Namakgtayayan naʼakgatekgsa tachuwin xalak Biblia
A B C CH D E F G H I J K L M N O P Q R S T U W X Z
A
Acaya.
Anta kTatsokgni xaGriego, aktsu kachikin nema tapakgsini Roma chu wi ksur Grecia. Xalanka kachikin nema xtapakgsi wa Corinto (Hch 18:12).
akgalokgot.
Kakilhchanima xʼakgalokgotkan animales nema xkamaklakaskinkan la pukgotni, niku xmujukan aceite, limanin chu litalakgamanin, nachuna la litlakgni o xlakata nalimatasaninankan (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Akgalokgot, makglhuwa kilhchanima litliwakga, akgchipanankan chu tlajanankan (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).
akgalokgot nema xkgalhi pumakamastan.
Akgskgawini.
Anta kTatsokgni xaGriego uma tukuwani masiya chuna la likatsi Satanás. Kilhchanima “tiku maxkajwani xatlan xtukuwani achatum”. Satanás lilakgapaskan Akgskgawini xlakata wa xapuxku tiku lakatakilh Jehová. Limawakanit Jehová tuku ni xaxlikana, xatlan xtachuwin chu xasanto xtukuwani (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).
akgtum tamalaknun.
Tachuwin nema wankan akxni wi tuku malaknukan pi lu xlikana o litayakan pi wi tuku natlawakan o ni natlawakan. Uma tamalaknun wa tlawanikan tiku lu xlakaskinka litaxtu, tlakg liwaka akxni tlawanikan Dios. Jehová limatliwakglhli xtalakkaxlan nema xtatlawanit Abrahán akxni tatlawalh akgtum tamalaknun (Gé 14:22; Heb 6:16, 17).
akstilichukunikan kxuwa xlichixku.
Uma xtatlawa akxni wi tiku xʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku, kilhchanima kxuwa nema litamakgstili xlichixku. Uma xlimakgantaxtitkan xwanit Abrahán chu xfamilia, pero nialh talakaskin namakgantaxtikgo kstalaninanin Cristo. Na lichuwinankan akxni kaj wi tuku kilhchanima (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).
akwilikan makan.
akxni kinkatawilan nawan Cristo.
Kmakgapitsi versículos xla Tatsokgni xaGriego, kilhchanima akxni kinkatawilan nawan Cristo chuna la Mapakgsina lata akxni mapakgsina tlawaka kʼakgapun chu akxni titaxtuma xaʼawatiya kilhtamaku xla uma kakilhtamaku. Akxni kinkatawilan nawan Cristo ni kaj lakapala min chu lakapala ampara. Wata makgapala kilhtamaku chuna la lakkaxwilikanit (Mt 24:3).
alabastro.
Xtukuwani laktsu lameta niku xtaju limuksun, xapulana xlitlawakan chiwix nema xʼanan lakatsu kʼAlabastrón (Egipto). Tsatsu xwanit xpixni nema tlan liwana xmakgalhchuwakan xlakata ni xtaxtulh xatapalaxla limuksun. Titaxtulh kilhtamaku, chuna limapakuwika la chiwix nema xlitlawakan (Mr 14:3).
alamot.
Tachuwin nema maklakaskinkan ktatlakgni nema kilhchanima “laktsuman”. Max kilhchanima la pixslatata kilhtlikgo laktsuman chu xlimaklakaskinkan xlakata nalimasiyakan pi akgtum takilhtlin pixlanka xlitakgaxmatat xwanit (1Cr 15:20; Sl 46:tuku litsuku).
alfa chu omega.
alquitrán.
Uma tsitsakga o xkgoniwa tasiya. Maklakaskinkan akgtutu tachuwin xaʼhebreo akxni lichuwinankan uma. Pulaktiy tachuwin masiya tuku litalakgpali: pez (zé·feth) kilhchanima akxni chuchutwa, chu betún (je·már) kilhchanima akxni palha. Xlipulaktutu, alquitrán (kó·fer), kilhchanima tuku limaktlawakan kiwi xlakata ni natanuni chuchut.
ángel.
Kʼhebreo, malʼákh, chu, kʼgriego, ágguelos. Umakgolh akgtiy tachuwin kilhchanima “makatsinina”, pero na wankan «ángel» akxni kilhchanima makatsininanin xalak akgapun (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Ángeles lakgtliwakga espíritus nema Dios katlawalh akxni nina xkatlawakan latamanin. Biblia na kalimapakuwi “lhuwa miles xasantos”, “xkamanan Dios” chu “staku xala tsisa” (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Ni katlawaka xlakata nalhuwankgo; wata chatunu chatunu katlawaka. Anan liwaka akgtum ciento millón ángeles (Da 7:10). Biblia masiya pi chatunu chatunu kgalhikgo xtukuwanikan chu xtayatkan, pero xlakata taktujukgo ni mastakgo talakaskin nakamaxkikan kakni, lhuwa ni wankgo xtukuwanikan (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Tanu tanu tuku kalakgayawakanit chu tipalhuwa taskujut tlawakgo, makgapitsi skujkgo kxlakatin xpumapakgsin Jehová, mastakgo tamakatsinin, kamakgtayakgo xlakskujnin Jehová xalak katiyatni, liminkgo xtamalakgaxokgen Dios chu makgtayanankgo la talichuwinama xatlan tamakatsinin (2Re 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Kilhtamaku nema aku mima namakgtayakgo Jesús natalachipanankgo kʼArmagedón (Ap 19:14, 15).
anticristo.
Ktachuwin griego, uma pulaktiy tuku kilhchanima: tiku talalakatawaka Cristo, o ni xaxlikana Cristo, tiku wan pi wa Cristo. Na tlan wankan pi anticristo wa putum latamanin, tuku talakkaxtawilanit o grupos tiku talalakatawakakgo Cristo chu xtamakgalhtawakgen, o tiku liʼakgskgawinankgo pi palakachuwinamakgo Cristo o pi Mesías litaxtukgo (1Jn 2:22).
apóstol.
Uma tachuwin kilhchanima “tiku malakgachakan”. Maski uma tachuwin na kilhchani Jesús o latamanin tiku kamalakgachaka xlakata nakalakskujnani amakgapitsin, pero tlakg kilhchanima xtamakgalhtawakgen Jesús nema xla laksakli xlakata 12 xpalakachuwinanin nalitaxtukgo (Mr 3:14; Hch 14:14).
arameo.
Uma tachuwin xtachuna xwanit la hebreo. Asta watiya alfabeto xmaklakaskinkgo. Xapulana wa chuna xchuwinankgo xalak Aram, pero alistalh wa tachuwin nema xtamaklakaskin xlakata nastanankan chu nakatachuwinankan mapakgsinanin xalak Asiria chu Babilonia. Na wa xchuwinankan kxtamapakgsin Persia (Esd 4:7). Makgapitsi tatsokgni kxlibro Esdras, Jeremías chu Daniel katsokgka kʼarameo. Makgapitsi tachuwin arameo tamaklakaskin kTatsokgni xaGriego (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mr 14:36; Hch 9:36).
arcángel.
arca xla talakkaxlan.
Akstu caja nema xlitlawakanit kiwi xla acacia chu xlimaktlawakanit oro, anta xmakikan niku Tlakg xaSanto xla tabernáculo chu alistalh anta wilika niku Tlakg xaSanto xla templo nema tlawalh Salomón. Xlimaktlawakanit xatlan oro chu xyakgolh chatiy querubines, nema xlakgaxtokgyakgo. Tuku anta xmujukan wa pakgtiy lakgxtakgala chiwix niku xwi akgkaw limapakgsin (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4).
Areópago.
Sipi xalak Atenas, kxnoroeste Acrópolis. Nachuna xlilakgapaskan niku xtamakxtumikan. Akgtum kilhtamaku, makgapitsi estoicos chu epicúreos linkgolh Pablo kʼAreópago xlakata xlichuwinalh tuku xkanajla (Hch 17:19).
Armagedón.
Uma tachuwin minacha ktachuwin hebreo Har Meghiddóhn, kilhchanima “sipi xla Meguidó”. Armagedón watiya tuku nala «kʼguerra nema natlawakan klanka xkilhtamaku Dios, Tiku kgalhi putum litliwakga» anta niku «mapakgsinanin xliputum katiyatni» natamakxtumikgo xlakata natalachipakgo Jehová (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Kaʼakxilhti niku wan LHUWA TAPATIN.
armazón.
Uma xtachuna xwanit la xkilhpanin ventana, chu chuna la xkamalakgnukanit xtlawa pi sacerdotes tlan xʼakxilhkgolh querubines ktabernáculo nema xkatsapakanit o xkalakgaxtokgokanit klhakgat xalino (Éx 26:15-18). Kaʼakxilhti apén. B5.
asélgueia.
Kaʼakxilhti niku wan TLAWAKAN TUKU NI XLILAT CHU NI LILAKAMAXANANKAN.
Asia.
Anta kTatsokgni xaGriego, xtukuwani tiyat nema xtapakgsini Roma nema wi niku tatsekga chichini niku la uku wanikan Turquía chu makgapitsi islas nema lakatsu wilakgolh kxkilhtun pupunu chuna la Samos chu Patmos. Xalanka xkachikin wa Éfeso (Hch 20:16; Ap 1:4).
atanu puskat.
B
Baal.
Xdioskan tiku xalak Canaán. Xliʼakxilhkgo la xmalana akgapun chu xdios sen chu xla talakgxtumit. Nachuna xkawanikan Baal dioses nema ni lu xlakaskinka xwankgonit. Tachuwin xaʼhebreo kilhchanima “malana” (1Re 18:21; Ro 11:4).
bálsamo.
Kstajat nema taxtunikgo makgapitsi tuwan chu kiwi, nema lumilhwa chu muksun xwanit. Xmaklakaskinkan chuna la likuchun chu limuksun chu lu lhuwa xtapalh xliʼakxilhkan.
Belcebú.
Uma tukuwani nema lilakgapaskan Satanás, xpuxkukan o xmapakgsinakan demonios. Max tsinu lakgpalikanit xla Baal-Zebub, Baal nema xkakninanikgo filisteos kʼEcrón (2Re 1:3; Mt 12:24).
braza.
Uma xtamaklakaskin xlakata nalilhkakan la xlipulhman chuchut. Xlilhman 1.8 metros (Hch 27:28).
C
Caldeos.
Chuna xkalilakgapaskan tiku xwilakgolh kxkilhtun kgalhtuchokgo Tigris chu Éufrates. Xapulana, kachikin nema tlakg xlakaskinka xliʼakxilhkgo caldeos wa Ur, niku lakachilh Abrahán (Hch 7:4).
cepo.
Tuku xkalimapatinikan latamanin xlakata nila xtatsuwikgolh. Makgapitsi kajwatiya xtantunkan nila xmatsuwikgo. Kʼatanu putum xmaknikan nila xmatsuwikgo, max nila xmatsuwikgo xtantunkan, xmakankan chu xpixnikan (Jer 20:2; Hch 16:24).
César.
Xʼapellido mapakgsinanin xalak Roma. Biblia chalhuwa lichuwinan: Augusto, Tiberio chu Claudio. Nerón na César xwanit, maski ni lichuwinankan kBiblia. Tachuwin César na tamaklakaskin kTatsokgni xaGriego xlakata nalichuwinan mapakgsina o tuku xalak kachikin (Mr 12:17; Hch 25:12).
chiwix nema limakilhtsukinankan.
Chiwix nema xwilikan xchastun lanka chiki, anta niku xtalakgnukgo akgtiy patsaps. Lu xlakaskinka xwanit xlakata akxtum nalamalakgnukgo patsaps. Chiwix nema tlakg xlakaskinka, wa chiwix nema xlimakilhtsukinankan. Xlaksakkan nema tlakg palha xpalakata laklanka chiki niku lhuwa xtamakxtumikan chu xpatsaps kachikin. Uma tachuwin kaj wi tuku kilhchanima akxni lichuwinamaka xkilhtsukut katiyatni. Na limapakuwikan Jesús «tlakg xlakaskinka chiwix» nema limakilhtsukikan congregación xla kstalaninanin Cristo, nema tamalakxtumikan akgtum chiki nema litlawakan xʼespíritu Dios (Ef 2:20; Job 38:6).
chiwix xla molino.
Kgalhstilili chiwix nema xkgalhwilikan atanu chiwix chu anta xlakgswakgakan talhtsi. Kxitat chiwix xmanunikan kiwi xlakata tlan xmakgalhchokgolh chiwix nema xkgalhwi. Kilhtamaku akxni xtsokgmaka Biblia xwilakgolh laktsu molino nema xmaklakaskinkan kchiki chu wa xmaskujukgo lakpuskatin. Xlakata wa tuku xlitlawakan tuku xwakgolh familia chali chali, Limapakgsin nema xmaxkikanit Moisés ni xmasta talakaskin namakglhtinan xputuminika o kaj xachiwix akxni wi tiku xmasakwani tumin. Molinos nema tlakg xalaklanka na xtachuna xwanit, pero wa animales xmakgalhchokgokgo (Dt 24:6; Mr 9:42).
chixku tiku skujni xwanit.
Kxtamapakgsin Roma chatum chixku ni skujni xlitaxtu komo niti xtapakgsini akxni lakachilh chu tlan xkgalhi putum tuku xlakgchan xlakata anta xtapakgsi kRoma. Pero chatum skujni tiku xlakgmaxtu xmalana xlakata nialh skujni nalitaxtu xmaxkikan talakaskin natapakgsi kRoma, pero ni xmaxkikan talakaskin nalakgataya tuku xlakaskinka kpolítica. Akxni kaj xtsalanit nialh skujni xlitaxtu, pero nila xkgalhi putum tuku xlakgchankgo tiku xtapakgsikgo kRoma (1Co 7:22).
chuna kalalh.
Kilhchanima “xlikana”. Minacha ktachuwin hebreo ʼamán, nema kilhchanima “tiku ni makgxtakgnan” o “tlan lipawankan”. Xwankan uma tachuwin xlakata nalitasiya pi xmatlanikan akgtum talakkaxlan, akgtum oración o tuku xwankan. Anta kʼApocalipsis, chuna limapakuwikan Jesús (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ap 3:14).
codo.
Tuku xlilhkanankan nema xlilhman xwanit lata makglhtsan asta niku kgalhsputa xaʼitat makan. Israelitas xmaklakaskinkgo akgtum codo, xlilhman xwanit 44.5 centímetros, pero na xmaklakaskinkgo akgtum codo nema tlakg lanka xwanit, xlitakgatsi aʼakgtum makan chu xlilhman xwanit 51.8 centímetros (Gé 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Ap 21:17).
congregación.
