Matanthauzo ya mawu yanango

A B C D F G H I K L M N O P S T U V W Y Z

A

• Aepikureya.

  Ni wanthu omwe ambatewera Epikurus yemwe ambadziwika maninge ndawa ya nzeru za wanthu (341-270 AEC). Aepikureya ambalimbikisa mpfundo yakuti chifunika maninge pa moyo wa munthu ni kukondwa.​—Mac 17:18.

• Afalisi.

  Ni kagulu kachipembedzo ka Chiyuda komwe kenzepo mu nthawe ya Yesu na atumi. Enzelini antsembe koma ambatewedza maninge Chilamulo mpakana tumpfundo twake tung’onotung’ono. Ambalemekeza pomwe maninge miyambo ya azibereki. (Mt 23:23) Afalisi ambatsutsa maninge miyambo na chikhalidwe cha Agiriki. Pakuti iwo ambadziwa maninge Chilamulo na miyambo ya azibereki, enze na mphanvu zizinji ndipo ambauza wanthu vochita. (Mt 23:2-6) Anango enze oweruza mu Tiribunali Ikulu ya Ayuda. Nthawe zizinji ambatsutsa Yesu pa nkhani yosunga Satade, miyambo ya azibereki, kucheza na wanthu ochimwa komasoti otsonkhesa mtsonkho. Koma anango ninge Saulo wa ku Tarisi, adakhala Akhrisitu.​—Mt 9:11; 12:14; Mko 7:5; Lu 6:2; Mac 26:5.

• Akasidi.

  Ni wanthu omwe ambakhala kufupi na kamadzi ka Tigirisi na Firate. Mu nthawe zakalekale, thaundi yobvekera maninge mudziko ya Akasidi yenze ya Uri, muyi womwe Abulahamu ambakhala.​—Mac 7:4.

• Akaya.

  M’Malemba Yachigiriki Yachikhrisitu, mawu mwaya yanena va chigawo cha ku sul kwa Girisi chomwe chimbatongewa na Aroma ndipo likulu yake yenze ku Korinto.​—Mac 18:12.

• Akerubi.

  Ni angelo wa udindo wapadzulu omwe aphata basa zapadera. Iwo ni osiyana na aserafi.​—Ge 3:24; Eks 25:20; Yes 37:16; Ahe 9:5.

• Alabasitala.

  Ni dzina ya mafuta yonunkhira maninge ya mu botolo ing’ono yokonzewa na mwala wogumanika kufupi na Alabastron, ku Iguputo. Botolo mwiyi imbakonzewa bwino kuti ikhale yolimba kuti osati imbaphwanyike mangamanga, kuchitira kuti mafuta yodula yangataike. Mwala wokonzera botolo mwiyi umbadziwika pomwe kuti Alabasitala.​—Mko 14:3.

• Alefa na Omega.

  Ni madzina ya letra yoyamba na yomalizira mu alfabeto ya Chigiriki. Madzina mwaya yadaphatisiwa basa pabodzi maulendo yatatu m’bukhu ya Chivumbuluso ninge dzina yaudindo ya Mulungu. M’mavesi mwaya, mawu mwaya yatanthauza “woyamba na womalizira” komasoti “kuyamba na kumaliza.”​—Chv 1:8; 21:6; 22:13.

• Ame.

  Mawu mwaya yatanthauza kuti “vikhale tenoletu,” panango kuti “shuwadi.” Mawu mwaya yankuchokera ku mawu ya Chiheberi yakuti ʼamán, yomwe yatanthauza “kukhulupirika, kuthembeka.” “Ame” ambanenewa pakudawikiza lumbiro, pemphero panango mpfundo inango. M’bukhu ya Chivumbuluso, mawu mwaya yaphatisiwa basa ninge dzina yaudindo ya Yesu.​—De 27:26; 1Mb 16:36; Aro 1:25; Chv 3:14.

• Anefili.

  Mwawa ni wana wa angelo omwe enze oipa omwe ambachitira wanthu vinthu va nkhanza. Wana mwawa adawabereka pomwe adalowola wana akazi wa wanthu Chigumula chikalibe kuchitika.​—Ge 6:4.

• Angelo.

  Mu Chiheberi ni malʼákh ndipo mu Chigiriki ni ággelos. Mawu yose mwaya yatanthauza “opereka mitontholo,” koma akambanena va mizimu yopereka ntontholo, aphatisa basa mawu yakuti “angelo.” (Ge 16:7; 32:3; Yak 2:25; Chv 22:8) Angelo ni mizimu yamphanvu yomwe yadalengewa na Mulungu kalekale maninge wanthu akanati kulengewa. M’Baibolo, achemerewa pomwe kuti “ochena mamidyau na mamidyau,” “wana wa Mulungu” komasoti “nyenyezi za kumachibese.” (De 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yuda 14) Adawalenga m’bodzim’bodzi ndipo alibe kuwalenga kuti ambabale wana. Alipo oposha 100 midyau. (Da 7:10) Baibolo iwonesa kuti angelo anamakhalidwe yosiyanasiyana ndipo aliyese anadzina. Iwo ni odzichepesa, abvumalini kuti ambatumikiriwe ndipo nthawe zizinji anenalini madzina yawo. (Ge 32:29; Lu 1:26; Chv 22:8, 9) Anamaudindo yosiyanasiyana ndipo apasiwa basa zosiyanasiyana ninge kutumikira kumpando wa Yahova, kufikisa mitontholo, kuthandiza atumiki wa Yahova wapadziko yapasi, kupereka viweruzo va Mulungu na kuthandiza pa basa yolalikira ntontholo wabwino. (2Mf 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Chv 5:11; 14:6) Kutsogolo uku adzathandize Yesu kumenya nkhondo ya Arumagedo.​—Chv 19:14, 15.

• Areopagi.

  Ni phiri itali ya ku Atene, ku Norte cha ku m’maulo kwa Akuropolisi. Yenze pomwe dzina ya tiribunali yomwe wanthu ambagumanako. Wanthu anango wa nzeru za Sitoiki na Epikureya adatenga Paulo nkuyenda naye kumuko kuti akafotokoze vomwe ambakhulupirira.​—Mac 17:19.

• Arumagedo.

  Mu Chiheberi ni Har Meghiddóhn, kutanthauza “Phiri ya Megido.” Mawu mwaya yaphatisiwa basa pakunena va “nkhondo ya ntsiku ikulu ya Mulungu Wamphanvu zose” pomwe “mafumu ya dziko yose yapasi komwe kuli wanthu” adzaungane kuti amenyane na Yahova. (Chv 16:14, 16; 19:11-21)​—Onani pakuti CHISAUTSO CHIKULU.

• Asaduki.

  Ni gulu ya chipembedzo yobvekera ya Ayuda ndipo wanthu wake ambakhala olemera, olamulira komasoti antsembe. Asaduki ambanyang’anira vochitika va pa kachisi. Iwo ambatsutsa miyambo komasoti vomwe Afalisi ambakhulupirira. Ambakhulupiriralini vakuti akufa adzamuke komasoti vakuti kuli angelo. Asaduki ambatsutsa pomwe Yesu.​—Mt 16:1; Mac 23:8.

• Asamariya.

  Poyamba dzina mwiyi yenze ya Aizirayeli wa mu ufumu wa ku norte koma patsogolo pakuti agonjesewa na Asuri mu 740 Yesu akanati wabwera, adayamba kuphatanidzapo na wanthu wa makhaindi yanango omwe Asuri adawabweresa mudera mwiyi. Munthawe ya Yesu, dzina mwiyi imbanenalini pomwe va khaindi ya wanthu panango va ndale koma imbanena va wanthu wa chipembedzo cha mbali ya komwe kwenze Sekemu na Samariya. Wanthu wa chipembedzo mwichi ambakhulupirira vinthu vosiyana na vomwe Ayuda ambakhulupirira.​—Yoh 8:48.

• Aselgeia.​—

  Onani pakuti KHALIDWE YOCHITISA MANYAZI.

• Ásia.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, dzina mweyi inena va chigawo cha Aroma chomwe ntsiku zino ni mbali yakumaulo kwa dziko ya Turquia komasoti madera ya ntsuwa za Samos na Patmos. Likulu yake yenze ku Efeso.​—Mac 20:16; Chv 1:4.

B

• Baala.

  Ni mulungu wa Akanani yemwe ambawonewa kuti ni wobweresa nvula, wobalisa na munikachiro wa dedza. Dzina yakuti “Baala” imbaphatisiwa pomwe basa pakunena va milungu yanango yang’onoyang’ono. Mawu yake ya Chiheberi yatanthauza “Munikachiro; Bwana.”​—Mf 18:21; Aro 11:4.

• Belezebule.

  Ni dzina inango ya Satana yemwe ni nkulu panango kuti wotonga viwanda. Vinkuwoneka kuti dzina mwiyi idachokera pa mawu yakuti Baala-Zebube, Baala yemwe wenze mulungu wa Afilisiti ku Ekironi.​—2Mf 1:3; Mt 12:24.

C

• Chakhumi.

