻuaki ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú ʻi ha palepale māketi ʻi Armentières, ʻi he fakatokelau ʻo Falaniseé, ʻi he 1950
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
Toʻohemá: Ko Stefan Behunick mo Marian ʻi he 1950
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko Marian mo Rosa ʻi he ʻaho ki muʻa heʻena malí
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko Rosa (taupotu ki toʻohemá) mo hono hoa tāimuʻá ʻa Irène (fika fā mei he toʻohemá), ʻi hono tuʻuaki ʻo ha ʻasemipilī ʻi he 1951
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko e fefonongaʻaki lolotonga ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakasēketí naʻe fai tefito pē ia ʻaki ʻa e pasikalá