Niku tamakxtumikgo latamanin xlakata wi tuku namakgantaxtikgo o wi tuku natlawakgo. Anta kTatsokgni xaʼhebreo, makglhuwa wa kilhchani kachikin Israel. Anta kTatsokgni xaGriego, ankgalhin wa kilhchanima xliputum congregación xla kstalaninanin Cristo, maski lakgachunin kaj akgtum congregación lichuwinan (1Re 8:22; Hch 9:31; Ro 16:5).
coro.
Tuku xlipulhkakan tuku chuchutwa chu xaskakni talhtsi. Xtachuna xwanit 220 litros, chuna xtalakkaxwilinit xlakata chuna xtsinkan bato (1Re 5:11; Lu 16:7).
cortina.
Lu xastlan lhakgat nema lakgastawakanit chu lakatsapawilikanit xadibujo querubines nema xmapitsi niku Santo chu niku Tlakg xaSanto ktabernáculo chu ktemplo (Éx 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3).
Cristo.
CH
chixku o puskat tiku sta xmakni.
Lataman tiku tatalakgxtumi tiku ni tamakgaxtokga kaj xlakata naxokgonikan. Tachuwin xagriego pórnē kilhchanima “stakan”. Anta kxLimapakgsin Moisés xwan pi nitlan xwanit pi wi tiku kstalh xmakni. Niku xkakninanikan Jehová ni xmakglhtinankan tumin nema xtlajakgo tiku kstakgo xmaknikan, pero nixaxlikana takanajla xkamaklakaskinkgo tiku kstakgo xmaknikan xlakata xkgalhikgolh tumin (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Anta kBiblia tachuwin tiku sta xmakni, maklakaskinkan akxni lichuwinankan chatum lataman, akgtum kachikin o akgtum takanajla nema wan pi skujnani Dios, pero kakninani tatlawamakgxtu. Libro xla Apocalipsis chuna lichuwinan takanajla nema lilakgapaskan «xaLanka Babilonia», xlakata katalakkaxlakgonit mapakgsinanin xlikalanka katiyatni chu chuna makglhtinan litliwakga chu atanu tamakgtay (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).
D
Decápolis.
Makgapitsi xkachikinin griegos nema makxtum xwilakgolh, xapulana akgkaw kachikin xwanit (xagriego déka, nema wamputun “akgkaw” chu pólis, nema wamputun “kachikin”). Nachuna xwanikan tiyat nema xwi kxpaxtun pupunu xla Galilea chu kgalhtuchokgo Jordán, niku taxtu chichini, tlakg lhuwa kachikinin anta xwilakgolh. Putum tiku griegos xwankgonit anta xtamawanankgo chu kstanankgo. Jesús anta titaxtulh, pero nitu tatsokgtawilanit komo lakgapaxialhnalh akgtum kachikin (Mt 4:25; Mr 5:20).
demonio.
Espíritu nema lixkajni likatsi chu ni tasiya, kgalhi litliwakga nema latamanin ni kgalhikgo. Anta kʼGénesis 6:2, kalimapakuwikan «xkaman xaxlikana Dios» chu kJudas 6, «ángeles». Ni katlawaka xlakata lixkajni nalikatsikgo. Umakgolh ángeles xwankgonit chu xʼakstukan laksakkgolh xtalamakgasitsin Dios nalitaxtukgo akxni ni kgalhakgaxmatkgolh kxkilhtamaku Noé chu tatayakgolh Satanás xlakata natalalakatawakakgo Jehová (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).
denario.
Okgxtum tumin xaplata xalak Roma nema xtsinkan 3.85 gramos chu lakgaputu xtalakalhkatawilanit xlakapun César. Xtaskgaw chatum skujni lata tantaku kskujnit chu wa uma tumin nema xalak Roma xkaskinikgo judíos xlakata «nalilakgaxokgonankgo» (Mt 22:17; Lu 20:24).
diezmo.
Tuku pulakkaw mapitsikanit, uma kilhchanima pi tuku pulakkaw mapitsikanit, uma kaj pulaktum nema xlilakgaxokgonankan, tlakg chuna xtlawakan xlakata xlimaxkika kakni Dios (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5). Akxni xmakgantaxtikan xLimapakgsin Moisés, levitas akgatunu kata xmakglhtinankgo tuku xlilatamakgolh pulaktum tuku pulakkaw xmapitsikanit lata tuku xmakgala tiyat chu chuna la xtalhuwikgonit wakax chu borrego. Chu tuku xmakglhtinankgo levitas xlakan xmastakgo pulaktum tuku pulakkaw xmapitsikgonit xlakata xkgalhikgolh tuku xmaklakaskinkgolh sacerdotes xalak xfamilia Aarón. Na xwilapa atanu la xmastakan diezmos. Kstalaninanin Cristo ni kaskinikan pi kamastakgolh diezmo.
dracma.
Anta kTatsokgni xaGriego, kilhchanima okgxtum tumin xaplata xalak Grecia, ama kilhtamaku xtsinkan 3.4 gramos (Mt 17:24).
E
efod.
Maktum lhakgat nema xtasiya la maktum lakatitawaka nema xlinkgo sacerdotes. Sacerdote tiku tlakg xkgalhi limapakgsin xlin maktum lhakgat la uma nema ni xʼanan tuku xtachuna. Kxlakatin xʼan akgtum kuxmutawaka, nema xkgalhi akgkutiy lakstlan chiwix (Éx 28:4, 6). Xmin kilhtamaku na xlinkgo maktum efod tiku ni sacerdotes xwankgonit (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Kaʼakxilhti apéndice B5.
epicúreos.
Kstalaninanin filósofo griego Epicuro (341-270 a.n.J.). Xtamasiykan wa pi kxlatamatkan latamanin tuku tlakg xputsakgolh wa tuku lu xkamakgapaxuwalh (Hch 17:18).
espíritu.
Tachuwin xaʼhebreo rúaj chu tachuwin xagriego pnéuma, nema makglhuwa matitaxtikan «espíritu», pulaklhuwa tuku kilhchanima. Putum wa kilhchanimakgo tuku nila liʼakxilha xlakgastapu lataman chu tuku tasiya pi tatsuwima. Tachuwin xaʼhebreo chu xagriego kilhchanima 1) un, 2) xlitliwakgakan tuku staknankgo xalak katiyatni, 3) xtatlawaputu chatum lataman nema minacha kxnaku chu tlawa pi wi tuku nawan o wi tuku natlawa, 4) tamakatsinin nema mastakgo litliwakga nema ni tasiyakgo, 5) espíritus chu 6) xlitliwakga Dios o espíritu santo (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).
espíritu santo.
estoicos.
Xpukgalhtawakgakan griegos tiku lu xlakpuwanankgo, xkanajlakgo pi xlakata nakgalhikan tapaxuwan talakaskin pi lataman xlimaklakaskinat xtapuwan xlakata naʼakgatekgsa chu nalilatama chuna la wi xlimapakgsin tuku anan kkakilhtamaku. Chuna la xlakpuwankgo, chixku tiku lu skgalala nitu tlawani takatsanajwat o tuku lipaxuwakan (Hch 17:18).
Etiopía.
Xamakgan kachikin nema xwi ksur Egipto. Nema tlakg xʼakgchipanit ksur Egipto xala uku chu itat kxnorte Sudán xala uku (Hch 8:27).
Éufrates.
Kgalhtuchokgo nema tlakg lhman chu xlakaskinka ksureste Asia chu wa uma xlikgantiy tlakg xlakaskinka kgalhtuchokgo kMesopotamia. Xlimakgtumku lichuwinankan kʼGénesis 2:14; kgantum lata xlikgantati kgalhtuchokgo kʼEdén. Nema wanikan “Kgalhtuchokgo” (Gé 31:21). Uma kgalhtuchokgo xwi knorte, niku xtapakgta tiyat nema xkamaxkikanit israelitas (Gé 15:18; Ap 9:14; 16:12).
eunuco.
Tuku xlikana kilhchanima, akxni chixku xchukuktinikan xlichixku o xtankutukan. Umakgolh skujnin xwankgonit o xkuentajtlawananin puskat mapakgsina chu xaʼamakgapitsin xlakpuskatinkan mapakgsinanin. Uma tachuwin na tlan kilhchani tiku xlakgaya tuku xlakaskinka kxpumapakgsin mapakgsina, maski nitu xchukuktinikanit xlichixku. Kaj wi tuku kilhchanima tiku «eunucos» litaxtu kaj xlakata Tamapakgsin, uma kilhchanima, tiku tlan machokgo tuku tlawaputun xmakni xlakata tlakg naskujnani Dios (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27).
F
faraón.
fariseos.
Akgtum lu xlakaskinka tapapitsit kxtakanajlakan judíos kxapulana siglo. Ni anta xminkgoyacha kxfamilias sacerdotes, pero lu xkgalhakgaxmatkgo Limapakgsin asta nema ni lu xlakaskinka chu nachuna xliʼakxilhkgo tuku kaj talismanin (Mt 23:23). Ni xlakgatikgo xtalismaninkan griegos chu xlakata lu xlakgapaskgo Limapakgsin chu talismanin, lu palha xkamapakgsikgo latamanin (Mt 23:2-6). Makgapitsi xmakgtapakgsikgo ksanedrín. Ankgalhin nitlan xlichuwinankgo Jesús xlakata ni xmaxki kakni Sábado chu nipara talismanin, chu xlakata xkatalalin makglakgalhinanin chu tiku xmatajinankgo lilakgaxokgon. Makgapitsi fariseos, chuna la Saulo xalak Tarso kstalaninanin Cristo litaxtukgolh (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).
Fiesta xla Kaxtalanchu nema ni kgalhi Limaxkutin.
Xapulana xliʼakgtutu fiesta nema xtlawakgo israelitas akgatunu kata chu wa tlakg xlakaskinka xliʼakxilhkgo. Xtsuku 15 xla nisán, akxni xtitaxtunita kilhtamaku xla Pascua, chu xmakgapala akgtujun kilhtamaku. Kajwatiya tlan xwakan kaxtalanchu nema ni xkgalhi limaxkutin, xlakata nalilakapastakkgo akxni taxtukgocha kʼEgipto (Éx 23:15; Mr 14:1).
Fiesta xla Laktsu Chiki.
Na xwanikan Fiesta akxni Makikan Tachanan. Xtlawakan 15 asta 21 xla etanim xlakata xmakikan tuku xmakgalakan ksputat kata akxni israelitas xchananankgo chu xmakgalanankgo. Uma kilhtamaku lhuwa xʼanan tapaxuwan chu xpaxtikatsinikgo Jehová xlakata xkasikulunatlawanit xtachanankan. Kʼuma fiesta, latamanin xtawilakgo klaktsu chiki o klaktsu chiki nema ni liwana xtatlawanit xlakata nalilakapastakkgo akxni taxtukgocha kʼEgipto. Xalakchixkuwin xliʼanatkan xwanit kJerusalén xlakata natlawakgo akgtutu fiestas; uma fiesta wa pulaktum (Le 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2).
Fiesta xla Tamakamastan.
Kata kata xtlawakan fiesta xlakata nalakapastakkan akxni maskulunkika templo xlakata Antíoco Epífanes xmaxkajwinit. Fiesta xtsuku 25 xla kislev chu akgtsayan kilhtamaku xmakgapala (Jn 10:22).
G
Gehena.
Tachuwin xagriego nema limapakuwikan kaxtum xla Hinón, nema xwi ksuroeste, kxamakgan Jerusalén (Jer 7:31). Anta xwi kxkilhtin kachikin chu xmaklakaskinkan xlakata nalhkuyukan tuku xmakgankan. Tuku xwankanit pi aku nala xlichuwinankan uma kxakaxtum, pi anta xkamakankan tiku xnikgonita (Jer 7:32; 19:6). Nitu masiya pi kʼGehena xkamakankan latamanin chu animales xlakata xastakna nakalhkuyukan o nakamakgapatikan. Wa xlakata uma ni kilhchanima anta niku ni tasiya, niku putum kilhtamaku kalimakgapatikan lhkuyat latamanin. Jesús chu xtamakgalhtawakgen lichuwinankgolh pi Gehena kaj kilhchanima tamalakgaxokgen nema ankgalhin wi chu wanikan «xliʼakgtiy linin», uma wamputun, malakgsputunankan putum kilhtamaku (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).
griego.
Xtachuwinkan tiku xlamakgo kʼGrecia; nachuna tiku anta xlakachinkgonit o tiku xtapakgsi kʼakgtum familia xala anta. Anta kTatsokgni xaGriego tlakg lhuwa tuku kilhchanima: kilhchanima tiku ni judíos xwankgonit o tiku xlilamakgo xtalismaninkan chu xmaklakaskinkgo xtachuwinkan griegos (Joe 3:6; Jn 12:20).
H
Hades.
Tachuwin xagriego nema na kilhchanima tachuwin xaʼhebreo «Seol». Matitaxtikan «Putaknun», mayúscula xapulana letra, xlakata nalichuwinankan niku kaj kilhchanima pi anta jaxmakgo tiku nikgonita. Kaʼakxilhti niku wan PUTAKNUN.
hebreo.
Uma tukuwani xlimakgtumku limaklakaskinka xlakata nakatsikan pi Abrán (Abrahán) ni akxtum xwanit chuna la amorreos, xtalakatsunin. Titaxtulh kilhtamaku, chuna kalimapakuwika xkamanan Abrahán xlakata Jacob, xtanat, chu nachuna tachuwin nema xchuwinankgo. Kxkilhtamaku Jesús, tachuwin hebreo xlakmanukanit lhuwa tachuwin xaʼarameo chu wa uma tachuwin xchuwinankgo Cristo chu xtamakgalhtawakgen (Gé 14:13; Éx 5:3; Hch 26:14).
Hermes.
Chatum xdioskan griegos, xkgawasa Zeus. Xliʼakxilhkan la tiku xlin xtamakatsinin dioses chu xdios xla tlan taʼakgchuwin. Wa xlakata, kListra, Pablo liyawaka pi Hermes xwanit (Hch 14:12).
Herodes.
Xʼapellido familia nema Roma mapakgsinanin xkatlawanit xlakata nakamapakgsi judíos. XaLanka Herodes lu lakgapaska xlakata kaxtlawapa templo xalak Jerusalén chu xlakata xmakgniputun Jesús, limapakgsinalh pi xkamakgnika laktsu kamanan (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes Arquelao chu Herodes Antipas, xlakgkgawasan xaLanka Herodes, kamapapitsinika niku xmapakgsinan xtlat (Mt 2:22). Antipas chatum tetrarca litaxtulh, maski kachikin xlimapakuwi mapakgsina, xla mapakgsinalh akgtutu kata aitat nema Jesús lichuwinalh Dios asta kilhtamaku akxni lalh tuku talichuwinan kcapítulo 12 xla Hechos (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Alistalh, Herodes Agripa I, xtanat xaLanka Herodes, wa xʼángel Dios makgnilh akxni xmapakgsinanita ni lhuwa kilhtamaku (Hch 12:1-6, 18-23). Xkgawasa, Herodes Agripa II, xlakgxokgo tawi chu mapakgsinalh asta akxni judíos lakatakikgolh Roma (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).