  Ni ibodzi pa mbali 10 panango kuti 10 purcento ya vinthu, yomwe imbaperekewa ninge mphaso makamaka pa vinthu voperekewa pakutumikira Mulungu. (Mki 3:10; De 26:12; Mt 23:23; Ahe 7:5) Mu Chilamulo cha Mose, chakhumi cha vokolola panango viweto chimbaperekewa kwa Alevi gole iriyose kuti ambaphatise basa pa moyo wawo. Nawombo Alevi ambatenga chakhumi pa vomwe ambatambira ivo nkupereka kwa Antsembe wa m’banja ya Aroni kuti ambaphatise basa pa moyo wawo. Pambakhala pomwe vakhumi vinango vomwe wanthu ambapereka. Akhrisitu alibe kulamuliwa kuti ambapereke chakhumi.

• Chakudya cha Maulo cha Ambuya.

  Ni chakudya chaicho chomwe ni mikate yalibe vofufumisa na vinyu, vomwe vimbaimira thupi na magazi ya Yesu. Ni Nsinda wokumbukira impfa ya Yesu. Nsinda moyu uchemerewa pomwe kuti “Chikumbuso” ndawa yakuti Malemba yalamula Akhrisitu kuti ambauchite gole iriyose.​—1Ak 11:20, 23-26.

• Chiaramu.

  Ni chiyankhulo cholingana na Chiheberi ndipo alfabeto yake ni yolingana pomwe na Chiheberi. Pakuyamba chimbayankhuliwa na wanthu wa ku Aramu, koma patsogolo pake chimbaphatisiwa basa na wanthu wa mu ufumu wa Asuri na wa Babulo pa nkhani za bizi. Chenze pomwe chiyankhulo cha boma mu Ufumu wa Perisiya. (Eza 4:7) Mbali zinango za bukhu ya Ezara, Yeremiya na Danieli zidanembewa mu Chiaramu.​—Eza 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mko 14:36; Mac 9:36.

• Chidindo.

  Ni chinthu chodindira (padongo panango pa vinthu vinango) chomwe chimbawonesa kuti chinthu mwechi ni chaicho. Chimbawonesa pomwe munichiro komasoti mbverano. Vidindo va kalekale vimbakhala volimba (vaminyala, minyanga panango miti) ndipo vonembapo vake panango mabiyi yake ambavinemba chobwerera m’mambuyo. Mawu yakuti chidindo yambaphatisiwa pomwe basa pakuwonesa kuti chinthu ni chaicho panango chinamunichiro. Mawu yomwe yadatsumbudzuliriwa kuti chidindo, yanena pomwe va chinthu chomwe chabisiwa panango ni chachintsintsi.​—Mt 27:66; Yoh 6:27; Aef 1:13; Chv 5:1; 9:4.

• Chigiriki.

  Ni chiyankhulo cha wanthu wa ku Girisi ndipo wanthu wa kumuko panango omwe azibereki wawo adachokera kumuko achemerewa kuti Agiriki. M’malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, mawu yakuti Agiriki yanena pomwe va wanthu wose omwe ni Ayudalini panango omwe ambatengera chiyankhulo na chikhalidwe cha Agiriki.​—Yow 3:6; Yoh 12:20.

• Chigololo.

  Ni kugonana kwa munthu wa pabanja na munthu yemwe ni nkazilini panango mwamuna wake.​—Eks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Chiguduli.

  Ni nguwo yokhuma yokonzera masakha yosungira mbewu. Chiguduli chimbakonzewa na ukuse wa mbuzi ndipo chenze chovala chomwe wanthu ambavala pakulira, mobverana na chikhalidwe chawo.​—Ge 37:34; Lu 10:13.

• Chihema chogumanako.

  Mawu mwaya yanena va chihema cha Mose komasoti chihema chopatulika chomwe chidamangiwa mu chipululu.​—Eks 33:7; 39:32.

• Chikondwerero cha Misasa.

  Chimbachemerewa pomwe kuti chikondwerero cha Matenti panango Chikondwerero cha Vokolola. Chimbachitika m’mwezi wa Etanimu kuyambira pa 15 mpakana pa 21. Aizirayeli ambachita chikondwerero chimwichi akamaliza kukolola vinthu vawo m’munda ndipo yenze nthawe yokondwa na yotembeja Yahova ndawa yowapasa vokolola. Pa nthawe ya chikondwerero mwichi, wanthu ambakhala m’misasa kuti ambakumbukire ulendo wawo wochoka ku Iguputo. Chimwichi chenze chibodzi mwa vikondwerero vomwe amuna ambafunika kuchitambo nawo ku Yerusalemu.​—Le 23:34; Eza 3:4; Yoh 7:2.

• Chikondwerero cha nkate ulibe vofufumisa.

  Chenze chikondwerero chibodzi pa vikondwerero vomwe Aizirayeli ambachita gole iriyose. Chimbayamba pa Nisani 15 patsogolo pa ntsiku ya Pasika ndipo chimbachitika kwa ntsiku 7. Wanthu ambadya mikate yalibe vofufumisa yokha pokumbukira ulendo wawo wochoka ku Iguputo.​—Eks 23:15; Mko 14:1.

• Chikondwerero chopereka kachisi kwa Mulungu.

  Gole iriyose pantsiku mweyi ambakumbukira kuchenesa kachisi ndawa yakuti udapsyipiziwa na Antiochus Epiphanes. Chimbayamba pa 25, mwezi wa Kisilevi ndipo chimbachitika kwa ntsiku 8.​—Yoh 10:22.

• Chilamulo.

  Mawu mwaya yakanembewa na “C” nkulu yanena va Chilamulo cha Mose panango mabukhu 5 yoyambirira ya m’Baibolo. Koma yakanembewa na “c” mng’ono, yanena va malamulo yosiyanasiyana ya mu Chilamulo cha Mose panango mpfundo ya mu lamulo inango.​—Nu 15:16; De 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Chilamulo cha Mose.

  Ni Chilamulo chomwe Yahova adapereka kwa Aizirayeli mu chipululu mu 1513 Yesu akanati kubwera. Chilamulo mwichi ni mabukhu yashanu yoyambirira ya m’Baibolo.​—Mt 5:17; Lu 24:44.

• Chilungamo.

  M’Malemba, chilungamo ni mpfundo za Mulungu zosiyanisira chabwino na choipa.​—Ge 15:6; De 6:25; Zef 2:3; Mt 6:33.

• Chintsintsi chopatulika.

  Ni mbali ya cholinga chomwe Mulungu anacho ndipo Mulungu muyo ndiye adachiyambisa. Chenze chobisika mpakana nthawe yochiulula paidafika ndipo ambachiulula kwa wanthu okha omwe iye wafuna kuwaululira.​—Mko 4:11; Akl 1:26.

• Chipilala.

  Ni chinthu chokhala ninge macheche ya nyumba. Vipilala vinango vimbakonzewa pokumbukira vinthu vinango vomwe vidachitika. Kachisi komasoti nyumba zinango zomwe Solomo adamanga zenze na vipilala. Wanthu omwe ambatumikiralini Mulungu ambamanga vipilala nkumbaviphatisa basa pakutumikira milungu yawo yabodza ndipo Aizirayeli anango ambachitambo vimwevi.​—Owe 16:29; 1Mf 7:21.

• Chisautso chikulu.

  Mawu ya Chigiriki yomwe adayatsumbudzulira kuti “chisautso” yanena va kubonera panango kusowa ntendere ndawa ya kupanikizika na mabvuto. Yesu adanena kuti ku Yerusalemu kudzakhale “chisautso chikulu” chomwe chikanati chachitikako. Koma adanena pomwe makamaka va “chisautso chikulu” chomwe chidzachitike padziko iyi, iye akadzasala pang’ono ‘kubwera na ulemerero ukulu.’ (Mt 24:21, 29-31) Paulo adanena kuti chisautso chimwechi chidzakhale chiweruzo cholungama chomwe Mulungu adzapereke kwa wanthu “osadziwa Mulungu komasoti wanthu omwe abveralini ntontholo wabwino” wonena va Yesu Khrisitu. Bukhu ya Chivumbuluso msolo 19 iwonesa kuti Yesu ndiye wati adzatsogolere magulu yankhondo yakudzulu pomenyana na “chilombo, mafumu ya dziko yapasi na masocha yawo.” (2At 1:6-8; Chv 19:11-21) Baibolo iwonesa kuti wa “gulu ikulu” adzapulumuke chisautso chimwichi. (Chv 7:9, 14)​—Onani pakuti ARUMAGEDO.

• Chitsamba chowawa.

  Ni vitsamba vowawa maninge koma vonunkhira bwino. M’Baibolo mawu mwaya yaphatisiwa pomwe basa pakufotokoza mabvuto yowawa maninge yomwe munthu agumana nayo ndawa yochita chigololo, ndawa ya ukapolo, kusowa chilungamo na mpatuko. Pa Chivumbuluso 8:11, mawu yakuti “chitsamba chowawa” yanena va chakumwa chinango chowawa maninge komasoti cha poizoni (chochemerewa absinthe).

• Chizindikiro.

