Wala Puluy-an nga Kabataan—Sin-o ang Balasulon?
Sang koresponsal sang Magmata! sa Brazil
ISA ka gab-i gindala ni Francisco ang iya asawa kag kabataan sa lokal nga balaligyaan sing pizza. Sa palarkingan, isa ka bata nga makaluluoy ang panapton ang nagtanyag nga bantayan niya ang awto ni Francisco samtang nagakaon ang pamilya. Sang magbalik si Francisco kag ang iya pamilya, malangkagon nga ginhumlad sang bata nga lalaki ang iya kamot agod batunon ang pila ka sensilyo para sa iya serbisyo. Ang kabataan subong niya nagahimakas sa pagpangita sing kuwarta tubtob sa kagab-ihon sa mga kalye sang siudad. Wala sila nagadali sa pagpauli, kay ang kalye amo ang ila puluy-an.
ANG wala puluy-an nga kabataan ginatamod subong mga sinikway sang katilingban kag gintawag nga “wala sing ginikanan nga kabataan” ukon “ginhaboy nga kabataan.” Ang ila kadamuon makahalawhaw kag makahaladlok—ayhan 40 milyones. Apang, mabudlay mahibaluan ang eksakto nga kadamuon. Makapasubo nga ang tanan nga eksperto nagaugyon nga ang problema nagagrabe sa bug-os nga kalibutan, labi na sa Latin Amerika. Ang wala puluy-an nga kabataan nga nagakubay sa mga guluwaan ukon nagapakilimos makaluluoy gid nga ginalista lamang sang katilingban ang ila kadamuon, nagapakido sang ila abaga, kag wala sing ginahimo sa sini. Apang indi na ini mahimo sang katilingban. Suno sa UNICEF (United Nations International Children’s Emergency Fund), 60 porsiento sang mga wala sing puluy-an sa ulot sang 8 ka 17 anyos nga edad ang nagagamit sing mga bulong nga nagadaya sang panghunahuna, 40 porsiento ang nagainom sing alkoholiko nga mga ilimnon, 16 porsiento ang mga giyan sa droga, kag 92 porsiento ang nagapanigarilyo. Kag wala sila sing kalantip, masami nga nagakabuhi sila paagi sa pagpakilimos, pagpangawat, ukon prostitusyon. Bangod nagadaku sila subong “kabataan nga wala sing mga ginikanan,” yara sila sa katalagman nga mangin mga laaslaas, kag ang mga laaslaas isa ka katalagman sa kalig-unan sang bisan anong komunidad.
Ang pamantalaan sa Brazil nga O Estado de São Paulo nagreport tuhoy sa isa ka gang sang wala puluy-an nga kabataan: “Wala sila sing pamilya, wala sing mga paryente, kag wala sing paglaum sa palaabuton. Nagakabuhi sila sa tagsa ka adlaw nga subong bala katapusan na ini. . . . Ang kabataan . . . wala nagauyang sing tion: Sa mga segundo lamang, ginaagaw nila ang relo sang isa ka tin-edyer, ginabugras nila ang kulintas sa liog sang isa ka babayi, ginaatake nila ang bulsa sang isa ka tigulang nga tawo. Kag wala man sila nagauyang sing tion sa pagdula sang ila kaugalingon sa kadam-an. . . . Ang seksuwal nga paghiusa nagasugod sa bata pa nga edad sa tunga sang . . . mga menor de edad. Ang onse-anyos nga mga dalaginding kag 12-anyos nga mga solterito nagapuy-anay kag dayon nagabulagay sa sulod lamang sang isa ukon duha ka bulan, nga subong kahapos sang pagsugod sini.”
Kon Ngaa Nagapuyo Sila sa mga Kalye
Indi mahapos buligan ang wala puluy-an nga kabataan. Ginpakita sang isa ka report nga 30 porsiento sang kabataan sa kalye ang nahadlok gid amo kon ngaa indi sila maghatag sa awtoridad sing bisan anong impormasyon nahanungod sa ila nagligad, kag bisan sang ila ngalan. Apang ngaa nagapuyo sila sa mga kalye? Luyag ayhan nila nga mangin independiente? Amo sini ang kaso sang isa ka pamatan-on sa Brazil nga nagsiling nga indi na sia magpauli liwat bangod indi sia pagtugutan sang iya amay nga himuon ang naluyagan niya. Apang, suno sa pamantalaan sang Mexico nga El Universal, ang una nga rason sang daku nga kadamuon sang kabataan sa kalye amo ang pagbiya sang ila amay. Sa amo, ang pagkalusod sang pag-asawahay sarang mabasol subong amo ang daku nga kabangdanan sang pagdugang sang kadamuon sang mga tonto sa kalye.
Dugang pa, ang iban nga mga ginikanan indi responsable sa pag-atipan sa ila mga anak, ginasakit nila sila, ginaabusohan sila sa sekso, ginatabog sila, ukon ginapabay-an lamang sila. Subong resulta, ang gin-abusohan ukon ginpatumbayaan nga bata masami nga nagabatyag nga mas maayo pa kon mag-isahanon na lamang sia, bisan sa mga kalye.
Apang, kinahanglan sang kabataan ang mahigugmaon nga pag-atipan kag pagtuytoy. Ginpabutyag ini sing maayo ni James Grant, isa ka opisyal sang UNICEF. Ginbalikwat sa isa ka editoryal sang Latin America Daily Post nga natig-uluhan “Ang mga Bata kag ang Buwas,” sia nagsiling: “Sa edad nga tatlo ukon apat ka tuig, 90 porsiento sang mga selula sang utok sang tawo ang naangot na sa isa kag isa kag ang pisikal nga pagtubo nakalab-ot na sa punto nga sa diin ang bitula nahuman na para sa bug-os nga kabuhi sang tawo. Busa, inang una nga mga tinuig nagakinahanglan sing proteksion, sa pag-amlig sa kinamatarong sang bata sa pagtubo tubtob sa bug-os nga ikasarang sini kag sa pagbutang sing puhunan sa pag-uswag sang mga tawo agod nga sila makaamot sing bug-os sa kaayuhan sang ila pamilya kag sang ila pungsod.”
Sa amo, nagakabalaka ang mga nagapanilag, nga ginabasol ang ekonomiya, ang mga pangulohan, ukon ang publiko sa wala puluy-an nga kabataan. Ang amo gihapon nga editoryal nagpadayon: “Ang buhat sa kaluoy ukon programa sa ‘pagbulig sa kabataan’ wala magmadinalag-on. . . . Ang ‘pagpasibu sa ekonomiya’ masami nagkahulugan nga ang bulig sa pagkaon kag sa adlaw-adlaw nga mga kinahanglanon gin-utod. . . . Luwas sa nagadugang nga pagkawala sing trabaho kag naganubo nga suweldo, ina nga pag-utod sang bulig nagkahulugan nga ang pinakamabug-at nga lulan sang pagkalusod sang ekonomiya ginpasa sa mga tawo nga indi makasarang sini—ang pinakaimol nga mga pamilya kag ang ila kabataan.”
Sing indi maduhaduhaan, ang mapigaw nga ekonomiya sa madamo nga pungsod isa pa ka rason sang pagdamo sang kabataan sa kalye. Ginaduso sang mga ginikanan ang ila kabataan sa kalye agod mangita sing palangabuhian nga ila masarangan kag sa bisan anong paagi. Apang, ngaa mabudlay gid lubaron ang problema tuhoy sa wala puluy-an nga kabataan?
World Health Organization