Herodes, tiku xtatayakgo.
Na xkalilakgapaskan herodianos. Xlitaxtukgo akgtum partido xla política nema xtatayakgo tuku xlakkaxwilikgo familia xla mapakgsinanin nema xkalimapakuwikan Herodes, akxni xmapakgsinamakgo romanos. Max makgapitsi saduceos xmakgtapakgsikgo kʼuma partido. Herodianos makxtum katalakgolh fariseos xlakata nalakatakikgo Jesús (Mr 3:6).
hisopo.
Kgantum tuwan nema kgalhi laktsatsu xpakgan chu xlimaklakaskinkan xlakata xlitsakglhmaninankan kgalhni o chuchut akxni xmaskulunkinankan. Max wa xwanit mejorana siria (Origanum maru; Origanum syriacum). Anta kJuan 19:29, max kilhchanima mejorana nema xchikanit kxkinkan kgantum kiwi o kxkinkan xakiwi durra, tuku na sorgo lilakgapaskan (Sorghum vulgare), xlakata uma tuwan lhman kgalhi xakiwi tlan maklakaskinka akxni malakatsuwinika kxkilhni Jesús, panamak nema xmachuwikanit xaxkuta vino (Éx 12:22; Sl 51:7).
I
Ilírico.
Kachikin nema xmapakgsi Roma chu xwi kxnoroeste Grecia. Pablo chalh kʼuma lu makgat kachikin akxni xlichuwinama Dios, pero ni liwana wankan komo lichuwinalh Dios kʼIlírico o kajwatiya asta anta kichalh (Ro 15:19).
incienso.
Xtlawakan incienso akxni bálsamos akxtum xtatlawakan kxtajat kiwi nema lakmuksun, uma lakatsuku pasa chu muksun takgankgawanan. Anta ktabernáculo chu ktemplo xlimaklakaskinkan akgtum incienso nema nitu xtachuna chu kaj pulaktati tuku xlitlawakan. Tsisa klhkuyukan chu katsisni anta kpumakamastan xla incienso nema xwi kxaSanto; kKilhtamaku akxni kxapakan Talakgalhin klhkuyukan anta niku Tlakg xaSanto. Kilhchanima oraciones nema kskujnin Dios tiku ni makgxtakgkgo xtlawanikgo chu xla xmakgamakglhtinan. Kstalaninanin Cristo ni xkaskinikan namaklakaskinkgo incienso (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).
Israel.
Tukuwani nema Dios wilinilh Jacob. Limaklakaskinka xlakata chuna nakalimapakuwikan putum xkamanan chuna la titaxtutilhalh kilhtamaku. Kgalhkutiy xlakgkgawasan Jacob makglhuwa kalimapakuwika xkamanan Israel, xchik Israel, xkachikin Israel, lakchixkuwin xalak Israel o israelitas. Na limaklakaskinka tukuwani Israel xlakata nalichuwinankan tamapakgsin xla akgkaw laklanka familias xalak norte nema tapapitsinilh tamapakgsin xalak sur. Titaxtulh kilhtamaku, limaklakaskinka xlakata nakalichuwinankan kstalaninanin Cristo tiku xatalaksakni, «xʼIsrael Dios» (Gál 6:16; Gé 32:28; Hch 4:10; Ro 9:6).
J
Jacob.
Xkgawasa Isaac chu Rebeca. Alistalh, Dios wilinilh tukuwani Israel. Litaxtulh xpulalina kachikin Israel (tiku na kalimapakuwikan israelitas chu alistalh, judíos). Kgalhilh kgalhkutiy xlakgkgawasan. Xlakan chu xkamanankan litaxtukgolh kgalhkutiy laklanka familias xla xkachikin Israel. Tukuwani Jacob chuntiyaku maklakaskinka akxni xkilhchanimaka kachikin o xkachikin Israel (Gé 32:28; Mt 22:32).
Jehová.
Anta kXtachuwin Dios xlakata Tiku nalatamakgo kxaSasti Katiyatni 241 min tukuwani «Jehová». Wa uma tuku xlakata wilika xtukuwani Dios:
1. Copias xla Tatsokgni xaʼhebreo nema xkamaklakaskinkan kxkilhtamaku Jesús chu xʼapóstoles, xlimin Tetragrámaton (uma wamputun, xtukuwani Dios nema limin akgtati consonantes xaʼhebreo יהוה) xliputum tuku xtatsokgnit.
2. Kxkilhtamaku Jesús chu xʼapóstoles, Tetragrámaton na xmin kTatsokgni xaGriego nema klhkaxtukgonitancha kTatsokgni xaʼhebreo.
3. Anta kTatsokgni xaGriego wan pi Jesús ankgalhin xmaklakaskin xtukuwani Dios chu xkamasiyani amakgapitsin (Jn 17:6, 11, 12, 26).
4. Xlakata Tatsokgni xaGriego wa Dios malakpuwaninalh natsokgwilikan xlakata natamakgatsikan xasanto Tatsokgni xaʼhebreo, ni xlilat pi kaj lakapala namapanukan xtukuwani Jehová kʼuma tatsokgni.
5. Anta kTatsokgni xaGriego min xtukuwani Dios nema ni xalhman (Ap 19:1, 3, 4, 6, notas).
6. Xamakgan xtatsokgnikan judíos masiyakgo pi judíos kstalaninanin Cristo xmaklakaskinkgo xtukuwani Dios kxtatsokgnikan.
7. Makgapitsi biblistas wankgo pi max xtukuwani Dios xwilakgolh kmakgapitsi textos xla Tatsokgni xaGriego nema xtakilhtikgonit kTatsokgni xaʼhebreo.
8. Wilakgolh biblias kliwaka 100 tachuwin nema liminkgo xtukuwani Dios kTatsokgni xaGriego.
Liwana likatsiyaw pi anan tuku xlakata nawiliparakan kTatsokgni xaGriego xtukuwani Dios, Jehová. Chu wa uma tuku tlawakgonit tiku matitaxtikgo Xtachuwin Dios xlakata Tiku nalatamakgo kxaSasti Katiyatni. Xputumkan lu maxkikgo kakni xtukuwani Dios chu kgalhikgo xatlan tapekua xlakata ni mapanuputunkgo tuku xwi kxapulana tatsokgni (Ap 22:18, 19).
Judá.
Xlikgalhtati xkgawasakan Jacob chu Lea, xpuskat. Akxni xʼamaja niy, Jacob lichuwinalh pi anta kxfamilia Judá xʼama minacha chatum mapakgsina tiku lhuwa kilhtamaku xʼama mapakgsinan. Akxni Jesús xlama kkatiyatni, anta lakatsukucha kxfamilia Judá. Na limaklakaskinkan uma tukuwani xlakata nalimapakuwikan lanka familia, chu alistalh, xlakata nalichuwinankan xtamapakgsin Judá (Gé 29:35; 49:10; Heb 7:14).
judío.
Chatum tiku xminacha klanka xfamilia Judá. Uma tachuwin tsukuka maklakaskinkan akxni xmakgatlajakanita tamapakgsin xla akgkaw laklanka familias xalak Israel (2Re 16:6). Akxni xkachilinkanit kBabilonia chu taspitparakgolh kʼIsrael, maklakaskinka uma tachuwin xlakata nakalakgapaskan tiku xmakgtapakgsikgo tanu tanu laklanka familias (Esd 4:12). Alistalh, maklakaskinka klakgatum katiyatni xlakata xkatsika pi israelitas tanu kachikin xmakgtapakgsikgo (Est 3:6). Pablo kaj wi tuku xkilhchanima akxni limaklakaskilh uma tachuwin chu wa pi kachikin niku tapakgsi chatum lataman ni xlakaskinka litaxtu kcongregación xla kstalaninanin Cristo (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).
K
¡kaʼakxilhti!
Uma tachuwin xagriego maklakaskinkan akxni wi tiku tlawaputun pi amakgapitsin tlakg nakatsiputunkgo tuku aku natalichuwinan chu chuna natlawa pi nalilakpuwankgo tuku lama o kuenta natlawakgo pulaktum tuku tlakg xlakaskinka talichuwinama. Na maklakaskinkan akxni lakapala lakgpalikan tuku xlichuwinamaka o akxni lichuwinankan tuku kaks malakawaninan. Ktatsokgni xaGriego xla kstalaninanin Cristo, uma tachuwin tlakg makglhuwa min klibro xla Mateo, Lucas chu Apocalipsis. Ktatsokgni xaʼHebreo, na makglhuwa maklakaskinkan uma tachuwin. Kʼuma traducción lakalhuwa niku maklakaskinkanit uma tachuwin, pero na maklakaskinkanit atanu tachuwin nema watiya tuku malakpuwaninan.
kakilhtamaku.
Tachuwin griego aión kilhchanima tuku la klakgatum katiyatni o tuku litasiya pi talakgpalima kakilhtamaku, makgapitsi kata nema laklhkawilikanit. Akxni Biblia lichuwinan “uma kakilhtamaku”, kilhchanima tuku lu tlawakgokan kkatiyatni chu la linkan latamat (2Ti 4:10). Chu talakkaxlan xla Limapakgsin, Dios matsukilh akgtum kilhtamaku nema xʼamaka lilakgapaskan xkilhtamaku israelitas o judíos. Alistalh limaklakaskilh Jesucristo chu xtamakamastan nema lilakgmaxtunalh xlakata xmatsukilh akgtum kilhtamaku nema makgtanumakgolh congregación xla kstalaninanin Cristo tiku xatalaksakni. Uma litasiya pi anta litsukulh xasasti kilhtamaku niku kgantaxtukgo tuku talakkaxlan xla Limapakgsin xlichuwinanit. Akxni lichuwinankan umakgolh kakilhtamaku, kilhchanima tuku lalh makgasa lakgatum kakilhtamaku o tuku aku nala (Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11).
kankasajaja likan.
Kgantum lhman kiwi nema kxkankan xkgalhi akgtum kankasajaja likan. Chanananin maklakaskinkgo xlakata nakapulalinkgo animales. Xtachuwinkan lakgskgalalan latamanin nema tlawakgo pi chatum lataman nastalani akgtum xatlan tastakyaw tamalakxtumikan kgantum kankasajaja likan. Tachuwin “kankatayakan kankasajaja likan” masiya tuku xʼakstu nitlan tlawanikan xatsakat toro nema laktaya kankasajaja likan (Hch 26:14; Jue 3:31).
kaxtalanchu xla tamakamastan.
Kaxtalanchu nema pulaktiy tsapswilikanit, pulakatunu xwi makchaxan kaxtalanchu kxkgalhni mesa kxaSanto xla tabernáculo chu xla templo. Na lilakgapaskan «tatsapsni kaxtalanchu» o «kaxtalanchu xla tamakamastan». Akgatunu Sábado xlakgpalikan chu xwilikan xasasti nema aku tlawakanit xlakata namakamaxkiparakan Dios. Kajwatiya sacerdotes tlan xwakgo kaxtalanchu nema xmapanukan (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).
kgalhxtakgnankan.
Nitu xwakan kkilhtamaku nema xlakkaxwilikan. Israelitas xkgalhxtakgnankgo kKilhtamaku akxni kxapakan Talakgalhin, akxni xtitaxtumakgolh tuku tuwa chu akxni xlakaskinkgo xkapulalilh Dios. Judíos lakkaxwilikgolh pi makgtati akgtum kata xkgalhxtakgnankgolh xlakata nalakapastakkgo tuku nitlan xtitaxtukgonit xkachikin. Kstalaninanin Cristo ni kaskinikan pi nakgalhxtakgnankgo (Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).
kgatit.
Xtukuwani makgapitsi tuwan nema stakkgo niku kachitwa. Tuwan nema tlakg lichuwinankan unu wa Arundo donax (Job 8:11; Is 42:3; Mt 27:29; Ap 11:1). Kaʼakxilhti KGATIT NEMA LILHKANANKAN.
kgatit nema lilhkanankan.
Kgatit nema xkgalhi akgchaxan codo xlilhman. Komo kilhtiyakan kcodo nema tlakg xmaklakaskinkan, kgalhi 2.67 m; komo kilhtiyakan kxalhman codo, kgalhi 3.11 m (Eze 40:3, 5; Ap 11:1).
kgesnokgnankan.
Anta kTatsokgni xaGriego xmalakgaxokgenankan akxni nalisnokgkana kgantum tasiw nema xtakankachikgonit o xkgalhi tuku kankasajaja kxkankanin (Jn 19:1).
kgolotsin.
Chixku tiku lina kata. Anta kBiblia kilhchanima tiku kgalhi limapakgsin chu wi tuku lakgaya kʼakgtum kachikin o klanka kachikin. Klibro xla Apocalipsis na kakilhchanima espíritus tiku wilakgolh kʼakgapun. Tachuwin xagriego presbýteros matitaxtikan la «kgolotsin» akxni kakilhchanima tiku pulalinkgo congregación (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4).
kgoxkga.
Xkgoxkga nema xmakganikan akxni xlakpajkan chu xmakgosokan trigo. Limaklakaskinkan uma tachuwin xlakata nalimasiyakan pi wi tuku ni kgalhi xtapalh chu lakgmakgankan (Sl 1:4; Mt 3:12).
Kilhtamaku akxni xapakan Talakgalhin.
Akgtum kilhtamaku nema xasanto chu tlakg xlakaskinka xwanit xpalakata israelitas, nema na xwanikan Yom Kipur (kxaʼhebreo yohm hakkippurím, nema xkilhchanima “kilhtamaku akxni xakgtlapanankan”). Xtlawakan 10 xla etanim. Kata kata kajwatiya uma kilhtamaku akxni xtanu niku Tlakg xaSanto xla tabernáculo sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin chu titaxtulh kata nachuna xtlawakan ktemplo. Anta xmakamastakan kgalhni nema xmakamastakanit xpalakata talakgalhin, xpalakata xtalakgalhinkan makgapitsi levitas chu xpalakata xtalakgalhin kachikin. Uma kilhtamaku xasanto xwanit chu xkgalhxtakgnankan. Akxni Sábado xwanit xtlawakan, kilhtamaku akxni ni kskujkan (Le 23:27, 28; Hch 27:9; Col 1:20; Heb 9:12).
kilhtamaku akxni nalakputsanankan.
Kilhtamaku nema Dios lakkaxwilinit xlakata nakatalakkaxla makgapitsi latamanin, kachikinin o putum latamanin. Max na kilhchanima kilhtamaku akxni nakamasputukan tiku kalakgchan nakamakgnikan. Pero amakgapitsi, uma kilhtamaku nakamaxki talakaskin nalakgtaxtukgo chu namakglhtinankgo latamat nema ni kgalhi xlisputni. Jesucristo chu xʼapóstoles lichuwinankgolh pi xʼama anan akgtum «Kilhtamaku akxni Nalakputsanankan» nema xʼamakgo litamakgtayakgo ni kajwatiya tiku lamakgolh, wata nachuna tiku makgasata nikgonit (Mt 12:36).
kilhtin nema xwi kxpulakni chiki.