  Ni chinthu chomwe nthawe zizinji chimbawonekera ndipo chimbakhala umboni wa vinthu, peno vikhale va nthawe mwiyo panango va kutsogolo.​—Mt 24:3; Chv 1:1.

• Chokolo.

  Paidapita nthawe, mwambo moyu udaikhiwa mu Chilamulo cha Mose. Peno mwamuna wamwalira alibe mwana, m’bale wake ambalowola nkazi wamasiye muyo kuti amuberekere wana na cholinga chakuti dzina ya m’bale wake osati ipfudzike. Ukwati muyu umbachemerewe kuti ukwati wapachimulamu.​—Ge 38:8; De 25:5.

• Chokwapulira.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, yatanthauza chomenyera, nshamu wa vingwe ndipo umbakhala womangamanga mpfundo panango kumangirira mabonzo kumapeto kwake.​—Yoh 19:1.

• Chopsyinyira uva.

  Nthawe zizinji yambakhala madindi yawiri yokonzewa pamwala. Dindi inango imbakhala padzulu inango mnyantsi ndipo pambakhala kam’gero kolumatidzira madindi mwayo. Wanthu akambaphatisira basa dindi ikulu mwiyo pakupsyinya uva, madzi yake yambayenda mu kadindi kang’ono. Mawu mwaya yambaphatisiriwa pomwe basa pakutanthauza chiweruzo cha Mulungu.​—Chv 19:15.

• Chopsyipiziwa.

  Mawu mwaya yanganene va kupsyipa chaiko panango kuleka kukhala na makhalidwe yabwino. Koma m’Baibolo, nthawe zizinji mawu mwaya yanena va chinthu chosabvumizika komasoti chomwe ni changwirolini mobverana na Chilamulo cha Mose. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mac 10:14; Aef 5:5).

D

• Dalakima.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, imweyi yenze kobiri ya siliva yomwe imbalemera 3,4 kilo. Malemba ya Chiheberi yanenambo va dalakima yagolide ya munthawe ya a Perisiya yomwe ni yolingana na dariki.​—Mt 17:24.

• Dekapole.

  Ni dzina ya mathaundi ya Agiriki yomwe yenzepo 10 (kuchokera ku mawu ya Chigiriki yakuti déka, kutanthauza “10,” na pólis, ikutanthauza “thaundi”). Yenze pomwe dzina ya kudera ya kumachibese ya ku nyanja ya Galileya na kamadzi ka Yorodano komwe kwenze pomwe mathaundi yanango. Wanthu wa chikhalidwe cha Agiriki ambakhala m’mathaundi mwaya ndipo ambachitiramo bizi. Yesu ambakonda kugwatira mudera mweyi, koma palibe umboni wowonesa kuti adangenamo.​—Mt 4:25; Mko 5:20.

• Dinari.

  Ni kobiri yasiliva yomwe imbalemera 3,85 kilo ndipo yenze na foto ya Kaisara mbali ibodzi. Yenze malipiro ya ganyu ya ntsiku ibodzi komasoti kobiri ya mtsonkho womwe Aroma ambafuna kuti Ayuda ambapereke.​—Mt 22:17; Lu 20:24.

• Djoko.

  Ni muti womwe wanthu ambanyamula paphewa nkukoloweka mitolo mbali zose. Nthawe zinango umbakhala muti womwe ambauikha pakhosi pa nyama (nthawe zizinji nyama yake imbakhala ng’ombe) kuti zimbaguze ngolo panango vinthu vinango. Pakuti akapolo ambaphatisa basa madjoko pakutakula vinthu volemera, mawu yakuti djoko yaphatisiwa pomwe basa pakunena va ukapolo, kubvera munthu munango, kujererewa na kubonera. Mawu yakuti kuchosa panango kuthyola djoko yambatanthauza kumasula munthu kuti osati akhale pomwe kapolo, osati ajererewe pomwe.​—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

• Duku.

  Ni nguwo yomwe ambavala kumsolo ninge duku. Nkulu wa antsembe ambavala duku ya nguwo yabwino maninge ndipo kutsogolo kwa duku mwiyo kumbakhala kasimbi koyetimira kagolide komwe ambakamangirira kuchingwe chagirini. Mpfumu imbavala duku nkati mwa chisote chake chachifumu. Yobu adaphaphatisa basa mawu mwaya mophimphirisa pomwe adalinganiza chilungamo chake na duku.​—Eks 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

• Dzombe.

  Ni abombo omwe afamba chigulu. Chilamulo cha Mose chimbalambizalini kudya dzombe. Dzombe imbakhala muliri peno ilipo izinji maninge komasoti peno inkudzonga vinthu vizinji.​—Eks 10:14; Mt 3:4.

F

• Fano; Kutumikira mafano.

  Fano ni chinthu chomwe chikonzewa kuti chilinganeko na chinthu chaicho panango chakundolinganizira chinthu chomwe wanthu aphatisa basa potumikira. Kutumikira mafano kutanthauza kupereka ulemu, kukonda komasoti kutumikira chinthumbo chakundolinganiza.​—Sl 115:4; Mac 17:16; 1Ak 10:14.

• Farao.

  Ni dzina ya udindo ya mafumu ya ku Iguputo. Baibolo itomola madzina ya a Farao okwana 5 (Sisaki, So, Tirihaka, Neko na Hofira), koma a Farao anango alibe kutomolewa madzina. Anango omwe alibe kutomolewa madzina ni omwe nkhani zawo zifotokoza vomwe iwo adachitira Abulahamu, Mose na Yosefe.​—Eks 15:4; Aro 9:17.

• Firate.

  Ni kamadzi katali na kofunika maninge ku sul kwa Ásia ndipo kenze mugulu ya tukamadzi tukulutukulu twa ku Mesopotâmia. Kamadzi mwaka katomolewa ulendo woyamba pa Genesis 2:14 kuti kenze kabodzi pa tukamadzi 4 twa mu Edeni. Nthawe zizinji kandochemerewa kuti “Kamadzi.” (Ge 31:21) Kamadzi mwaka kenze malire ya ku norte kwa dziko yomwe Aizirayeli adapasiwa.​—Ge 15:18; Chv 9:14; 16:12.

G

• Gehena.

  Mawu ya Chigiriki yanena va Chigwa cha Hinomu chomwe chenze ku sul komasoti ku sul chakumaulo kwa Yerusalemu wakalekale. (Yer 7:31) Ulosi unango udanena kuti yamwaya yenze malo yomwe ambatairako vitanda. (Yer 7:32; 19:6) Palibe umboni woonesa kuti ambathusako nyama panango wanthu wamoyo na cholinga chakuti apse panango ambadzudzike. Ndipomwapa malo mwaya yankuyimiralini malo yanango yosawoneka komwe mizimu ya wanthu yadzudziwa pamoto mpakana kalekale. M’malo mwake Yesu na opfunzira wake adaphatisira basa mawu yakuti Gehena ponena mophimphirisa va “impfa yachiwiri” yomwe iimira kuphewa osakhala pomwe na moyo mpakana kalekale.​—Chv 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Governador.

  Ni munthu yemwe ambanyang’anira chigawo cholamuliwa na Aroma. Wenze na mphanvu zotonga milandu komasoti kumenya nkhondo. Olo kuti penze wanthu anango omwe ambawona ninge vomwe wasalula ni vabwino panango neye, iye wenze na mphanvu zizinji mu chigawo chomwe ambanyang’anira.​—Mac 13:7; 18:12.

• Gulu ya mpatuko.

  Ni gulu ya wanthu omwe anampfundo zomwe azitewedza panango kumbatewera mtsogoleri ndipo akhaliratu na vinthu vomwe avikhulupirira. Mawu mwaya yaphatisiwa basa pakunena va magulu yawiri ya Chiyuda, Afalisi na Asaduki. Wanthu omwe enzelini Akhrisitu ambanena kuti Akhrisitu ni “gulu ya mpatuko” panango “gulu ya mpatuko ya wanthu wa ku Nazareti” panango ndawa yakuti idachokera mu chipembedzo cha Chiyuda. Nkuyenda kwa nthawe, magulu ya mpatuko yadayambika mu mpingo wa Chikhrisitu. Mwakulinganiza, bukhu ya Chivumbuluso inena va “mpatuko wa Nikolao.”​—Mac 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Chv 2:6; 2Pe 2:1.

• Guwa ya ntsembe.

  Yenze malo yokwizika yomwe yambakonzewa na dothi, minyala, vidina vaminyala panango matabwa. Pa guwa mweyi pambaperekewa ntsembe panango vofukiza pakutumikira Mulungu. Mu chipinda choyambirira cha chihema na kachisi mwenze “guwa ya ntsembe ya golide” ing’ono yokonzewa na matabwa yopentewa na golide kuti ambaperekepo vofukiza. Kunja kwenze “guwa ya ntsembe ya nkuwa” ikulu yomwe imbaphatisiriwa basa pakupereka ntsembe zoshoka.​—Eks 39:38, 39; 1Mf 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Mac 17:23.

H

• Hades.

  Ni mawu ya Chigiriki yomwe tanthauzo yake yalingana na mawu ya Chiheberi yakuti “Sheol.” Yatsumbudzuliriwa kuti “Manda” (“M” nkulu), pofuna kuwonesa kuti yamwaya ni manda ya wanthu wose.​—Onani pakuti MANDA.

• Heme.

  Ni mulungu wa Agiriki, mwana wa Zeu. Wanthu wa ku Lusitara adaphonyesa nkuchemera Paulo kuti Heme pakuganiza kuti iye ni mulungu wawo. Iwo ambakhulupirira kuti Mulungu moyu ambapereka ntontholo wochokera kwa milungu ndipo ambathandiza wanthu kuti ambayankhule mwabuya.​—Mac 14:12.

• Herode.

  Ni dzina ya m’banja ya wanthu anango omwe angatonga Ayuda mochita kuikhiwa na Aroma. Herode Nkulu adabvekera maninge ndawa yokonza pomwe kachisi ku Yerusalemu na kugemula kuti wana wose aphewe pakundofuna kuti aphe Yesu. (Mt 2:16; Lu 1:5) Arikelao na Herode Antipa omwe enze wana wa Herode, adapasiwambo mbali kuti atonge mu ufumu wa ababa wawo. (Mt 2:22) Antipa wenze wachinayi ndipo ambadziwika maninge kuti “mpfumu” yomwe idatonga kwa magole yatatu na hafu panthawe yomwe Yesu angachita utumiki wake ndipo adapitiriza kutonga mpakana kufika panthawe yomwe inkutomolewa pa Machitidwe msolo 12. (Mko 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mac 4:27; 13:1) Patsogolo pa moyu, Herode Antipa Woyamba, mzukulu wa Herode Nkulu, adaphewa na mngelo wa Mulungu padandotongako kanthawe kang’onong’ono. (Mac 12:1-6, 18-23) Mwana wake, Herode Agiripa Wachiwiri, adakhala pampando ndipo adatonga mpakana panthawe yomwe Ayuda adaukira Aroma.​—Mac 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hisope.

  Chenze chomera cha nthawi na masamba yofewa chomwe ambachiphatisa basa powaza magazi panango madzi pamwambo wochenesa. Panango chitsamba chimwechi chenze cha marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Koma vinkuwoneka kuti chomwe chatomolewa pa Yohani 19:29, chenze marjoram yomwe adayamangirira ku nthawi ya muti panango ntundumbo unango wa mapira wochemerewa durra (Sorghum vulgare). Tinkunena teno ndawa yakuti khaindi mweyi ya mapira imbakhala na phesi itali yomwe adakwanisa kutengera nayo vinyu wowawasha nkuikha pakamwa pa Yesu.​—Ahe 9:19.

• Hule.

  Ni munthu yemwe agonana na wanthu anango omwe alibe kulowolana nawo, makamaka pakufuna kuti agumane kobiri. (Mawu ya Chigiriki yomwe yatsumbudzuliriwa kuti “hule” ni pórne, ndipo yachokera ku mawu yotanthauza “kugulisa.”) Nthawe zizinji mawu mwaya yanena va akazi olo kuti Baibolo inena pomwe va mahule yamuna. Chilamulo cha Mose chimbalambiza uhule ndipo chimbabvumidzalini kutenga malipiro ya uhule nkukapereka ku malo yopatulika kwa Yahova. Vimwevi venze vosiyana na wanthu wa makhaindi yanango, omwe ambaphatisa basa mahule yapakachisi kuti agumane kobiri za mtsonkho. (De 23:17, 18; 1Mf 14:24) Baibolo iphatisa pomwe basa mawu mwaya pakunena va wanthu, makhaindi panango magulu yomwe yatumikira mafano uku ankunena kuti ankutumikira pomwe Mulungu. Mwakulinganiza, bukhu ya Chivumbuluso inena kuti vipembedzo vose vomwe vichemerewa kuti “Babulo Nkulu,” ni hule ndawa yakuti vibverana na otonga wa dziko iyi kuti agumane chuma komasoti mphanvu.​—Chv 17:1-5; 18:3; 1Mb 5:25.

I

• Iluriko.

  Ni chigawo chomwe chimbatongewa na Aroma cha ku m’maulo kwa Girisi. Paulo adafikako pa utumiki wake, koma Baibolo inenalini peno iye adalalikirako panango adandoyendako basi.​—Aro 15:19.

• Izirayeli.

  Ni dzina yomwe Mulungu adapasa Yakobo. Patsogolo pake dzina mwiyi imbaimira mbadwa zose za Yakobo. Mbadwa za wana 12 wa Yakobo zimbachemerewambo kuti wana wa Izirayeli, nyumba ya Izirayeli, amuna wa Izirayeli panango kuti Aizirayeli. Dzina yakuti Izirayeli imbaphatisiwa pomwe basa pakunena va ufumu wa cha ku m’maulo wa madzinza 10 womwe udapandukira ufumu wa ku sul. Nkuyenda kwa nthawe, dzina mwiyi idayamba pomwe kuimira Akhrisitu wodzozewa omwe achemerewa kuti “Izirayeli wa Mulungu.”​—Aga 6:16; Ge 32:28; Mac 4:10; Aro 9:6.

K

• Kachisi.

  Ni nyumba ya ku Yerusalemu yomwe idangena m’malo mwa chitenti ndipo Aizirayeli ambagumana kumuko kuti atumikire Mulungu. Kachisi woyambirira udamangiwa na Solomo ndipo udadzongewa na Ababulo. Kachisi wachiwiri udamangiwa na Zerubabele patsogolo pakuti Aizirayeli abwerera ku ukapolo wa ku Babulo ndipo patsogolo pake udamangiwa pomwe na Herode Nkulu. M’Malemba, kachisi muyu nthawe zizinji uchemerewa kuti “Nyumba ya Yahova.”​—Mt 21:13; Lu 11:51; 1Mb 29:1; 2Mb 2:4; Mt 24:1.

• Kachola ka vinyu.

  Ni kachola komwe kambakonzewa na chikumba cha nyama, ninge cha mbuzi panango nkhosa, nkuikhamo vinyu. Vinyu umbaikhiwa m’machola yachikumba yanyowani ndawa ukambafufuma, umbabulisa mphuwe yamphanvu yomwe imbadzonga kachola kachikumba. Vikumba vinyowani vimbatamuka, koma vakale vimbaphulika ndawa ya kukokonyala.​—Yos 9:4; Mt 9:17.

• Kasiya.

  Ni vinthu vokonzewa pophatisira basa vibade va muti wa kasiya (Cinnamomum cassia). Muti moyu uli mu gulu ibodzi na muti wa sinamoni. Kasiya ambamuphatisa basa pokonza mafuta yonunkhira ndipo wenze ubodzi pa vinthu vomwe ambakonzera mafuta yopatulika yodzodzera.​—Eks 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19.

• Khalidwe yochitisa manyazi.

  Kuchokera ku mawu ya Chigiriki yakuti asélgeia, yanena va khalidwe iriyose yowonesa kusabvera malamulo ya Mulungu. Munthu wa khalidwe mweyi awonesa kuti alibiretu manyazi, ni wachipiringu, wosowa ulemu komasoti aderera olamulira mpakana kufika pakunyantsiwa nawo ndipo afunalini kubvera malamulo na mpfundo zawo. Mawu mwaya yanenalini va kuphonyesa vinthu ving’onoving’ono.​—Aga 5:19; 2Pe 2:7.

• Khate; Wakhate.

  Ni matenda yoipa maninge ya pa khanda. M’Malemba mawu yakuti khate sikuti yambandonena va matenda ya khate yomwe wanthu ayadziwa ntsiku zino ndawa yambaphatalini wanthu wokha, koma yambaphata pomwe vovala na nyumba. Munthu wodwala khate ambadziwika kuti wakhate.​—Le 14:54, 55; Lu 5:12.

• Khonde ya vipilala ya Solomo.

  Munthawe ya Yesu, mwaya yenze malo yokhala na denga yomwe wanthu ambakwanisa kugwata na mumo ndipo yenze kumachibese kwa malo yakunja. Azinji ambakhulupirira kuti mweyi yenze mbali yosala ya kachisi wa Solomo. Yesu adayenda pamalo mwaya ‘munthawe yozizira’ ndipo Akhrisitu oyambirira ambagumana pamalo mwaya kuti atumikire Mulungu.​—Yoh 10:22, 23; Mac 5:12.

• Khrisitu.

  Ni dzina yaudindo ya Yesu yochokera ku mawu ya Chigiriki yakuti Khristós. Mawu mwaya yalingana na mawu ya Chiheberi yomwe yadatsumbudzuliriwa kuti “Mesiya” panango kuti “Wodzodzewa.”​—Mt 1:16; Yoh 1:41.

• Kudzodza.

  Mawu yake ya Chiheberi yatanthauza “kudzoleka vinthu vamadzimadzi.” Wanthu ambathira munthu panango vinthu mafuta pakuwonesa kuti vasankhuliwa kuti viphate basa yapadera. M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, mawu mwaya yaphatisiwa pomwe basa pakupereka mzimu uchena kwa wanthu omwe anachidikhiro choyenda kudzulu.​—Eks 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Mac 10:38; 2Ak 1:21.

• Kuphompho.