Anta niku kalakgwan chu niku xlitastiliwilinit lhakgat nema xlitastiliwilikgonit tabernáculo. Titaxtulh kilhtamaku, kalakgwan niku xlitastiliwilinit patsaps nema xlimakgstiliwilinit tlakg xalanka chiki nema xwi ktemplo. Niku xmastakan xalhkun tamakamastan xwi kxkilhtin tabernáculo chu kkilhtin nema xwi kxpulakni templo. Anta kBiblia na lichuwinan xkilhtin chiki chu xchikkan mapakgsinanin (Éx 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Ap 11:2).
kiwi.
Kiwi nema aktsaj xtaya niku xkamawakakan tiku xkamalakgaxokgekan. Kmakgapitsi kachikinin xlimaklakaskinkan xlakata nakamakgnikan o xlakata xmawakaka tiku xninita xlakata xmamaxanika kxlakatin amakgapitsin o xlakata xkalistakyawaka amakgapitsin. Asirios, chuna la xkalilakgapaskan pi lu lixkajni xlikatsikgo akxni xtlawakgo guerra, tiku xkachilinkgo xkalakgxtokgowakakgo kkankasajaja kiwi nema xtaxtukgo asta kxkuxmunkan. Pero, kxlimapakgsinkan judíos, tiku lu nitlan tuku xtlawakgonit, komo xwanikgonit lixkajni tachuwin Dios o xkakninanikgonit tatlawamakgxtu, xkaʼaktalamakgnikan o atanu la xkatlawakan, alistalh, xkachiwakakan kkiwi o xkamawakakan kʼakgatum kiwi xlakata xkalistakyawaka amakgapitsin (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Romanos kajwatiya xkachiwakakgo kkiwi tiku xmalakgaxokgemakgo, wa xlakata max akglhuwa kilhtamaku anta xtawaka asta xlakgnilh takatsanajwat, xkgalhputilh, xtsinksnilh o xʼakgchichintawakalh. Chu atanu la xtlawaparakan, chuna la Jesús, kxtokgowakanikgo xmakan chu xtantun kkiwi tiku xmalakgaxokgemaka (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36) Kaʼakxilhti niku wan KIWI NEMA MAKGAPATINAN.
kiwi nema makgapatinan.
Chuna matitaxtikan tachuwin xagriego staurós, nema kilhchanima kgantum kiwi nema aktsaj yawakan, chuna la niku makgnika Jesús. Ni anan tuku masiya pi tachuwin xagriego kilhchanima akgtum cruz, chuna la xmaklakaskinkgo ni xaxlikana takanajla, nema xmaklakaskinkan akglhuwa ciento kata akxni nina xmin Cristo. Tachuwin «kiwi nema makgapatinan» limasiya putum tuku kilhchanima tachuwin xagriego staurós nema maklakaskinkan xlakata nalichuwinankan tapatin chu tamamaxanit nema xʼamakgo titaxtukgo xtamakgalhtawakgen Jesús (Mt 16:24; Heb 12:2). Kaʼakxilhti niku wan KIWI.
kiwi xla latamat.
Kiwi nema xya kjardín xaʼEdén. Biblia ni wan pi wa xtakawat xtlawakgo pi xkgalhika latamat nema ni kgalhi xlisputni. Uma kiwi xkilhchanima pi tlan kgalhikan latamat nema ni kgalhi xlisputni nema Dios xʼama kamaxki tiku xwakgolh xtawakat. Klibro xla Apocalipsis, kaj kilhchanima tuku Dios namasta xlakata chuntiya nakgalhikan latamat (Gé 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19).
kkapulhman.
kstalaninanin Cristo.
Tukuwani nema Dios kawilinilh tiku kstalanikgo Jesucristo (Hch 11:26; 16:28).
L
lakglilakgatit chiwix.
Ágata: Laktanuma tipalhuwa colores makgapitsi stalankga o lhpupokgo. Amatista: Xamorado o xamantajwa. Berilo: Xaxtakni laktanuma xasmukuku, pero makgapitsi tipalhuwa colores kgalhi o ni kgalhi color. Calcedonia: Stalankga o lakgxkgakga, o tipalhuwa colores kgalhi. Crisólito: Stalankga o lakgxkgakga, smukuku o xtakni. Crisoprasa: Lakgxkgakga, xtakniwa la manzana. Esmeralda: Xtakni nema lakgxkgakga. Jacinto: Lu spupuku. Jade: Xtakni pero na tipalhuwa colores kgalhi; stalankga o lhpupokgo. Jaspe: Tuku anan la uku lhpupokgo, na tipalhuwa colores kgalhi. Anta kʼApocalipsis 21:11 kilhchanima xastalankga chiwix, chu makgapitsi wankgo pi kxagriego kilhchanima diamante. Chiwix léschem: Akgtum chiwix xalilakgatit nema ni liwana lakgapaskan, max wa ámbar, jacinto, ópalo o turmalina. Ónice: Tipalhuwa colores kgalhi; kilhmaktu kilhmaktu lanit. Rubí: Xaspinini; lakgxkgakga. Sardio: Lakgxkgakga, xakapejwa xaspinini. Sardónica: Tatalakgwilhanit snapapa chu spinini, xaʼorojwa o xakapejwa nema lakgxkgakga. Topacio: Ni kgalhi xcolor o tipalhuwa colores kgalhi. Nema tlakg anan xasmukuku skuniwa. Turquesa: Ankgalhin xtakni nema na kgalhi spupuku. Zafiro: Max spupuku (Éx. 28:17-20; Ap. 21:19, 20).
lakgtsokgkinanin.
Xlakgtsokgkina Tatsokgni xaʼHebreo. Akxni Jesús xlama kkatiyatni, xlitaxtukgo akgtum grupo nema lu xlakgapaskgo Limapakgsin. Lakatakikgolh Jesús (Esd 7:6, nota; Mr 12:38, 39; 14:1).
lakkaxwilikan tuku xʼama tamaklakaskin.
Chuna xwanikan kilhtamaku akxni nina xchan Sábado, akxni judíos xlakkaxwilikgo tuku xʼama tamalaklakaskin kSábado. Xkgalhsputa akxni xtatsekga chichini tuku la uku lilakgapasaw viernes, na akxnitiya xtsuku Sábado. Kxkilhtamaku judíos akgtum kilhtamaku xtsuku chu xkgalhsputa akxni xtsiswan (Mr 15:42; Lu 23:54).
lakpajnankan.
Xlakata tlan namaxtunikan xkgoxkga talhtsi chu xakiwi. Tlan xlilakpajkan kgantum kiwi, o komo lu lhuwa xwanit xlimaklakaskinkan tuku klhtanktikgo animales, chuna la pakgtum tuku xlilakchitamikan o tuku xlipilikan. Umakgolh liskujni wa tuku xlilakchitamikan niku xmamikanit talhtsi anta niku xlakpajnankan (Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12).
laktsu chiwix.
Xamakgan talismanin xlakata wi tuku nalaksakkan. Xmujukan laktsu chiwix o laktsu kiwi niku xtalakgastokga kxkuxmunkan klhakgatkan o wi niku xmujukan chu alistalh xlakchikikan. Tuku xtakutacha o xmakutukan xlikatsikan tuku nalaksakkan. Uma chuna xtlawakan akxni xtlawakanita oración. Tachuwin xaʼhebreo na tlan kilhchani “tuku lakgchan” (Pr 16:33; Is 57:6; Mt 27:35).
langosta.
Legión.
Kgamputum soldados xalak Roma xkgalhi 4,000 o 6,000 soldados. Anta kTatsokgni maklakaskinkan uma tachuwin akxni wi tuku lhuwa pero ni katsikan la xlilhuwa (Mt 26:53; Mr 5:9; Lu 8:30).
lepra.
Lu snun tajatat nema kgalhikan kmakni. Anta kBiblia, ni kaj akgtum tajatat xwanit nema la uku lilakgapaskan lepra, xlakata na xkgalhikgo lhakgat chu chiki (Le 14:54, 55; Lu 5:12).
leptón.
Kilhtamaku nema lichuwinan Tatsokgni xaGriego, okgxtum tumin nema tlakg xaʼaktsu nema xmaklakaskinkgo judíos, xlitlawakanit cobre o bronce (Mr 12:42; Lu 21:2).
Leví; levita.
Xlikgalhtutu xkgawasa Jacob chu Lea, xpuskat; lanka familia nachuna limapakuwikan. Xla xkgalhi kgalhtutu xlakgkgawasan: Guersón, Cohat chu Merarí, xlakan makilhtsukikgolh pulaktutu chuna la xtapitsinit lanka xfamilia Leví. Min kilhtamaku tachuwin levitas kilhchanima putum lanka familia, pero ni wa kalichuwinan tiku sacerdotes xwankgonit kxfamilia Aarón. Lanka xfamilia Leví ni maxkika tiyat anta kTiyat nema xKawanikanit pi Nakamaxkikan. Kamaxkika tipuxamatsayan kachikinin nema xwi kxpulakni niku xkatapakgsini amakgapitsi laklanka familias (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).
lhakgat xla talipuwan.
lhkuyat chu puklhni nema xtachuna la kgantum talayaw.
Akxni israelitas taxtukgolh kʼEgipto chu akxni xlamakgo kxakaskakni tiyat, kakuwani, Jehová kalipulalilh «puklhni nema xtachuna la kgantum talayaw» chu katsisni kalipulalilh «lhkuyat nema xtachuna la kgantum talayaw» (Éx 13:21). Ni kgantiy xwanit, kajwatiya kgantum xwanit, kakuwani xtasiya chuna la puklhni, chu katsisni xtasiya chuna la lhkuyat (Éx 14:24). Akxni egipcios kaputsastalanikgolh israelitas, uma talayaw tlawalh pi xkapukswalh niku xminkgo egipcios, pero niku xwilakgo israelitas chuntiya kxkgakgama (Éx 14:19, 20). Akxni israelitas takaxtawilakgolh ktiyat nema xkawanikanit pi xʼamaka kamaxkikan, nialh maklakaskinkgolh puklhni xlakata xkapulalilh.
lhuwa tapatin.
Tachuwin xagriego nema matitaxtikan «tapatin» limasiya tuku nitlan makgkatsikan o talakgaputsit nema min xlakata tuku tuwa titaxtumaka. Jesús lichuwinalh pi Jerusalén xʼama titaxtu «lhuwa tapatin» chuna la nikxni chuna xtitaxtunit. Na makglhuwa lichuwinalh «lhuwa tapatin» nema xʼama titaxtukgo putum latamanin kkilhtamaku nema aku mima, akxni xmilh chu xkgalhilh lhuwa lilanka (Mt 24:21, 29-31). Pablo lichuwinalh pi uma tapatin wa tuku xaʼakgstitum nalimin Dios xlakata nakamalakgaxokge «tiku ni lakgapaskgo Dios chu tiku ni kgalhakgaxmatkgo xatlan tamakatsinin» xlakata Jesucristo. Kcapítulo 19 xla Apocalipsis tasiya pi Jesús kapulalima soldados xalak akgapun xlakata natalatlawa xaluku lapanit, mapakgsinanin xalak katiyatni chu ksoldados (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Wankan pi «lhuwa latamanin» lakgtaxtunikgo uma tapatin (Ap 7:9, 14) Kaʼakxilhti niku wan ARMAGEDÓN.
limakankan suerte.
Xamakgan talismanin xlakata wi tuku nalaksakkan. Xmujukan laktsu chiwix o laktsu kiwi niku xtalakgastokga kxkuxmunkan klhakgatkan o wi niku xmujukan chu alistalh xlakchikikan. Tuku xtakutacha o xmakutukan xlikatsikan tuku nalaksakkan. Uma chuna xtlawakan akxni xtlawakanita oración (Mt 27:35; Hch 1:26).
limapakgsin.
limaxkutin.
Wa tuku lakgmakankan harina o tuku chuchutwa xlakata namaxkutikan. Tlakg wa kilhchanima harina nema pulanaja lakgkgochikanit chu xkutanita nema makikan xlakata natamaxkutikan amakgapitsin harina. Anta kBiblia, makglhuwa kilhchanima talakgalhin chu tlawakan tuku lu nitlan. Na limaklakaskinkan xlakata nalichuwinankan tuku staka nema ni tasiya chu talakgatumi (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).
lixkajni lichuwinankan.
Kilhchanima akxni ni maxkikan kakni o wanikan lixkajni tachuwin Dios o tuku xasanto. Anta kBiblia, na kilhchanima akxni lixkajni o nitlan kalichuwinankan, kalimawakakan tuku nitlan latamanin (Nú 15:30; Mr 3:29; Hch 6:11; Snt 2:7).
lixtokgo.
Lixtokgo o kiwi nema xlin mapakgsina xlakata nalimasiya pi kgalhi limapakgsin (Gé 49:10; Heb 1:8).
liʼaktlawakan.
Ktachuwin hebreo kilhchanima “lispalhkan aceite”, “mawakanikan” o “xtakgawakakan”. Kxtakgawakanikan aceite chatum lataman o tuku xʼamaka maklakaskinkan xlakata nalimasiyakan pi natlawa xlakaskinka taskujut. Anta kTatsokgni xaGriego, uma tachuwin na tamaklakaskin xlakata nalimasiyakan pi kaxtakgamawakanikan espíritu santo xatalaksakni tiku naʼankgo kʼakgapun (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).
M
Macedonia.
Kachikin nema xwi knorte xla Grecia nema lu lakgapaska akxni xmapakgsinama Alejandro Magno. Nitiku xtapakgsini asta akxni akgchipakgolh romanos. Akxni Pablo xapulana lakgapaxialhnalh Europa, xmakgtapakgsi kRoma. Pablo makgtutu lakgapaxialhnalh uma kachikin (Hch 16:9).
makgxtakgkan tuku nitlan tlawakan.
Anta kBiblia kilhchanima lakgpalikan tapuwan chu litasiya pi xlikana nitlan limakgkatsikan chuna la xlinkan xapulana latamat, xlakata wi tuku nitlan tlawaka o xlakata wi tuku ni tlawaka. Akxni makgxtakgtayakan tuku nitlan xtlawamaka alistalh lu tlan kitaxtu (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).
malaknukan.
Tamalaknun nema xtlawanikan Dios. Xmalaknukan pi wi tuku natlawakan, akgtum tamakamastan o tamaskiwin, limaxtukan xlakata wi tuku naliskujkan o wi tuku ni natlawakan maski ni wamputun pi uma nitlan. Na lu xlakaskinka xlitaxtu xtachuna akxni wi tuku xlikilhankan (Mt 5:33).