  Mawu yake Yachigiriki yakuti á·bys·sos, yatanthauza “kunoka maninge” panango “kunoka kosalinganizika, kulibe malire.” Yaphatisiwa basa m’Malemba Yachigiriki Yachikhrisitu pakunena va malo panango moyo ninge wa ku djeri. Mawu mwaya yanena pomwe va manda panango vinthu vinango.​—Lu 8:31; Aro 10:7; Chiv 20:3.

• Kuchita vamizimu.

  Ni chikhulupiriro chakuti munthu akafa, pali chomwe chipitiriza kukhala na moyo ndipo akwanisa kuyankhulana na wanthu kupitira kwa woyankhula na mizimu. Mawu ya Chigiriki yomwe yadatsumbudzuliriwa kuti “kuchita vamizimu” ni yakuti farmakía, ndipo yatanthauza “kupereka mankhwala.” Ambaphatisa basa mawu mwaya ndawa yakuti kalekale wanthu ambaphatisa basa mankhwala akafuna kugumana mphanvu ya viwanda kuti ambachite vamizimu.​—Aga 5:20; Chv 21:8.

• Kudzimana kudya.

  Ni kukhala osadya chakudya chirichose kwakanthawe. Aizirayeli ambadzimana kudya pa ntsiku ya Mwambo Wobisa Machimo panthawe ya mabvuto komasoti akambafuna kuti Mulungu awatsogolere. Ayuda adakhazikisa vakuti pagole ambadzimane kudya maulendo yanayi pakukumbukira nthawe yoshupa pamoyo wawo. Akhrisitu alibe kulamuliwa kuti ambadzimane kudya.​—Eza 8:21; Yes 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Mac 13:2, 3; 27:9.

• Kudzipereka kwa Mulungu.

  Ni kugopa Mulungu na kumutumikira mowonesa kuti ndise okhulupirika ku ulamuliro wake wa chilengedwe chose.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kukhalapo.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, mawu mwaya yalewa va kukhalapo kwa Yesu Khrisitu ninge Mpfumu yosaluliwa, yemwe adayamba kutonga kudzulu ndipo ankupitiriza muntsiku zomalizira zino. Kukhalapo kwa Khrisitu kunkutanthauzalini va kubwera nkuchoka mwakankulumize, koma kunkutanthauza nthawe itali yoikhika.​—Mt 24:3.

• Kukoma ntima kukulu.

  Mawu yake mu Chigiriki yanena va chinthu chobvumizika komasoti chokondweresa. Nthawe zizinji mawu mwaya yaphatisiwa basa pakunena va mphaso yoperekewa ndawa ya kukoma ntima na ntima wopasa. Akambanena va kukoma ntima kwa Mulungu, mawu mwaya yanena va mphaso yafovolo yoperekewa mosaumira na Mulungu, palibe kudikhira kuti wotambira muyo abwezere chinthu chinango. Ndipomwapa ni umboni wa kupereka mosaumira, chikondi na kukoma ntima komwe Mulungu awonesa kwa wanthu. Mu Chigiriki mawu yake nthawe zinango yatsumbudzuliriwa pomwe kuti “chifundo” komasoti “mphaso yoperekewa ndawa ya kukoma ntima.” Wopereka muyo adikhiralini kubwezerewa ndipo anyang’analini kuti munthu muyo ni wofunika kupasiwa mphaso mweyi. Koma andoipereka ndawa yakuti ni wosaumira.​—2Ak 6:1; Aef 1:7.

• Kulapa.

  Baibolo iphatisa basa mawu mwaya pakunena va kuchinja maganizo komasoti kuipidwa na makhalidwe yomwe umbayachita pakuyamba, vophonyeka vomwe umbachita panango vinthu vomwe udakangira kuchita. Kulapa chaiko kuthandiza kuti munthu asiye kuchita vinthu vophonyeka.​—Mt 3:8; Mac 3:19; 2Pe 3:9.

• Kulira.

  Ni kukwinyirira mwakuti mpakana wanthu wose kuwona kuti munthu waferewa panango wagumana na mabvuto yanango. Kalekale wanthu ambalira kwa nthawe itali. Kuingizira pamwapo ambalira mokuwa, kuvala vovala vapadera, kudzithira dotha mumsolo, kung’amba vovala panango kudzigugudza pachifuwa. Nthawe zinango pa maliro, ambachita kunemba ganyu wanthu kuti abwere kudzalira.​—Est 4:3; Mt 11:17; Mko 5:38; Yoh 11:33; Chv 21:4.

• Kuphata pa msolo.

  Wanthu ambaphata pa msolo pa munthu pomupasa basa yapadera, kumudalisa, kumupolesa panango kumuthandiza kuti atambire mphaso ya mzimu uchena. Nthawe zinango ambaphata pa msolo pa nyama akanati kuipereka ntsembe.​—Nu 27:18; Mac 19:6; 1Ti 5:22.

• Kuphonya; Vophonya.

  Ni kuleka kubvera lamulo. Vinthu vomwe munthu achita vowonesa kusabvera lamulo. M’Baibolo mawu mwaya yalingana na yakuti “kuchimwa” panango “uchimo.”​—Sl 51:3; Aro 5:14.

L

• Lepitoni.

  Kalekale pomwe Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu yambanembewa, lepitoni kenze kakobiri ka kobre kang’ono maninge ka Ayuda.​—Mko 12:42; Lu 21:2.

• Likasa ya Pangano.

  Ni bokosi yokonzewa na matabwa ya muti wa ntuwetuwe ndipo adaikukutidza na golide. Imbasungiwa m’Malo Yochena Maninge mu chitenti ndipo patsogolo pake imbasungiwa m’Malo Yochena Maninge mu kachisi wa Solomo. Yenze na chogwanankhirira cholimba chokhala na Akerubi awiri onyang’anana. Nkati mwake mwenze minyala yawiri ya Malamulo Khumi na vinthu vinango.​—De 31:26; 1Mf 6:19; Ahe 9:4.

• Lubani.

  Ni vinthu voungana va kumiti panango vitsamba vinango va mugulu ya Boswellia. Lubani akashokewa, ambanunkhira bwino maninge. Wenze mu gulu ya vinthu vokonzera vonunkhira vopatulika va pachitenti na pa kachisi. Ambamupereka pabodzi na ufa ndipo ambamuikha pakati pa mikate yoonesa kwa Mulungu m’Malo Yochena.​—Eks 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Lumbiro.

  Ni mawu yomwe munthu anena pakutsimikizira kuti ni vazedi panango kupolomisa kuti adzachite vinthu panango adzachitelini. Nthawe zizinji imbakhala polomisi yomwe munthu ambachita kwa yemwe ni nkulu makamaka kwa Mulungu. Yahova adachita kulumbira pakutsimikizira Abulahamu kuti vomwe adapangana naye vidzachitikedi.​—Ge 14:22; Ahe 6:16, 17.

• Lupenga.

  Ni chinthu choimbira chomwe achita kufuliza chokonzewa na chisimbi chomwe ambachiphatisa basa pakuimba komasoti pakufuna kupereka chizindikiro. Mobverana na Numeri 10:2, Yahova adapereka malangizo yofotokoza momwe angakonzere malupenga yawiri ya siliva yakuti ambaphatise basa pakuchemera wanthu kuti abwere pa nsonkhano, pakuuza wanthu mu msasa kuti afuluke na pakulengeza nkhondo. Vinkuwoneka kuti malupenga mwaya yambakhala yasitiriti kusiyana na “malupenga ya nyanga ya nkhosa” yomwe yenze yobenda. Penze pomwe malupenga yanango yomwe yambaphatisiwa basa pakuimba pa kachisi, koma Baibolo ifotokozalini momwe ambayakonzera. Nthawe zizinji kulira kwa lupenga kumbabverana na kulengeza viweruzo va Yahova panango vinthu vinango vapadera vochokera kwa Mulungu.​—1Ak 15:52; Chv 8:7–11:15.

M

• Maere.

  Ni tuminyala panango tumapitsi twa miti tomwe ambatuphatisa basa posankhula vochita. Ambatuikha panguwo panango mu chombo chinango nkukhutchumula. Komwe kagwa ndiko kambasankhuliwa. Nthawe zizinji ambayamba apemphera akanati kuchita vimwevi. Mawu yoyambirira yomwe adayatsumbudzulira kuti “maere,” yangatanthauze pomwe kuti “gawo” panango “vinthu.”​—Mt 27:35; Mac 1:26.

• Makedoniya.

  Ni chigawo cha ku norte kwa Girisi ndipo chenze chobvekera munthawe yomwe Alekizanda Nkulu ambatonga. Chigawo mwichi chimbadziimira pachokha mpakana nthawe yomwe chidagonjesewa na Aroma. Panthawe yomwe Paulo adayenda ku Europa, chigawo cha Makedoniya chimbatongewa na Aroma. Paulo adafika ku Makedoniya maulendo yatatu.​—Mac 16:9.

• Malemba.

  Ni Malemba yopatulika ya Mawu ya Mulungu. Mawu mwaya yagumanika m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu yokha.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Malipiro.