Malcam.
Max watiya kilhchanima Mólek, tlakg xlakaskinka xdioskan ammonitas (Sof 1:5). Kaʼakxilhti MÓLEK.
maná.
Wa tuku xwakgo israelitas akxni latapulikgolh tipuxam kata kxakaskakni tiyat. Wa Jehová tiku xmasta chu chali chali kaj xalan tilh xtama kkatiyatni chu xkgalhtawaka monkganat, pero Sábado ni xkamaxkikan. Akxni xlimakgtumku akxilhkgolh, israelitas wankgolh «¿Tuku ama?», xaʼHebreo «¿Man huʼ?» (Éx 16:13-15, 35). Jesús na lichuwinalh maná akxni wi tuku xkilhchanima (Jn 6:49, 50).
medos; Media.
Uma kachikin xkamanan xwankgonit Madái, chatum xkgawasa Jafet, xlakan anta tawilakgolh kʼIrán niku xwilakgolh sipi chu kaxtum, titaxtulh kilhtamaku lanka kachikin xla Media litaxtulh. Tiku xalak Media xlamakgolh kJerusalén kPentecostés kata 33 a.x.J (Hch 2:9).
Mesías.
Uma tachuwin minacha ktachuwin xaʼHebreo «xatalaksakni». Tachuwin xagriego nema na watiya kilhchanima wa «Cristo» (Da 9:25; Jn 1:41).
milagros.
Wa tuku tlawa Dios o espíritus nema lakatsala tuku latamanin lakgapaskgo. Anta kBiblia limaklakaskinkan umakgolh tachuwin nema na watiya kilhchanimakgolh «liʼakxilhtit», «tuku kaks malakawaninan» (Mt 11:20; Hch 4:22; Heb 2:4).
mina.
Anta kTatsokgni xaGriego, akgtum mina 100 dracmas xwanit chu xtsinkan 340 gramos (Lu 19:13).
mirra.
Xamuksun kstajat tipalhuwa kiwi chu laktsu lhtukun nema xkilhtsukut Commiphora. Wa tuku xtatlawakan xasanto aceite nema xʼakmawakanankan. Na xlimamuksikan lhakgat chu putama, chu xtatlawakan aceite nema xlimakspalhnankan chu xtatlawakan cremas nema limaktlawanankan. Na xkalimaktlawakan nin akxni nina xkamaknukan, o nina xkamujukan (Éx 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39).
moikéia.
Tatalakgxtumikan tiku ni wa tamakgaxtokgkan. Ni mafuerzajnikan xlakata natatalakgxtumi chatum chixku o chatum puskat tiku ni wa tamakgaxtokga (Éx 20:14; Mt 5:27; 19:9).
Mólek.
Moloc.
Xdioskan ammonitas; max na watiya Malcam, Milcom o Mólek (Hch 7:43).
mukiwi.
Kgantum kiwi nema akglhchatawilakan chu nema kgankgatunu xwilinikan takuka; nachuna nema xkawilinikan xʼakglhtampixnikan tantiy animales (ankgalhin wakax xmaklakaskinkan) xlakata klhtanklinkgolh tuku xmaklakaskinkan kkapukuxtun o akgtum putlaw. Xlakata tiku skujni xlitaxtukgo xlimaklakaskinkgo xlakata nalinkgo xalaktsinka takuka, mukiwi xkilhchanima tiku skujni xlitaxtu o wi tiku xtapakgsini, chu lu lhuwa xmaskujukan chu xmakgapatinankan. Tachuwin mapanukan o laktukxkan mukiwi kilhchanima pi nialh skujni litaxtu, nialh makgapatinankan chu nialh malakatsalikan la maskujukan (Le 26:13; Mt 11:29, 30).
N
nardo.
Xatsutsokgo aceite chu xamuksun nema lu tapalaxla xwanit. Uma aceite xtamakxtukan akxni xlakgchitkan tuwan (Nardostachys jatamansi). Xlakata lu tapalaxla xwanit, xmin kilhtamaku xtatlawakan aceite nema ni xatapalaxla chu asta xlakgpalikan tuku xtatlawakan. Lu kaks malakawaninan pi Marcos chu Juan wankgolh pi akxni Jesús litlawaka uma aceite «nardo nitu xtalakwilhakanit» (Mr 14:3; Jn 12:3).
Nazareno.
néfesh.
Uma tachuwin xagriego psykjé na watiya kilhchanima tachuwin xaʼhebreo néfesh. Akxni lakputsananikan chuna la limaklakaskinkan uma tachuwin kBiblia, liwana tasiya pi wa kakilhchanima 1) latamanin 2) animales 3) xlatamat lataman o animal (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20; nachuna notas). Biblia masiya pi tachuwin néfesh chu psykjé wa kilhchanima akxni kalichuwinan tuku staknan kkatiyatni, tuku kgalhi xmaknikan, nema tlan xamakan, tasiya, chu tlan niy. Ni kilhchanima espíritu chuna la lichuwinankgo makgapitsi biblias. Kʼuma tatsokgni, tachuwin xagriego chu xaʼhebreo tamatitaxtinit chuna la xkilhchanima, limaklakaskin tachuwin chuna la «latamat», «tuku staknan», «lataman», «xliputum latamat» o limaklakaskinkan akgtum tachuwin nema limasiya tiku lichuwinamaka (akgtum liʼakxilhtit, «akit»). Na kilhchanima tuku tlawakan xliputum naku (Dt 6:5; Mt 22:37). Kmakgapitsi versículos, kilhchanima tuku lu tlawaputunkan o akxni chatum lataman lu tsinksa. Na kilhchani chatum nin o tuku xanin (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).
nefilim.
Tiku lu xalakluku xwankgonit. Xkamanankan ángeles nema katakgalhikgolh lakpuskatin xalak katiyatni akxni nina xmin Munkaklat, o Tastapnat (Gé 6:4).
ni kgalhi limaxkutin.
Kilhchanima kaxtalanchu nema ni xtalakgtlawakan limaxkutin (Dt 16:3; Mr 14:12; 1Co 5:8).
niku lakatum wi lanka lhkuyat.
Tachuwin «niku lakatum wi lanka lhkuyat chu lilakgpasawi azufre» ni niku anan, kaj wi tuku kilhchanima. Na limapakuwikan «xliʼakgtiy linin». Anta lhkgen kamakankan lakgalhinanin tiku ni makgxtakgkgo tuku nitlan tlawamakgolh, Akgskgawini, linin chu Putaknun (o Hades). Xlakata anta lhkgen makankan tuku lhkuyat ni tlawani tuku nitlan, chatum espíritu, linin chu Hades, limasiya pi uma niku lakatum wi lanka lhkuyat kaj kilhchanima pi putum kilhtamaku malakgsputunankan, chu ni kilhchanima niku putum kilhtamaku makgapatinankan (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).
niku lakgchitkan uvas.
Uma akgtiy pilas xwanit o tinas nema xlitlawakanit chiwix, akgtum tlakg kgalhtalhman xwanit xtlawanikanit niku xlaktakta xachuchut. Anta kxakgalhtalhman xlakgchitkan uvas o aceitunas chu xachuchut o xaʼaceite xtakta niku xakgalhtutsu. Niku lakgchitkan uvas na limaklakaskinkan xlakata nalimasiyakan la namalakgaxokgenan Dios (Ap 19:15).
niku Tlakg xaSanto.
Tuku xlitakgatsi nema xwi tlakg tankgenu kxpulakni tabernáculo chu templo; na limapakuwikan tuku Tlakg xaSanto xliputum tuku xaSanto. Kxpulakni xwi arca xla talakkaxlan. Chuna la xwan xLimapakgsin Moisés, kajwatiya sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin tlan xtanu makgtum akgatunu kata, kKilhtamaku akxni kxapakan Talakgalhin (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).
nisán.
Chuna lilakgapaska papaʼ abib akxni judíos xtaxtukgonitancha kBabilonia. Wa xapulana papaʼ xla xasanto calendario judío chu xliʼakgtujun xla calendario xla taskujut. Nema xtsuku xʼitat marzo asta xʼitat abril (Ne 2:1). Pascua judío tlawaka 14 xla nisán chu Jesucristo lakkaxwililh Taway xla Malana ama kilhtamaku (Lu 22:15, 19, 20). Watiya ama kilhtamaku makgnika akxni mawakaka kkiwi nema makgapatinan (Lu 23:44-46).
O
olíbano.
Tuku xaskakni o kstajat kiwi chu laktsu kiwi nema xkilhtsukut Boswellia. Akxni klhkuyukan, lu sakgsi xmuksun. Wa uma pulaktum tuku xtatlawakan xasanto incienso nema xmaklakaskinkan ktabernáculo chu ktemplo. Nachuna xwilikan kxkgalhni tamakamastan xla talhtsi chu kxkgalhni kaxtalanchu nema xmakamaxkikan Dios, nema xtsapswilikanit anta kxpulakni niku xaSanto (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).
ónice; ónix.
Chiwix nema lu stlan tasiya, tipatum xapalha chiwix nema lilakgapaskan ágata, o calcedonia nema laktanuma tanu tanu colores. Lakgstipatanuma xasnapapa color, xatsitsakga, xaxkgoniwa, xaspinini, xalhpupokgo o xaxtakni. Maklakaskinka akxni katlawaka xlakaskinka lhakgat nema xmaklakaskin sacerdote tiku tlakg xkgalhi limapakgsin (Éx 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16).
P
paraíso.
Lu xakastlan jardín. Xapulana wa nema tlawalh Jehová kʼEdén xlakata anta xlatamakgolh xapulana latamanin. Akxni Jesús xwaka kkiwi, wanilh chatum kgalhana tiku xwaka kxpaxtun pi katiyatni paraíso xʼama wampara. Uma tachuwin maklakaskinkan kʼ2 Corintios 12:4 akxni lichuwinankan paraíso nema aku mima chu kʼApocalipsis 2:7, kilhchanima paraíso xalak akgapun (Can 4:13; Lu 23:43).
Pascua.
Fiesta nema xtlawakan akgatunu kata 14 xla papaʼ abib (alistalh limapakuwikan nisán) xlakata nalakapastakkan akxni kalakgmaxtuka israelitas kʼEgipto. Xmakgnikan chu kxpupukan xaskgataku borrego o xaskgataku cabra, chu na xwakan xaxun tuwan chu kaxtalanchu nema ni xkgalhi limaxkutin (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).
Pentecostés.
Xliʼakgtiy lata akgtutu laklanka fiesta chu putum lakchixkuwin xliʼanatkan xwanit kJerusalén xlakata natlawakgo fiesta. Wa uma tukuwani limin kTatsokgni xaGriego akxni lichuwinama Fiesta xla Tamakgalan nema min kTatsokgni xaʼHebreo. Pentecostés kilhchanima “tipuxamakaw kilhtamaku”, nema xtatlawa tipuxamakaw kilhtamaku alistalh lata 16 xla nisán (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).
pornéia.
Kaʼakxilhti niku wan TALAKGXTUMIT NEMA NI XLITATLAWAT.
procónsul.
prosélito.
Anta kBiblia, uma kilhchanima chatum tiku xalak atanu kachikin tiku na xtakanajla xtlawa tuku xkanajlakgo judíos, chu komo chixku xwanit, xʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku (Mt 23:15; Hch 13:43).
proverbio.
Tachuwin nema ni lhuwa, pero litsama liskgalala nema wi tuku masiya o lichuwinan tuku xaxlikana chu ni limaklakaskin lhuwa tachuwin. Proverbios nema wilakgolh kBiblia makgapitsi kaks malakawaninan o tuwa akgatekgskan. Wan tuku xaxlikana chu liwana lakputsananikanit tachuwin, na wi tuku tamalakxtumi. Makgapitsi tachuwin maklakaskinka xlakata nakalimamaxanikan o nakalikgalhkgamanankan makgapitsi latamanin (Ec 12:9; 2Pe 2:22).
psykjé.
Uma tachuwin xagriego psykjé na watiya kilhchanima tachuwin xaʼhebreo néfesh. Akxni lakputsananikan chuna la limaklakaskinkan uma tachuwin kBiblia, liwana tasiya pi wa kakilhchanima 1) latamanin 2) animales 3) xlatamat lataman o animal (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20; nachuna notas). Biblia masiya pi tachuwin néfesh chu psykjé wa kilhchanima akxni kalichuwinan tuku staknan kkatiyatni, tuku kgalhi xmaknikan, nema tlan xamakan, tasiya, chu tlan niy. Ni kilhchanima espíritu chuna la lichuwinankgo makgapitsi biblias. Kʼuma tatsokgni, tachuwin xagriego chu xaʼhebreo tamatitaxtinit chuna la xkilhchanima, limaklakaskin tachuwin chuna la «latamat», «tuku staknan», «lataman», «xliputum latamat» o limaklakaskinkan akgtum tachuwin nema limasiya tiku lichuwinamaka (akgtum liʼakxilhtit, «akit»). Na kilhchanima tuku tlawakan xliputum naku (Dt 6:5; Mt 22:37). Kmakgapitsi versículos, kilhchanima tuku lu tlawaputunkan o akxni chatum lataman lu tsinksa. Na kilhchani chatum nin o tuku xanin (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).
pulana tamakgalan.
Xapulana tawakat xla tamakgalan; lata tuku pulana makgalakan. Jehová kalimapakgsilh kachikin Israel pi xmakamaxkikgolh lata xapulana kam, xapulana kskgata animales chu xapulana tawakat xalak katiyatni. Kachikin Israel xmakamaxkikgo Dios xapulana tamakgalan kFiesta xla Kaxtalanchu nema ni kgalhi Limaxkutin chu kPentecostés. Tachuwin xapulana tamakgalan limaklakaskinkan xpalakata Cristo chu xatalaksakni xtamakgalhtawakgen (1Co 15:23; Nú 15:21; Pr 3:9; Ap 14:4).
pumajinin.
Wa tuku xmaklakaskinkan xaʼoro, xaplata o xacobre xwanit xlakata nalilhkuyukan incienso ktabernáculo chu ktemplo, xlimaxtukan jalanat kpumakamastan chu akxni xmaktinikan xalhkun xmecha limakgskgon xaʼoro (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).
pumakamastan.
Niku katalhman o plataforma, xlitlawakan tiyat, chiwix, lanka chiwix o kiwi nema xmakmawakakanit likan, anta niku xmakamastakan tamakamastan o incienso akxni xkakninanikan Dios. Xapulana niku xtapapitsi ktabernáculo chu templo xwi aktsu “pumakamastan xla oro” niku xmakamastakan incienso. Xlitatlawanit kiwi nema xmakmawakakanit oro. Kkilhtin, xwi akgtum tlakg xalanka “pumakamastan xla cobre” niku xmakamastakan xalhkun tamakamastan (Éx 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23).
putaknun.