  Ni kobiri panango vinthu vinango voperekewa pakufuna kumasula munthu ku ukapolo, chilango, kubonera, uchimo panango udindo. (Yes 43:3) Malipiro yambafunika pa vochitika vosiyanasiyana. Mwakulinganiza, ku Izirayeli wana amuna oyamba kubadwa wa wanthu panango vipfuwo enze wa Yahova, ndipomwapa pambafunika kuwaperekera malipiro kuti amasuke ndipo ayi kuti akhale pomwe oyenerera kumbandophata basa ya Yahova basi. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Peno munthu alibe kusamalira bwino ng’ombe yake ndipo yapha munthu, munichiro wa ng’ombe mwiyo ambafunika kupereka malipiro kuti aleke kuphewa. (Eks 21:29, 30) Koma penze palibe malipiro yowombolera munthu wakupha munzake mwadala. (Nu 35:31) Baibolo inena va malipiro yofunika maninge yomwe Khrisitu adapereka pakubvuma kufa na cholinga chakuti amasule wanthu obvera ku uchimo na impfa.​—Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Aef 1:7.

• Malo yopatulika.

  Ni malo yapadera na yochena yomwe wanthu ambatumikirirako Mulungu. Koma nthawe zizinji mawu mwaya yanena va chitenti panango kachisi wa ku Yerusalemu. Mawu mwaya yanena va malo yomwe Mulungu akhala kudzulu.​—Eks 25:8, 9; 2Mf 10:25; 1Mb 28:10; Chv 11:19.

• Mana.

  Ni chakudya chomwe Aizirayeli ambadya mu chipululu kwa magole 40. Yahova ndiye ambawapasa. Ntsiku iriyiose machibese, kupatulapo pa Satade, mana yambagumanika pasi yali kukutidziwe na mame. Aizirayeli padawona mana nthawe yoyamba, ambabvunza kuti: “Ko ichi ni chani?” panango mu Chiheberi kuti “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Yesu adaphatisa pomwe basa mawu yakuti mana pakutanthauza vinthu vinango.​—Yoh 6:49, 50.

• Manda.

  Yakanembewa na “m” mng’ono yanena va manda yabodzi, koma yakanembewa na “M” nkulu yanena va manda ya wanthu wose yomwe pa Chiheberi ni “Seol” ndipo mu Chigiriki ni “Hades.” Baibolo ifotokoza kuti manda ni malo yomwe munthu angakwaniselini kuchita chirichose ndipo adziwalini chinthu.​—Ge 47:30; Mla 9:10; Mt 27:61; Mac 2:31.

• Manda yachikumbuso.

  Ni malo yomwe ambaikhamo chitanda cha munthu yemwe wamwalira. Mawu mwaya yadatsumbudzuliriwa kuchokera ku mawu ya Chigiriki yakuti mnemeíon. Mawu mwaya ya Chigiriki yadachokera ku mawu yomwe yatanthauza “kukumbusa” pakuwonesa kuti munthu yemwe wamwalira ankukumbukiriwa.​—Yoh 5:28, 29.

• Mapeto ya dongosolo ya vinthu.

  Ni nthawe yomwe itifikise kumapeto kwa dongosolo ya vinthu yotongewa na Satana. Nthawe mwiyi inkuchitikira pabodzi na kukhalapo kwa Khrisitu. Motsogolerewa na Yesu, angelo “adzasiyanise oipa na olungama” ndipo adzadzonge oipa. (Mt 13:40-42, 49) Opfunzira wa Yesu ambafunisisa kudziwa kuti “mapeto” mwaya yadzafike nthawe yanyi. (Mt 24:3) Akanati wayenda kudzulu, Yesu adapolomisa opfunzira wake kuti adzakhale nawo mpakana panthawe yamapeto mweyi.​—Mt 28:20.

• Masocha yoteteza Mpfumu.

  Ni gulu ya masocha ya Chiroma yomwe yambateteza mpfumu ya Aroma. Masocha mwaya yenze na mphanvu zizinji pakuthandiza kuti mpfumu imbalamulire panango ichosewe.​—Afi 1:13.

• Matabwa yobowola.

  Ni matabwa yomwe ambayakonza munjira yakuti ambakwanise kudzudza nayo munthu. M’matabwa yanango, munthu ambamungenesa mendo yokha, koma m’matabwa yanango ambamungenesa mendo, manja na khosi mwakuti iye ambachita kufunyika.​—Yer 20:2; Mac 16:24.

• Mdulidwe.

  Ni kugwata kakhanda ka kuntsonga kwa chidzo chobalira cha amuna. Abulahamu na mbadwa zake adalamuliwa kuti ambachite vimwevi, koma ntsiku zino palibe lamulo youza Akhrisitu kuti ambachite vimwevi. Nthawe zinango mawu mwaya yaphatisiwa basa pakutanthauza vinthu vinango.​—Ge 17:10; 1Ak 7:19; Afi 3:3.

• Mesiya.

  Mawu mwaya yadachokera ku mawu ya Chiheberi yomwe yatanthauza “kudzodzewa” panango “wodzodzewa.” Mawu ya Chigiriki yolingana na mwaya ni yakuti “Khrisitu.”​—Da 9:25; Yoh 1:41.

• Mikate yowonesa kwa Mulungu.

  Ni mikate 12 yomwe ambayaikha m’mitsuko yawiri pa mitsuko 6 pa meza ya muchitenti chogumanako cha mu kachisi. Yachemerewa pomwe kuti “nkate wosanzikidza” na “nkate wowonesa kwa Mulungu.” Satade iriyose ambachosa mikate ya kalekale nkuikhamo yanyowani. Mikate yomwe yambachosewa yambadyewa na antsembe wokha.​—2Mb 2:4; Eks 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Ahe 9:2.

• Mina.

  Ni kobiri panango mpimo wopimira kulemera kwa chinthu. M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, mina yenze yolingana na madalakima 100 ndipo imbalemera makilo 340. Ma mina 60 yambakwana talente ibodzi.​—Lu 19:13.

• Mkhalapakati.

  Ni munthu yemwe abveranisa mbali ziwiri panango magulu yawiri. Malemba yawonesa kuti Mose wenze mkhalapakati wa pangano ya Chilamulo, koma Yesu ni mkhalapakati wa pangano inyowani.​—Aga 3:19; 1Ti 2:5; Ahe 12:24.

• Mkhrisitu.

  Ni dzina yomwe Mulungu adapereka kwa ateweri wa Khrisitu.​—Mac 11:26; 26:28.

• Mnazareti.

  Ni dzina yomwe Yesu ambadziwika nayo ndawa wenze wa mu thaundi ya Nazareti. Dzina mweyi ni yobverana na mawu ya Chiheberi yomwe yatanthauza kuti “mphukira” yomwe yadaphatisiwa basa pa Yesaya 11:1. Patsogolo pake ateweri wa Yesu ambachemerewambo kuti wanthu wa ku Nazareti.​—Mt 2:23; Mac 24:5.

• Moleki.

  Ni mulungu wa Aamoni ndipo vinkuwoneka kuti achemerewa pomwe kuti Malikamu, Milikomu na Maloki. Panango mwiyi ni dzina yake yaudindo osati dzina yake chaiyo. Chilamulo cha Mose chimbanena kuti aliyese wopereka ntsembe wana wake kwa Moleki ambaphewe.​—Lev 20:2; Yer 32;35: Mac 7:43.

• Mpando wotongera milandu.

  Ni malo yomwe yenze na ntsikada ndipo wanthu waudindo ambakhala pamwapo kuti ayankhule na wanthu panango kuti apereke chiweruzo. Mawu yakuti “mpando wotongera wa Mulungu” panango “mpando wotongera milandu wa Khrisitu” yakundoimira vomwe Yahova wakonza vakuti adzaweruze wanthu wose.​—Aro 14:10; 2Ak 5:10; Yoh 19:13.

• Mpingo.

  Ni gulu ya wanthu yomwe isonkhana pabodzi kuti ichite vomwe apangana. M’Malemba ya Chiheberi mawu mwaya nthawe zizinji yanena va ntundu wa Aizirayeli. M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu mawu mwaya yanena va mipingo yosiyanasiyana ya Akhrisitu wose ninge mpingo.​—1Mf 8:22; Mac 9:31; Aro 16:5.

• Mpukutu.

  Ni chinthu chitali chonembapo chokonzewa na chikumba panango malulu ndipo ambanemba mbali ibodzi yokha. Nthawe zizinji ambaukulungira pa kamuti. Malemba yambakoperewa pa mipukutu ndipo pomwe Baibolo imbanembewa, mabukhu ya munthawe mwiyo yenze mipukutu.​—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Mpukutu wa chikumba.

  Ni khanda ya nkhosa, mbuzi panango ng’ombe, ndipo umbakonzewa munjira yakuti umbakwanisike kunembapo. Mpukutu wa chikumba umbakhala wolimba maninge kuposha wokonzewa na malulu ndipo umbaphatisiwa basa pakunembapo mawu ya m’Baibolo. Vinkuwoneka kuti mipukutu ya chikumba yomwe Paulo adakumbira Timoteyo kuti amubweresere, yenze mbali ya bukhu ya Aheberi. Mipukutu yanango yomwe yadagumanika mu Nyanja Yakufa, yenze ya chikumba.​—2Ti 4:13.