Akxni xapulana letra minúscula, kilhchanima xputaknun chatum lataman. Akxni xapulana letra mayúscula, kilhchanima tachuwin xaʼhebreo Seol chu tachuwin xagriego Hades. Kʼumakgolh xaʼawatiya tachuwin, Biblia limaklakaskin xlakata kaj nalimasiya niku jaxmakgo tiku nikgonita o xlakata nalimasiya pi tiku anta wilakgolh nila tuku tlawakgo chu nitu katsikgo (Gé 47:30; Ec 9:10; Mt 27:61; Hch 2:31).
putawilh niku lakputsanankan.
Makgapitsi kgalhtalhman xtlawakan niku kalakgwan chu xkgalhi xʼescaleras. Mapakgsinanin anta xtawilakgo xlakata nakatachuwinankgo lhuwa latamanin chu nawankgo tuku lakkaxwilikgolh. Tachuwin, niku lakputsanan Dios chu «putawilh niku lakputsanan Cristo» kilhchanimakgo tuku Dios lakkaxwilinit xlakata nakalakputsanani latamanin (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).
putlaw.
Xkgalhi akgtiy llantas chu klhtanklinkgo kawayu, xmaklakaskinkan akxni xtlawakan guerra (Éx 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28; Ap 9:9).
Q
querubín.
R
rollo.
Maktum lhman pergamino o papiro nema kaj lakgaputu xlakgatsokgkan chu ankgalhin xkgasmilikan kkgantum kiwi. Tatsokgni xtsokgwilikan chu klhkaxtukan krollos, chuna xtasiyakgo libros akxni tsokgka Biblia (Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).
S
sábado.
Anta kBiblia, uma talismanin xtlawakgo judíos akgatunu semana, nema litalakgapasa la uku sabbat. Minacha ktachuwin xaʼhebreo nema kilhchanima “jaxkan” o “tachokgo”. Wa xliʼakgtujun kilhtamaku ksemanajkan judíos (lata akxni xtatsekga chichini viernes asta akxni xtatsekga chichini sábado). Kilhtamaku sábado nitu xliskujkan kajwatiya tlan kskujkgo sacerdotes ktemplo. Na sábados xkaliʼakxilhkan akxni xtlawakan fiestas akgatunu kata, nachuna xliʼakgtujun kata chu xatipuxamakaw kata. Kata nema xlimaxtukan sábado, ni xchananankan xlakata xmajaxakan tiyat chu ni xkaskinikan hebreos pi kxokgokgolh tuku xlaklinkgo. Tuku xwan limapakgsin pi ni xlitatlawat ni laktuwa xwanit, pero xpulalinanin takanajla tlakg malhuwikgolh chu asta kxkilhtamaku Jesús lu laktuwa xwanit chu nila putum xkamakgantaxtikgokan (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).
sacerdote.
Wa tiku xpalakachuwinan Dios kxlakatin kachikin; xkamasiyani xlakata Dios chu tuku xlimapakgsin. Na xkapalakachuwinan kachikin kxlakatin Dios akxni xmasta tamakamastan chu xmakgtayanan xlakata tlan xlakaxlakgolh chu xkapalakaskin kachikin. Akxni nina xmastakan xLimapakgsin Moisés, chixku xalak familia xlitaxtu la sacerdote kxfamilia. Akxni xwija Limapakgsin, sacerdotes wa xalakchixkuwin xalak xfamilia Aarón xwanit, xla lanka xfamilia Leví, chu amakgapitsi lakchixkuwin levitas xkamakgtayakgo. Akxni masastika xasasti talakkaxlan, Israel xaʼespiritual litaxtukgolh akgtum kachikin xla sacerdotes, chuna la Jesucristo tiku litaxtu Sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin (Éx 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).
sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin.
Xlimapakgsin Moisés xwan pi uma sacerdote wa tiku tlakg xlakaskinka xwanit. Xpalakachuwinan kachikin kxlakatin Dios chu xkuentajtlawa xtaskujutkan amakgapitsi sacerdotes. Kaj wa tiku xlakgchan natanu niku Tlakg xaSanto, anta niku tlakg kxpulakni tabernáculo chu alistalh ktemplo. Akgatunu kata kaj makgtum xtanukan, kKilhtamaku akxni kxapakan Talakgalhin. Tachuwin sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin nachuna lilakgapaskan Jesucristo (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).
saduceos.
Akgtum takanajla nema ni lu lanka xwanit, pero xlakaskinka xlitaxtu niku xmakgtapakgsikgo judíos, xmakgtanumakgo tiku lhuwa tumin xkgalhikgo chu lhuwa xkgalhtawakgakgonit chu sacerdotes tiku xkgalhikgo lhuwa limapakgsin xlakata tuku xtatlawa ktemplo. Xlakgmakgankgo lhuwa xtalismaninkan fariseos chu makgapitsi tuku xkanajlakgo. Ni xkanajlakgo pi xʼanan talakastakwanat chu ni xkanajlakgo pi xʼanankgo ángeles. Lakatakikgolh Jesús (Mt 16:1; Hch 23:8).
salmo.
Tatlakgni nema xlimalankikan Dios. Xlimaklakaskinkan litlakgni chu xkilhtlikan xlakata nakakninanikan Jehová Dios, akgtum liʼakxilhtit, akxni xkakninanikgo Dios ktemplo xalak Jerusalén niku xʼanankgo lhuwa latamanin (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).
Samaria.
Max 200 kata tlakg xlakaskinka kachikin litaxtunilh tamapakgsin xla Israel, nema xkgalhi akgkaw laklanka familias xalak norte; nachuna xlimapakuwikan putum xtiyat uma tamapakgsin. Uma kachikin tlawaka ksipi nema na watiya tukuwani xkgalhi. Kxkilhtamaku Jesús, Samaria ni lu lanka kachikin xwanit, knorte xwi Galilea chu ksur Judea. Akxni Jesús xlichuwinan Dios ni xʼan kʼuma kachikin, pero lakgachunin titaxtulh anta chu katachuwinalh tiku xala ama kachikin. Pedro limaklakaskilh xliʼakgtiy llave xla Tamapakgsin, nema kaj wi tuku kilhchanima, akxni samaritanos makglhtinankgolh espíritu santo (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14).
samaritanos.
Xapulana, xmaklakaskinkan uma tachuwin xlakata xkalichuwinanka israelitas xla tamapakgsin xla akgkaw laklanka familias xalak norte, pero akxni asirios xʼakgchipakgonita Samaria kkata 740 a.n.J., nachuna kalimapakuwika tiku asirios xkalinkgonit anta pero xalak atanu kachikin xwankgonit. Kxkilhtamaku Jesús, uma tachuwin nialh xmaklakaskinkan xlakata xkalichuwinanka tiku xalak uma kachikin o niku xkilhtsukukgonitancha. Tlakg xlimaklakaskinkan xlakata xlichuwinanka tiku xmakgtapakgsikgo kʼakgtum ni lu lanka takanajla nema xwilakgolh lakatsu kxamakgan Siquem chu Samaria. Kstalaninanin uma takanajla xkgalhikgo makgapitsi takanajla nema ni xtatalakxtumi tuku xkanajlakgo judíos (Jn 8:48).
santo; xasanto litaxtukan.
Wa uma tayat nema kgalhi Jehová; xla ni kgalhi tuku xataxkajwani chu putum tuku tlawa xasanto (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11). Akxni kakilhchanima latamanin (Mr 6:20; Hch 3:21), tuku tamaklakaskin (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), anta niku xasanto (Mt 4:5; Hch 7:33; Heb 9:1), chu tuku tlawakan (Éx 36:4), tachuwin xaʼhebreo chu xagriego kilhchanimakgo tuku mapitsikan o masantujlikan xpalakata Dios xasanto; na kilhchanima akxni wi tuku tanu wilikan xlakata nalimaklakaskinkan kxtaskujut Jehová. Anta kTatsokgni xaGriego tachuwin nema matitaxtikan «santo» chu «santo litaxtukan» na kilhchanima xlakata nalimasiyakan pi chatum lataman nitu lixkajwanit (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).
Satanás.
sello.
Wa tuku lipitiklhwilinankan (anta xpitiklhwilikan ktiyat o cera) nema xlimasiya pi wi tiku xtapakgsini, xlakata xlimasiyaka pi xaxlikana o akgtum talakkaxlan. Sellos nema xlimaklakaskinkan makgasa lu lakpalha xwankgonit (chiwix, xlukut elefante o kiwi) chu lakgaspita xwilikan xaletra o xadibujos nema xwilinikanit. Akxni wankan pi wi tuku kgalhi akgtum sello nema wi tuku kilhchanima uma limasiya pi xlikana, wi tiku tapakgsini o nema tsekg wi o nitiku katsi (Mt 27:66; Jn 6:27; Ef 1:13; Ap 5:1; 9:4).
seminit.
Tachuwin nema maklakaskinkan ktatlakgni nema kilhchanima “xliʼakgtsayan” chu nema kilhchanima la pixtsu kilhtlikan chu la tlakgnankan. Akxni kalichuwinamaka litlakgni, kakilhchanima nema lu pixlanka makasanankgo. Akxni lichuwinamaka takilhtlin, max kilhchanima pi litlakgni nema kamaklakaskinkan tlakg pixtsu xlitakgaxmatat chu na pixtsu xlitakilhtlit (1Cr 15:21; Sl 6:tuku litsuku; 12:tuku litsuku).
siervo ministerial.
Uma pulaktum chuna la matitaxtikan tachuwin xagriego diákonos, nema matitaxtikan «lakskujni» o «makgtayana». Siervos ministeriales wa xmakgtayanakan lakgkgolotsin xalak congregación. Xlimakgatsitkan tuku wan Biblia xlakata tlan namakglhtinankgo uma talakgalhaman (1Ti 3:8-10, 12).
sinagoga.
Tachuwin nema kilhchanima “tamakxtumit” o “tamakgstokgat”. Atsinu ni putum versículos kilhchanima akgtum lanka chiki o anta niku xtamakxtumikgo judíos xlakata xlikgalhtawakgakgolh Tatsokgni, xlakata wi tuku xkamasiyanika, natlawakgo oración o nalichuwinankgo Dios. Kxkilhtamaku Jesús, kputum xkachikin Israel nema lanka xwanit xʼanan akgtum sinagoga, chu tlakg xʼanankgo kkachikinin nema tlakg laklanka xwankgonit (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).
Sion; sipi Sion.
Xtukuwani xkachikin Jebús, nema xlitamakgstilitawilanit patsaps. Anta xwilakgolh jebuseos chu anta xwi ksipi ksureste Jerusalén. Akxni David akgchipalh, anta tlawalh xchik chu lilakgapaska «xKachikin David» (2Sa 5:7, 9). Akxni David lilh arca xla talakkaxlan, uma sipi litaxtulh nema xasanto xpalakata Jehová. Titaxtulh kilhtamaku, uma tukuwani akgchipalh anta niku xwi templo ksipi Moria, chu lakgachunin na lilakgapaska putum kachikin Jerusalén. Anta kTatsokgni xaGriego ankgalhin limaklakaskinkan akxni wi tuku kilhchanima (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).
Siria; sirios.
Anta kTatsokgni xaGriego, Siria xwanit akgtum kachikin nema xtapakgsini Roma, chu xalanka xkachikin xwanit Antioquía. Xʼakgchipanit lhuwa tiyat nema kTatsokgni xaʼhebreo xwanikan Siria (na xwanikan Aram). Tiku xmapakgsinan kSiria na xmapakgsi putum Palestina (Lu 2:2; Hch 18:18; Gál 1:21).
Sirte.
Xtukuwanikan akgtiy laklanka pupunu nema ni lu pulhman xwankgonit kxkilhtun Libia, kxnorte África. Tiku xmatlawanikgo barco lu xkapekuanikgo xlakata niku makxtum xtawilakgo muntsaya takgayawana xkalakgpali anta niku xwilakgolh (Hch 27:17).
sistro.
Akgtum aktsu litlakgni xla likan nema xmaklakaskinkan makgasa, nema xtasiya xtachuna la xmakalikan kawayu, chu xkgalhi tuku xlichipakan. Tilin tilin xmakawan akxni xlakchikikan.
skgalana.
Lataman tiku skgalanan katsisni xlakata niti natlawanikan tuku nitlan o tuku kgalhikan chu wi tuku xlimakatsininan komo xʼakxilha pi wi tuku nitlan xʼama la. Anta xkayawakan ktorres chu kxpatsaps kachikin xlakata lakgamakgat naʼakxilhkgo tiku xtalakatsuwimakgolh. Niku xʼanan lhuwa soldados na xʼanankgo skgalananin (Mt 27:65; 28:4).
skulunku.
Anta kBiblia akxni matitaxtikan «skulunku» chu «ni xaxkajwani» ni kajwatiya kilhchanima taskulunkit kkimaknikan; na tlan kilhchani pi chuntiya kgalhikan o nitu namaxkajwi, nalakglakgalhi o nalaktlawa kilatamatkan o tuku xaʼespiritual. Taskulunkit chuna la xwan xLimapakgsin Moisés (Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; 1Co 6:11).
skuwana.
Limaklakaskinkan litliwakga nema mastakgo ni xatlan espíritus (Hch 13:6).
staku xala tsisa.
Wa uma xaʼawatiya staku nema taxtu akxni nina taxtu chichini. Wa xlakata, tlawa pi nakatsikan pi amaja xkgakga (Ap 22:16; 2Pe 1:19).
superintendente.
Chixku tiku lakgayawakan nakakuentajtlawa chu nakapulalin congregación. Tachuwin xagriego (epískopos) kilhchanima tiku kuentajtlawanan. Tachuwin superintendente chu kgolotsin watiya talakgatay nema kamaxkikan kcongregación xla kstalaninanin Cristo. Tachuwin kgolotsin (xagriego presbýteros) limasiya pi xlikgalhit xalaktlan tayat tiku maxkikan uma talakgatay, pero superintendente wamputun tuku xlitlawat xlakata tuku lakgayawakanit (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2).
T
tabernáculo.
Chiki xla xuwa chu xla lhakgat niku xmastakan kakni chu tlan xmalakxijkan, uma xlimaklakaskinkgo israelitas akxni taxtukgolh kʼEgipto. Kxpulakni xwilikan arca xla xtalakkaxlan Jehová, nema xkilhchanima pi Dios anta xwi. Anta xtlawakan tamakamastan chu xkakninanikan Dios. Min kilhtamaku na limapakuwikan chiki niku tamakxtumikan. Xlitalakgnunit akglhuwa kiwi chu xlitamakgtlapanit lhakgat xalino niku xlakatsapawilikanit xadibujo querubines. Pulaktiy xtlawakanit: xlipulaktum anta niku xaSanto, chu xlipulaktiy, niku Tlakg xaSanto (Jos. 18:1; Éx 25:9; Hch. 7:44).
talakastakwanat.