• Mtsonkho.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, yafotokoza va mtsonkho wa munthu aliyese payekha.​—Ne 5:4; Aro 13:7.

• Mule.

  Ni vinthu vonunkhira vochokera ku vitsamba vosiyanasiyana komasoti ku miti ing’onoing’ono ya mugulu ya Commiphora. Mule wenze mugulu ya vinthu vokonzera mafuta yopatulika yodzodzera. Ambayaphatisa basa pakununkhirisa vinthu ninge vovala, mibeda ndipo ambamusanganisa na mafuta yodzola. Mule ambaphatisiwa pomwe basa pakukonzakonza thupi ya munthu wakufa kuti akaiikhe m’manda.​—Eks 30:23; Miy 7:17; Mko 15:23; Yoh 19:39.

• Mulembi.

  Ni munthu yemwe ambakopera Malemba ya Chiheberi. Mu nthawe ya Yesu, mawu mwaya yambanena va wanthu omwe enze opfunzira Chilamulo omwe ambatsutsa Yesu.​—Eza 7:6, Mko 12:38, 39; 14:1.

• Muliri.

  Ni matenda yaliyose yomwe yafalikira mwakankulumize maninge nkuchitisa kuti wanthu azinji afe. Nthawe zizinji muliri umbachitika ndawa yakuti Mulungu wapereka chiweruzo.​—Lu 21:11.

• Mulonda.

  Ni munthu yemwe ateteza panango kunyang’anira wanthu, katundu ndipo nthawe zizinji ukhala usiku, ndipo ambaliza lupenga akawona vopasa mantha. Alonda ambakhala m’mipanda panango ntsanja zitalizitali za mathaundi kuti ambakwanise kuwona chinthu chomwe chinkubwera. Mulonda yemwe ni nsocha, ambachemerewa kuti gwarda.​—Mt 27:65; 28:4.

• Munthu waufulu; Munthu womasuliwa.

  Mu ulamuliro wa Aroma, wanthu anango ambabadwa na ufulu wose ninge nzika koma anango ambakhala na ufulu akamasuliwa ku ukapolo. Omasuliwa mwawo enzepo magulu yawiri. Anango akamasuliwa ambakhala nzika koma ambaphatalini basa m’boma. Anango akamasuliwa ambapasiwalini ufulu wose womwe nzika zimbakhala nawo.​—1Ak 7:22.

• Muti.

  Ni muti wasitiriti womwe ambamanikapo munthu yemwe anamulandu. Wanthu wamakhaindi yanango ambaphera munthu pamuti kuti achenjeze wanthu anango panango pakundofuna kumuchitisa manyazi. Asuri ambachita nkhanza maninge pankhondo ndawa akaphata azondi wawo ambawamanika pakuchita kuwaboola na muti pamimba womwe umbafika m’chifuwa. Koma Ayuda, mobverana na malamulo yawo, munthu yemwe wapalamula mulandu ukulu ninge kunyoza Mulungu panango kutumikira mafano, ambayamba waphewa na minyala panango mwanjira inango, patsogolo pake ambamumanika pamuti kuti anango apfunzirepo kanthu. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Nthawe zinango Aroma ambandomangirira munthu pamuti mwakuti ambakhala ntsiku zinganani patsogolo pake nkufa ndawa ya kuwawiwa, nyota, njala panango kupsa kwa dzuwa. Koma nthawe zinango ambamukhomerera manja na minyendo pamuti ninge momwe adachitira na Yesu. (Lu 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mac 2:23, 36)​—Onani pakuti MUTI WODZUDZIKIRAPO.

• Muti wa moyo.

  Ni muti wa m’munda wa Edeni. Baibolo iwonesalini kuti vipaso va muti muyu venze na mphanvu yopasa moyo. Koma wenze chizindikiro chakuti Yahova angapereke moyo wosapera kwa wanthu omwe wawabvumiza kudya vipaso va muti muyo.​—Ge 2:9; 3:22; Chv 2:7; 22:19.

• Muti wodzudzikirapo.

  Mawu ya Chigiriki yotsumbudzuliriwa kuti staurós, yatanthauza muti wasitiriti ninge womwe Yesu adamanikiwapo. Palibe umboni woonesa kuti mawu mwaya yatanthauza miti yawiri yopiringisha, ninge momwe wanthu wachikunja akhala ankuphatisira basa ninge chizindikiro cha chipembedzo kundochokera kalekale Yesu akanati wabwera. Mawu yakuti “muti wodzudzikirapo” yankufotokoza tanthauzo ya mawu yoyambirira. Viri teno ndawa yakuti mawu yakuti staurós yaphatisiwambo basa pakuwonesa chidzudzo, mabvuto na kuchitisiwa manyazi, vomwe opfunzira wa Yesu adakadzagumana navo. (Mt 16:24; Ahe 12:2)​—Onani pakuti MUTI.

• Muti wopatulika.

  Mawu yake mu Chiheberi ni yakuti ‘asheráh’ ndipo yatanthauza (1) muti wopatulika woimira mulungu nkazi woberekesa wa a Kanani dzina yake Axerá, panango (2) chifaniziro cha Axerá chaiye. Miti yake yambakhala ya sitiriti ndipo mbali inango yambakonzewa kuchokera ku miti yomwe panango yambakhala yosasema.​—De 16:21; Owe 6:26; 1Mf 15:13.

• Mwala wapakhona.

  Ni mwala womwe umbaikhiwa pakhona polumatidzirana vipupa viwiri ndipo umbathandiza kuti vipupa mwivo vilimbe. Mwala wapakhona wofunika maninge umbakhala pa fundasau. Wanthu akafuna kumanga nyumba panango mpanda wa thaundi ambasankhula mwala wolimba maninge. Mawu mwaya yaphatisiwa pomwe basa pakunena va kukhazikisiwa kwa dziko. Yesu anenewa kuti ni “mwala wapakhona wa fundasau” ya mpingo wa Chikhrisitu womwe ulinganiziwa na nyumba yauzimu.​—Aef 2:20; Yob 38:6.

• Mwambi; Miyambo.

  Ni mawu yanzeru panango nthano yomwe ipfunzisa wanthu panango kunena mpfundo chaiyo mu mawu yang’onong’ono. Miyambo ya m’Baibolo yangakhale mawu yosabveseseka panango vinzano. Mpfundo za chonadi zifotokozewa m’mwambi munjira yobveka bwino panango molinganiza na vinthu vinango. Koma vinzano vinango vidadzakhala vonyoza wanthu anango.​—Mla 12:9; 2Pe 2:22.

• Mwamuna wothenewa.

  Amuna watene ambatumikira panyumba ya mpfumu panango kunyang’anira azikazi ang’ono wa mpfumu. Penze pomwe wanthu anango omwe ambapasiwa udindo m’nyumba ya mpfumu omwe ambakhalalini othenewa panango kuti osunuliwa. Mawu yakuti kuthenewa yaphatisiwa pomwe basa ponena va wanthu omwe “alowolalini ndawa ya Ufumu wakudzulu.” Iwo adziletsa na cholinga chakuti ambachite vizinji potumikira Mulungu.​—Mt 19:12; Est 2:15; Mac 8:27.

• Mwana wa Davide.

  Nthawe zizinji mawu mwaya yanena va Yesu pofuna kutsindika mpfundo yakuti iye ni mbadwa ya Davide ndipo ni woyenerera kukhala mpfumu mobverana na pangano ya Ufumu.​—Mt 12:23; 21:9.

• Mwana wa munthu.

  Ni mawu yomwe yagumanika maulendo 80 m’mabukhu ya Mateyu, Maliko, Luka na Yohani. Mawu mwaya yanena va Yesu Khrisitu ndipo yawonesa kuti padabadwa, adakhala munthu chaiye, osati mngelo yemwe adandovala thupi ya munthu. Mawu mwaya yawonesa pomwe kuti Yesu ndiye adakwanirisa mawu ya pa Danieli 7:13, 14. M’Malemba ya Chiheberi, mawu mwaya yadaphatisiwa basa ponena va Ezekieli na Danieli powasiyanisa na Mulungu yemwe adawapasa ntontholo wakuti auze wanthu.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Mwana woyamba kubadwa.

  Nthawe zizinji mawu mwaya yambanena va mwana mwamuna nkulu wa baba (osati wa mayi). Kalekale mwana mwamuna woyamba kubadwa ambalemekezewa maninge m’banja ndipo ndiye ambatsogolera banja mwiyo baba wake akamwalira. Mawu mwaya yanena pomwe va mwana woyamba kubadwa wa nyama ndipo nthawe zinango ambandochemerewa kuti “woyamba.”​—Ge 25:33; Eks 11:5; Akl 1:15; Chv 1:5.

• Myuda.