Staknampara lataman tiku xninita. Tachuwin xagriego anástasis kilhchanima “makikan” o “matalhmanikan”. Anta kBiblia lichuwinan pulaknajatsa talakastakwanat, na anta makgtanuma akxni Jehová malakastakwanilh Jesús. Maski Elías, Eliseo, Jesús, Pedro chu Pablo malakastakwanikgolh latamanin, liwana litasiya pi chuna lalh kaj xlakata xlimakgatliwakga Dios. Talakastakwanat kkatiyatni chuna la «tiku xaʼakgstitum chu tiku ni xaʼakgstitum» xlakaskinka xlakata nakgantaxtu xtalakaskin Jehová (Hch 24:15). Biblia na lichuwinan talakastakwanat nema lilakgapaskan «xapulana talakastakwanat», nema nakgalhikgo xnatalan Jesús tiku kalilaksakkanit espíritu santo (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).
talakgalhaman nema ni anan xtachuna.
Tachuwin xagriego wamputun akxni wi tuku makgapaxuwanan o tlan mamakgkatsininan. Makglhuwa kilhchanima akgtum lu tlan tamaskiwin o akxni xatapaxuwan mastakan. Akxni kilhchanima xtalakgalhaman Dios nema ni anan xtachuna, lichuwinama pi Dios xatapaxuwan masta tamaskiwin chu ni kgalhkgalhi pi wi tuku namaspitnikan. Wa tuku limasiya pi lu xalakgalhamanina chu tlan likatsi Dios, chu lu kapaxki latamanin. Tachuwin xagriego na tlan matitaxtikan “tlawakan litlan” chu “xatapaxuwan tuku maskiwinankan”. Kilhchanima akxni wi tuku mastakan maski chatum lataman ni minini namakglhtinan chu nitu tlawanit xlakata namaxkikan; kaj xlakata xatapaxuwan mastalh tiku mastama (2Co 6:1; Ef 1:7).
talakgmaxtut.
Xtapalh nema kxokgokan xlakata nalakgmaxtukan tiku tachin wi, wi tuku limalakgaxokgemaka, tapatin, talakgalhin o wi tuku lakgaya nema xlitlawat. Ni putum kilhtamaku tumin xlixokgokan (Is 43:3). Pulaklhuwa la kskinkan talakgmaxtut. Akgtum liʼakxilhtit anta kʼIsrael xapuxku lakgkgawasan chu xapulana xakgawasa xaskgata animales xtapakgsini Jehová chu xkamakikan xpalakata akgtum taskujut. Xtalakaskin pi xlakgmaxtuka o kxokgoka xtapalh xlakata xlakgmaxtuka xpalakata tuku xlilaksakkanit (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Komo tantum toro nema xaluku ni xkuentajtlawakan chu wi tiku xmakgni, xmalana xlixokgot xwanit xtapalh talakgmaxtut xlakata ni xkamakgnika (Éx 21:29, 30). Pero ni xmakglhtinankan akgtum talakgmaxtut komo wi tiku xlakpuwanita pi namakgninan (Nú 35:31). Anta kBiblia, lichuwinan akgtum tlakg xlakaskinka talakgmaxtut, wa nema tlawalh Cristo akxni mastalh xlatamat xlakata nakalakgmaxtu ktalakgalhin chu klinin latamanin tiku kgalhakgaxmatnankgo (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).
talakgxtumit nema ni xlitatlawat.
Tamatitaxti ktachuwin griego pornéia, akgtum tachuwin nema min kxaSanto Tatsokgni xlakata nalichuwinankan putum talakgxtumit nema Dios wan pi ni xlitatlawat. Uma makgtanuma tatalakgxtumikan tiku ni wa tamakgaxtokgkan, tiku sta xmakni, talakgxtumikgo tiku ni makgaxtokgkgo, tiku tatalakgxtumi tiku xtachixku o xtapuskat chu akxni tatalakgxtumikan animales. Anta kʼApocalipsis, akxni talichuwinan takanajla chuna la puskat tiku sta xmakni, nema lilakgapaskan «xaLanka Babilonia», uma kilhchanima xlakata la katalalin mapakgsinanin xalak kakilhtamaku xlakata namaxkikan litliwakga chu atanu tamakgtay (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Kaʼakxilhti niku wan CHIXKU O PUSKAT TIKU STA XMAKNI.
talakgxtumit xalimaxana.
Kaʼakxilhti niku wan TALAKGXTUMIT NEMA NI XLITATLAWAT.
talakkaxlan.
Akgtum talakkaxlan nema lichatiy tlawakan xlakata wi tuku namakgantaxtikan o wi tuku nialh natlawakan. Akxni Dios katatlawa talakkaxlan latamanin, o latamanin latatlawakgo talakkaxlan. Min kilhtamaku talakkaxlan kajwatiya chatum xlimakgantaxtit tuku lakkaxwilika (uma kilhchanima akxni wi tiku tlawa akgtum tamalaknun). Amakgapitsi, xchatiykan makgantaxtikgo tuku malaknukgonit. Biblia ni kajwatiya lichuwinan talakkaxlan nema Dios katatlawanit latamanin, na lichuwinan talakkaxlan nema latatlawa lakchixkuwin, laklanka familia, laklanka kachikinin chu lhuwa latamanin. Talakkaxlan nema tlakg xlakaskinka wa nema Dios tatlawalh Abrahán, David, kachikin Israel (talakkaxlan xla Limapakgsin) chu xʼIsrael Dios (xasasti talakkaxlan) (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7; Lu 22:29; Hch 3:25; 2Co 3:6; Heb 8:6).
talayaw.
Xatliwakga talayaw nema xmatliwakglha chiki o atanu. Makgapitsi katlawaka xlakata wi tuku nalilakapastakkan. Salomón katlawalh talayaw akxni tlawalh templo chu amakgapitsi xchik mapakgsinanin. Anta kTatsokgni xaGriego na limaklakaskinkan akxni kilhchanima tamakgtay (1Ti 3:15) o tliwakglh tayakan (Ap 3:12; Jue 16:29; 1Re 7:21).
talento.
Tuku tlakg xatsinka lipulhkan hebreo chu tuku tlakg xkgalhi xtapalh. Xtsinkan 34.2 kilogramos. Talento xagriego tlakg aktsu xwanit chu xtsinkan max 20.4 kilogramos (1Cr 22:14; Mt 18:24).
talhakgan nema litlawakan guerra.
Putum uma xkilhchanima tuku xlin soldado xlakata nalitamakgtaya. Wa takgnu xalikan, tuku litakuxmumakgtayakan, litatampulakgchin, tatunu chu escudo (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).
talipuwan.
Tuku litasiya pi lakglipuwankan tiku nilh o atanu tuku nitlan lalh. Akxni xtsokgmaka Biblia xlismanikan xlimaxtukan ni lhuwa kilhtamaku xlakata nalakglipuwankan tiku nilh. Ni kajwatiya pixlanka xtasakgo, latamanin klhakgakgo lhakgat nema xlimasiya pi xlipuwamakgolh, xʼaktawakakgo lhkaka, kxtitkgo klhakgatkan chu xkakuxmukgaxikan. Xmin kilhtamaku xkawanikan pi na xʼankgolh tiku xliskujkgo natasakgo niku nikan (Est 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Jn 11:33; Ap 21:4).
tamakamastan.
Tamakamastan nema lipaxtikatsinikan Dios, litayakan pi linkan kuenta o tlan talalimparakan. Tiku xapulana mastalh tamakamastan wa Abel, latamanin xatapaxuwan tlawakgolh tipalhuwa tamakamastan chu asta na xmakamastakgo animales. Akxni maxkika Limapakgsin Moisés, lu xkaskinikan pi xmaxkikgolh tamakamastan Dios. Akxni Jesús mastalh xlatamat la tamakamastan nema ni kgalhi talakgalhin nialh talakaskilh namakamastakan animales. Maski chuna, kstalaninanin Cristo chuntiya makamaxkikgo tamakamastan xaʼespirituales (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).
tamaskiwin xpalakata talakgalhin.
Tamakamastan nema xmastakan xpalakata talakgalhin nema xtlawakanit maski ni chuna xlakpuwankanit natlawakan kaj xpalakata talakgalhin. Tlan xmastakan tipalhuwa animales, lata tantum toro asta xalakgskgatan palomas, chuna xmakamastakgo tiku lhuwa tuku xkgalhikgo chu tiku limaxkgen xwankgonit xlakata tlan xkatapatika xtalakgalhinkan (Le 4:27, 29; Heb 10:8).
tamunut; mununankan.
tankilhtin niku kxpaxtunin yakgolh talayaw xla Salomón.
Templo kxkilhtamaku Jesús, xlitaxtu niku xtlawankan chu kxpaxtunin xyakgolh talayaw, xwi anta kxtankilhtin templo, pakgan niku taxtu chichini. Xlakpuwankan pi wa tuku xtamakgxtakgnit xla templo nema tlawalh Salomón. Anta laktlawalh Jesús akxni xlonkgnan chu anta xtamakxtumikgo xapulana kstalaninanin Cristo xlakata nakakninanikgo Dios (Jn 10:22, 23; Hch 5:12).
Tártaro.
Anta kTatsokgni xaGriego, kilhchanima akxni ángeles tiku ni kgalhakgaxmatnankgolh kxkilhtamaku Noé nialhla tuku kamatlawika. Anta kʼ2 Pedro 2:4, tachuwin kamakanka kTártaro (nema matitaxtikan tachuwin tartaróo) ni kilhchanima pi «ángeles tiku lakgalhinankgolh» kamakanka kTártaro nema lichuwinankgo cuentos xla ni xaxlikana takanajla (pulachin nema wi kxpulakni tiyat chu niku kapukswa niku kamakankan dioses tiku ni lu xlakaskinka litaxtukgo). Wata kilhchanima pi Dios kamakglhtilh talakgalhaman tuku xkamaxkinit chu taskujut tuku xlakgayakgo kʼakgapun chu kamaktujulh, tlawalh pi nialh xʼakgatekgskgolh tuku lakapastaknit natlawa, xtachuna la kapukswa xtawi xtalakapastaknikan. Chuna la wan Biblia, lisputni nema kakgalhkgalhima lu nitlan: putum kilhtamaku nakamalakgsputukan chuna la xmapakgsinakan, Satanás, tiku Akgskgawini litaxtu. Wa xlakata, umakgolh ángeles tiku lakatakinankgolh, Tártaro wa tuku tlakg kalimaktujukan. Ni watiya kilhchanima «kapulhman» nema lichuwinan Apocalipsis 20:1-3.
taskuwan.
Akxni kanajlakan pi xʼespíritus tiku nikgonita latamapara maski xmakni ninita chu katachuwinan tiku staknamakgolh, tlakg liwaka akxni maklakaskinkgo skuwana tiku tlan tachuwinan. Tachuwin xagriego nema matitaxtikan «skuwana» wa farmakía, nema kilhchanima “limaklakaskinkan drogas”. Uma tachuwin tamalakxtumika taskuwan xlakata makgasa xlimaklakaskinkan drogas akxni kskinkan xlitliwakga demonios xlakata tlan xtlawaka taskuwan (Gál 5:20; Ap 21:8).
tatlawamakgxtu; kakninanikan tatlawamakgxtu.
Akgtum tatlawamakgxtu wa akgtum limasiy o tuku kaj kilhchanima tuku xaxlikana o tuku kaj wi ktalakapastakni, nema latamanin limaklakaskinkgo xlakata namastakgo kakni. Kakninanikan tatlawamakgxtu kilhchanima malankikan, paxkikan, skujnanikan chu lu xlakaskinka akxilhkan (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).
Tatsokgni.
Xasanto tatsokgni xla xTachuwin Dios. Uma tachuwin kajwatiya min kTatsokgni xaGriego (Lu 24:27; 2Ti 3:16).
templo.
Makglhuwa akxni lichuwinankan, kilhchanima niku maxkikan kakni Dios, lakatum niku xasanto. Pero, tlakg makglhuwa kilhchanima lanka chiki kJerusalén nema tlawaka akxni nialh maklakaskinka tabernáculo niku xmastakgo kakni israelitas. Xapulana templo wa Salomón tlawalh chu babilonios malakgsputukgolh. Xliʼakgtiy wa tlawalh Zorobabel akxni xkachilinkanit israelitas kBabilonia, chu titaxtulh kilhtamaku wa xaLanka Herodes kaxtlawapa. Anta kBiblia, templo makglhuwa xlimapakuwikan «chiki» (Mt 21:13; Lu 11:51; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1).
tiji.
Anta kBiblia, maklakaskinkan uma tachuwin xlakata nalimasiyakan pi linkan latamat chuna la tlan akxilha o nitlan akxilha Jehová. Xtamakgalhtawakgen Jesucristo xwankan pi xmakgtapakgsikgo “kTiji” xlakata chuna la xlinkgo xlatamatkan xlimasiyakgo pi xkanajlanikgo chu kstalanikgo xliʼakxilhtit (Hch 19:9).
tiku katsi tuku aku nala.
Lataman tiku wan pi kgalhi litliwakga xlakata nawan tuku nala kkilhtamaku nema aku mima. Anta kBiblia, wa kakilhchanima sacerdotes tiku xtlawakgo magia, tiku xputsananikgo staku chu amakgapitsin (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).
tiku lakatakikgo Dios.
Ktachuwin griego apostasía minacha kverbo nema kilhchanima “wi tuku tapanunikan”. Uma kilhchanima “makgxtakgkan” o “talalakatakinankan”. Anta kTatsokgni xaGriego, limaklakaskinkan akxni lichuwinama putum tiku makgxtakgkgo xaxlikana takanajla (Pr 11:9; Hch 21:21; 2Te 2:3).
tiku liskuja tiyat.
Lataman tiku tlawa xalu, pulatu chu atanu tuku maklakaskinkan xatiyat. Tachuwin xaʼhebreo kilhchanima “tiku tlawa chuna la lakpuwanit” o “tlawana”. Makglhuwa tamalakxtumikan tiku liskuja tiyat pi tlan tlawa tuku xla tamakxtuputunacha xatiyat chuna la Jehová kgalhi putum limapakgsin xlakata nakamapakgsi latamanin chu laklanka kachikinin (Is 64:8; Ro 9:21).
Tiku lixkajni likatsi.
tiku makgtayanan ktalakkaxlan.
Tiku makgtayanan xlakata tlan nalatalalimparakgo chatiy lataman. Anta kBiblia Moisés wa makgtayana xla talakkaxlan xla Limapakgsin, chu Jesús wa makgtayana kxasasti talakkaxlan (Gál 3:19; 1Ti 2:5; Heb 12:24).
tiku malakawanikan.
Lataman tiku Dios maxki talakaskin naʼakgatekgsa xtalakaskin, tiku makgtaya naʼakxilha o naʼakgatekgsa tuku nila akgatekgskgo putum latamanin. Tachuwin xaʼhebreo kilhtsukunitancha kʼatanu tachuwin nema kilhchanima “akxilhkan”, tuku tasiya chu tuku ni tasiya. Latamanin xlakgankgo tiku xmalakawanikan xlakata naputsakgo tastakyaw xlakata xtakglhuwitkan (1Sa 9:9).
tiku nalakkaxtlawa kintaʼakglhuwitkan.
Tiku lakgchan natamawaxtu chatum xtalilakgapasni xlakata ni skujni nalitaxtu, o natamawaxtu akgtum putawilh o tuku xlakgchan namakglhtinan chatum xtalilakgapasni (Le 25:25-27, 47-54). Uma tachuwin na tatalakxtumi talismanin akxni wi tiku tatamakgaxtokga chatum puskat tiku ninita xchixku, chu xtalilakgapasni xwanit, xlakata ni ksputli xfamilia (Rut 4:7-10).
tiku xkuentajtlawakgo mapakgsina.
Kgamputum soldados romanos nema xlakkaxwilikanit xlakata nakuentajtlawakgo mapakgsina xalak Roma. Alistalh na kgalhikgolh limapakgsin komo xtatayaputunkgo o xtamakxtukgolh mapakgsinanin (Flp 1:13).
tlawakan tuku ni xlilat chu ni lilakamaxanankan.
Matitaxtikan ktachuwin griego asélgueia. Kilhchanima tuku tlawakan akxni lakatsalakan xlimapakgsin Dios chu limasiyakan pi ni lilakamaxanankan o nitu limakgkatsikan. Uma tayat limasiya pi ni mastakan kakni o lakgmakgankan tiku kgalhi limapakgsin, limapakgsin chu tuku lakkaxwilikanit. Uma kilhchanima xalixkajni tayat (Gál 5:19; 2Pe 2:7).
trompeta.
Akgtum litlakgni xalikan nema xlitlakgkan un chu xlimaklakaskinkan xlakata wi tuku xmakatsininanka o xlitlakgnanka. Makglhuwa, akxni xtlakgkan trompeta xmakatsininankan tuku xʼama limalakgaxokgenan Jehová chu atanu tuku xlakaskinka xʼama tlawa Dios (1Co 15:52; Ap 8:7–11:15).
tuku lilakgnu tantin.
Uma xtachuna la kgantum tasiw, snapapa chu palha, nema lilakgnu lukut chu liwa.
tuku malakpuwaninan Dios.
Tamakatsin nema xmasta Dios; xmaʼakxilhninan o xlichuwinankan xtalakaskin Dios. Akgtum tamasiy xlakata la linkan latamat, xwankan limapakgsin o xtamalakgaxokgen Dios o tamakatsin nema nala kkilhtamaku nema aku mima (Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).
tuku tsekg wi xla Dios.
tuku xalixkajni.
tuku xaʼakgstitum.
U
Urim chu Tumim.
Wa tuku xmaklakaskin sacerdote tiku tlakg xkgalhi limapakgsin, xlakata xkatsilh tuku xlakaskin Jehová pi xtlawaka akxni wi tuku xlaksakkan kkachikin. Uma xmaklakaskinkan xtachuna la akxni xmakankan suerte. Sacerdote tiku tlakg xkgalhi limapakgsin xlin Urim chu Tumim kxpulakni kuxmutawaka akxni xtanu ktabernáculo. Uma nialh kamaklakaskinka akxni babilonios masputukgolh Jerusalén (Éx 28:30; Ne 7:65).
W
wadi (guadi).
Kilhchanima puskan o xtiji kgalhtukgokgo nema skaknit, chu kajwatiya titaxtu chuchut akxni senan. Makgapitsi uma puskan ankgalhin xtitaxtu chuchut nema xminkgoyacha ktaxtunu. Kmakgapitsi textos matitaxtikanit «puskan» (Gé 26:19; Nú 34:5; Dt 8:7; 1Re 18:5; notas; Job 6:15).
X
xachuchutwa tamakamastan.
Tamakamastan xla vino nema kxtakgamakgankan kxʼakgspun pumakamastan chu akxtum xkatamakamastakan amakgapitsi tamakamastan. Pablo limaklakaskilh uma xlakata nalichuwinan pi lu xmakgasputputun putum xlitliwakga xlakata nakamakgtaya kstalaninanin Cristo (Nú 15:5, 7; Flp 2:17).
xalhkun tamakamastan.
Tamakamastan xla animal nema klhkuyukan kxkgalhni pumakamastan chu xatantuminika xmakamaxkikan Dios. Tiku xmakamasta nitu xmakglhti animal, maski toro, carnero, xakgolo cabra, xastakni paloma o xaskgata paloma (Éx 29:18; Le 6:9; Mr 12:33; Heb 10:6).
xalixkajni tajatat.
Putum tajatat nema pasanan chu lakapala talakgatumi chu lakgnikan. Tlakg kilhchanima akxni Dios limalakgaxokgenan (Lu 21:11).
xanaPuxkun Jueces.
Xlakkaxtlawananin taʼakglhuwit nema ni xʼanan xtachuna nema xkgalhikgo judíos chu anta xwi kJerusalén. Kxkilhtamaku Jesús xmakgtapakgsikgo tutumpuxamakawitu latamanin, chu na anta xmakgtanuma sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin chu amakgapitsi tiku na sacerdotes xlitaxtukgonit, tiku xalak xfamilia xanapuxkun sacerdotes, lakgkgolotsin, xpulalinanin laklanka familias, tiku xpuxkunankgo kfamilias chu lakgtsokgkinanin (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).
xapulana kam.
Xtamaklakaskin akxni xkilhchanimaka xapulana xkgawasa chatum chixku. Kilhtamaku akxni xtsokgmaka Biblia, xapulana kam wa tiku xmaxkikan kakni kfamilia. Akxni xatlat xniy, wa xapulana kam tiku xpulalin familia. Jesús ni kajwatiya xapulana xkam Jehová litaxtu, wata wa xapulana kam kxliputum tamalakatsukin chu tiku pulana malakastakwanika kkalinin (Gé 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).
xaPuxku Pulalina.
Uma tachuwin griego kilhchanima “xapuxku pulalina”. Kilhchanima tuku lu xlakaskinka tlawalh Jesucristo akxni kalakgmaxtulh ktalakgalhin latamanin tiku ni makgxtakgnankgo chu kapulalima klatamat nema ni kgalhi xlisputni (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).
xapuxku sacerdote.
Anta kTatsokgni xaʼHebreo, wa uma atanu xtukuwani sacerdote tiku tlakg kgalhi limapakgsin. Anta kTatsokgni xaGriego, tachuwin «xanapuxkun sacerdotes» max kilhchanima tiku tlakg xkalakgapaskan. Max na xmakgtanumakgolh sacerdotes tiku tlakg xkgalhikgo limapakgsin maski nialh wa xlitaxtukgo ama kilhtamaku chu xanapuxkun grupos xla sacerdotes nema puxamatati la xtapitsinit (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).
xaSanto.
Xapulana chu tlakg xalanka chuna la xtapitsinit tabernáculo chu templo. Ni wa kilhchanima niku Tlakg xaSanto, nema tlakg tankgenu xwi. Anta kxaSanto nema xwi ktabernáculo, xwi limakgskgon xla oro, pumakamastan xla oro niku xmakamastakan incienso, mesa anta niku xkawilikan kaxtalanchu nema xmakamastakan chu makgapitsi tuku xkamaklakaskinkan xla oro; anta kxaSanto nema xwi ktemplo, xwi pumakamastan xla oro chu na anta xwi akgkaw limakgskgon xla oro chu akgkaw mesas niku xkawilikanit kaxtalanchu nema xmakamastakan (Éx 26:33; Heb 9:2).
xasanto talayaw.
Xachiwix: Uma talayaw tlakg xʼanan xachiwix, max xkilhchanima xlichixku Baal o atanu ni xaxlikana dioses (Éx 23:24). Xakiwi: Tachuwin xaʼhebreo (ʼasheráh) tlan kilhchani 1) kgantum talayaw nema xkilhchani Aserá, xdiosakan cananeos tiku xtlawa pi xkgalhika kamanan, o 2) akgtum tatlawamakgxtu xla uma diosa. Uma talayaw xtachuna xwanit la kgantum kiwi nema tsaj xya, chu maski kaj tsinu max xlitatlawanit pakglhat. Max kajwatiya kgantum kiwi nema ni klhpitkanit o akgatum kiwi (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).
xasanto taskujut.
xaskgata papaʼ.
Xapulana kilhtamaku xla akgtum papaʼ xcalendario judíos. Uma kilhtamaku xtamakxtumikan, xtlawakan laklanka taway chu xtlawakgo lu xlakaskinka tamakamastan. Titaxtulh kilhtamaku, uma lu xlakaskinka paskua litaxtulh chu lakgatum kachikin xtlawakan chu ni kskujkan (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).
xatlan tamakatsinin.
Anta kTatsokgni xaGriego kilhchanima xatlan tamakatsinin xlakata xTamapakgsin Dios chu xlakata lakgtaxtut nema kgalhikan xlakata kanajlanikan Jesucristo (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).
xaxun tuwan.
Tipalhuwa laktsu tuwan nema lu xun chu lu jaksa. Anta kʼApocalipsis 8:11, kilhchanima tuku lu xun chu kgalhi veneno, na wanikan absintio.
xaʼawatiya kilhtamaku.
Akxni Biblia lichuwinan tuku aku nala, limaklakaskinkan uma chu atanu tachuwin chuna la «kxlisputni xaʼawatiya kilhtamaku», xlakata nalichuwinankan kaj ni makgas kilhtamaku akxni liwana kgantaxtukgo tuku lu xlakaskinka lama (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Xlakata tanu tanu tuku lichuwinankan pi aku nala, makgapitsi kaj ni lhuwa kata chu atanu tlakg lhuwa kata makgapala. Anta kBiblia uma tachuwin tlakg limaklakaskinkan akxni kilhchanima «xaʼawatiya kilhtamaku» xalak uma kakilhtamaku, akxni kinkatawilan Jesús (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).
xkgawasa chixku.
Anta kʼEvangelios, tachuwin xKgawasa chixku tatipuxam lata min uma tachuwin akxni kilhchanima Jesús. Limasiya pi chatum puskat malakachinilh, Jesús lataman xwanit chu ni kaj chatum espíritu nema xmakliwalanit. Nachuna limasiya pi Jesús xʼama makgantaxti tuku xlichuwinanit palakachuwina Daniel pi xʼama kgantaxtu tuku tatsokgtawilanit kDaniel 7:13,14. Anta kTatsokgni xaʼHebreo, chuna lilakgapaskan Ezequiel chu Daniel xlakata nalimasiyakan pi umakgolh kaj lataman xlitaxtukgo chu wa Dios tiku xkamaxki tamakatsinin nema xlichuwinankgo (Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28).
xKgawasa David.
Uma tachuwin makglhuwa limaklakaskinkan xlakata nalimapakuwikan Jesús chu limasiya pi wa lakgchan Namakglhtinan tuku malaknukanit ktalakkaxlan xla Tamapakgsin, nema xʼama kgantaxtu akxni xmakgamakglhtinalh chatum xalak xfamilia David (Mt 12:23; 21:9).
xlakputsananin staku.
Lataman tiku lakputsanani la tatsuwi chichini, papaʼ chu staku xlakata nawan tuku aku nala (Mt 2:1).
xLimapakgsin Moisés.
xlisputni kakilhtamaku.
Uma kilhtamaku sputa akxni sputa kilhtamaku nema mapakgsi Satanás. Na watiya akxni kinkatawilan nawan Cristo. Xlakata Jesús nakalimapakgsi, ángeles «nakalaksakxtukgo tiku lixkajni likatsikgo kxlakgstipankan tiku xaʼakgstitum» (Mt 13:40-42, 49). Xtamakgalhtawakgen Jesús lu xkatsiputunkgo tukuya kilhtamaku xʼama «sputa kakilhtamaku» (Mt 24:3). Akxni nina xʼan kʼakgapun, Jesús kawanilh xtamakgalhtawakgen pi xʼama katatawila asta ama kilhtamaku (Mt 28:20).
xTamapakgsin Dios.
Tachuwin xTamapakgsin Dios tamaklakaskin xlakata nalichuwinankan pi kaj wa Dios lakgchan namapakgsinan chu na wa kilhchanima xtamapakgsin xKgawasa, Cristo Jesús (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).
xTaway Malana.
Kʼuma taway nema xwakan katsisni xlimaklakaskinkan kaxtalanchu nema ni kgalhi limaxkutin chu vino, nema xkilhchanima xmakni chu xkgalhni Cristo; akxni lakapastakkan akxni tinilh Jesús. Biblia kalimapakgsi kstalaninanin Cristo pi kalakapastakkgolh uma kilhtamaku akxni tinilh Cristo (1Co 11:20, 23-26).
xtuki.
Tipalhuwa anan xtuki o chapulines nema makxtum lhuwa kgoskgo. Anta kxLimapakgsin Moisés xwan pi xaskulunku xwankgonit, wa xlakata tlan xwakan. Lu nitlan tuku xtlawakgo akxni lhuwa niku xchankgo xlakata xwakgo putum tuku xtekgskgo chu xmasputunankgo (Éx 10:14; Mt 3:4).
xuwa niku makikan vino.
Niku xmujukan vino chu tuku xachuchutwa, uma xtlawakan xatantuminika xmakxuwa animal la xla tantum cabra o borrego. Kxalaksasti xuwa xmakikan vino, xlakata akxni xkatlan, xtaxtuni tuku xlijaksa nema xtlawa pi xtapujulh. Xasasti xuwa xtaxtonkga. Pero xalakgwan xuwa xlakgpankga, xlakata palhata xwanit (Jos 9:4; Mt 9:17).
xuwa niku xmakikan tuku chuchutwa.
Niku xmujukan vino chu tuku chuchutwa, uma xlitlawakan xatantuminika xmakxuwa animal chuna la xla tantum cabra o borrego. Kxalaksasti xuwa xmakikan vino, xlakata akxni xkatlan, xtaxtuni tuku xlijaksa nema xtlawa pi xtapujulh. Xasasti xuwa xtaxtonkga. Pero xalakgwan xuwa xlakgpankgkgo, xlakata palhata xwankgonit (Jos 9:4; Mt 9:17).
Z
Zeus.
Xalanka dios kxdioseskan griegos. Anta kListra lakpuwankgolh pi Bernabé Zeus xwanit. Lakatsu kListra tekgskanit tuku xamakgan tatsokgtawilanit niku kalichuwinankan «ksacerdotes Zeus» chu «Zeus, dios-chichini». Akxni Pablo alh kʼisla Malta, kxkinkamun barco niku xʼan xtalhpittawilanit «xlakgkgawasan Zeus», natalan stiyun Cástor chu Pólux (Hch 14:12; 28:11).