  Ni dzina yomwe imbaphatisiwa basa pakunena va munthu wa dzinza ya Yuda patsogolo pakuti ufumu wa madzinza 10 wa Izirayeli wagonjesewa. (2Mf 16:6) Aizirayeli padabwera ku ukapolo ku Babulo, dzina yakuti Yuda imbaphatisiwa basa pakunena va Aizirayeli wa madzinza yosiyanasiyana yomwe yadabwerera ku Izirayeli. (Eza 4:12) Paidapita nthawe, dzina mweyi imbaphatisiwa basa pakusiyanisa Aizirayeli na wanthu wamakhaindi yanango. (Est 3:6) Paulo adaphatisa pomwe basa dzina mweyi mophiphirisira pakufuna kuwonesa kuti khaindi ya munthu ndiyolini yomwe ichitisa kuti munthu akhale wofunika mu mpingo panango neye.​—Aro 2:28, 29; Aga 3:28.

• Mzimu.

  Mu Chiheberi ni rúahh ndipo mu Chigiriki ni pneúma. Kazinjikazinji yatanthauza kuti “mzimu” koma mawu mwaya yanamatanthauzo yazinji. Matanthauzo yose mwayo yankulewa va chinthu chosawoneka na maso yathu ndipo ni mphanvu yomwe iphata basa. Mawu ya Chiheberi na ya Chigiriki, yose yankutanthauza (1) mphepo, (2) mphanvu yomwe iphata basa mu volengewa va padziko yapasi, (3) mphanvu yochokera mu ntima wophiphirisira wa munthu yomwe imuchitisa kuyankhula na kuchita vinthu, (4) mawu youziriwa yochokera kwa yemwe ni wosawoneka, (5) volengewa vauzimu na (6) mphanvu ya Mulungu panango kuti mzimu uchena.​—Eks 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

N

• Nado.

  Ni mafuta yonunkira na yodula maninge. Yambakhala ya psupsupsu ndipo yambachokera ku vomera vochemerewa kuti Nardostachys jatamansi. Pakuti mafuta mwaya yenze yodula, nthawe zinango ambayasanganisa na mafuta yanango ndipo nado unango ambakhalalini chaiye. Ndipomwapa Maliko na Yohani adanena kuti mafuta yomwe Yesu adathiriwa yenze “nado chaiye.”​—Mko 14:3; Yoh 12:3.

• Ndyerekezi.

  Ni dzina yofotokozera Satana m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu ndipo itanthauza “Wonamizira.” Satana adapasiwa dzina yakuti Ndyerekezi ndawa yakuti anamizira Yahova na kumutsutsa maninge, kutsutsa mawu yake na dzina yake yochena.​—Mt 4:1; Yoh 8:44; Chv 12:9.

• Ngolo.

  Ngolo mweyi yenze yokonzewa na maviri yawiri, imbaguziwa na makavalo ndipo imbaphatisiwa basa kunkhondo na pakutakula vinthu.​—Eks 14:23; Owe 4:13; Mac 8:28; Chv 9:9.

• Nguwo.

  Imwiyi ni nguwo ikulu na yokhuza maninge yomwe imbaikhiwa mu chitenti na mu kachisi kuti igwatize pakati kuti asiyanise Malo Yochena na Malo Yochena Maninge. Nguwo mwiyi yenze na mafoto ya akerubi.​—Eks 26:31; 2Mb 3:14; Mt 27:51; Ahe 9:3.

• Nisani.

  Ni dzina inyowani yomwe adapasa mwezi wa Abibu padati Aizirayeli abwera ku ukapolo wa ku Babulo. Wenze mwezi woyamba pa kalendariyo yopatulika ya Ayuda ndipo wenze mwezi wa chi 7 pakalendariyo ya wanthu wose. Umbayamba pakati pa mwezi wa Março mpakana pakati pa Abril. (Ne 2:1) Pasika wa Ayuda umbachitiwa pa Nisani 14 ndipo Yesu adayambisambo chakudya chamaulo cha Ambuya pa data mweyi. (Lu 22:15, 19, 20) Ndipo iye adaphewa nkumanikiwa pamuti wodzudzikirapo pa data mweyi basi.​—Lu 23:44-46.

• Njira.

  M’Malemba, mawu mwaya yaphatisiwa basa pakundolinganiza pakunena va njira yochitira vinthu panango khalidwe inango yomwe ni yobvumizika panango yosabvumizika kwa Yahova. Wanthu omwe ambatewera Yesu Khrisitu ambawonewa kuti atewera “Njira mwiyo” kutanthauza kuti ambakhulupirira Yesu na kumutewedza ndipo vimwevi vimbawonekera pa vochita vawo.​—Mac 19:9.

• Nkulu wa Angelo.

  M’Baibolo, dzina yakuti “nkulu wa angelo” iphatisiwa basa munjira yowonesa kuti alipo m’bodzi yekha. Baibolo inena kuti nkulu wa angelo moyu dzina yake ni Mikayeli.​—Da 12:1; Yuda 9; Chv 12:7.

• Nkulu wa antsembe.

  Mu Chilamulo cha Mose, moyu wenze wa ntsembe wa udindo ukulu yemwe ambaimira wanthu pamaso pa Mulungu komasoti ambanyang’anira antsembe anango.” Ambadziwika pomwe kuti “Wantsembe Nkulu.” Iye yekha ndiye ambabvumiziwa kungena m’Malo Yochena Maninge ya mu chitenti ndipo patsogolo pake ambangena pomwe m’malo ya m’kachisi koma ambachita vimwevi pa Ntsiku ya Mwambo Wobisa Machimo kabodzi pagole. Mawu yakuti “nkulu wa antsembe” yanena pomwe va Yesu Khrisitu.​—2Mb 26:20; Eza 7:5; Mt 2:4; Mko 8:31.

• Nkulu; Wachikulire.

  M’Malemba, mawu mwaya yanena va munthu yemwe anaudindo kudera panango mudziko. Mu bukhu ya Chivumbuluso, mawu mwaya yanena pomwe va volengewa vakudzulu. Mawu ya Chigiriki yakuti pre·sbyʹte·ros yatsumbudzuliriwa kuti “nkulu” yakambanena va wanthu omwe anaudindo wotsogolera mu mpingo wachikhrisitu.​—Eks 4:29; Miy 31:23; 1Ti 5:17; Chv 4:4.

• Ntontholo wabwino.

  M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, mawu mwaya yanena va ntontholo wabwino wonena va Ufumu wa Mulungu na kupulumusiwa ndawa yokhulupirira Yesu Khrisitu.​—Lu 4:18, 43; Mac 5:42; Chv 14:6.

• Ntumi.

  Mawu mwaya yatanthauza “wotumiwa” ndipo yaphatisiwa basa pakunena va Yesu na wanthu omwe ambatumiwa kukatumikira wanthu anango. nthawe zizinji yaphatisiwa basa ponena va gulu ya opfunzira 12 omwe Yesu adawasankhula kuti ambamuimire.​—Mko 3:14; Mac 14:14.

• Ntumiki nkulu.

  Mawu yake ya Chigiriki yatanthauza “Mtsogoleri Nkulu.” Mawu mwaya yanena va udindo wofunika maninge wa Yesu Khrisitu wochosa wanthu ku mabvuto yobwera ndawa ya uchimo nkuwatsogolera ku moyo wosapera.​—Mac 3:15; 5:31; Ahe 2:10; 12:2.

• Ntumiki wothandiza.

  Mawu yake ya Chigiriki ni yakuti diákonos, ndipo yatsumbudzuliriwa kuti “ntumiki.” “Ntumiki wothandiza” ni munthu yemwe atumikirira pothandiza akulu mu mpingo. Kuti munthu akhale ntumiki, afunika kukwanirisa mpfundo zinango za m’Baibolo.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Ntsanga.

  Ni dzina ya vomera vosiyanasiyana vomwe vimera m’madera yomwe kukhala madzi. Ntsanga yomwe itomolewa m’Baibolo ni Arundo donax.​—Mt 27:29; Chv 11:1.

• Ntsembe.

  Ni vinthu vomwe munthu apereka kwa Mulungu pakufuna kumutembeja, kudawikiza kuti waphonya komasoti pakufuna kuti akhale naye pomwe pa ushamwali. Kuyambira nthawe ya Abele, wanthu ambapereka ntsembe zosiyanasiyana mwakufuna kwawo ndipo ntsembe zinango zimbakhala za nyama. Chilamulo cha Mose pachidaperekewa, kupereka ntsembe yenze lamulo. Yesu padapereka moyo wake ninge ntsembe ya yangwiro, ntsembe za nyama zenzelini pomwe zofunika. Olo kuti venze teno, Akhrisitu ambapereka ntsembe zauzimu kwa Mulungu.​—Ge 4:4; Ahe 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Ntsembe ya machimo.

  Ni ntsembe yomwe munthu ambapereka ndawa yakuti wachita chimo mosadziwa pakuti ni wangwirolini. Penze nyama zosiyanasiyana zomwe ambapereka mobverana na udindo wa munthu muyo komasoti momwe vinthu viriri pamoyo wake. Ambapereka nyama ikulu ninge ng’ombe panango nyama ing’ono ninge njiwa.​—Le 4:27, 29; Ahe 10:8.

• Ntsembe yoshoka.

  Ni nyama yomwe imbashokewa paguwa ya ntsembe ninge ntsembe yantero yopereka kwa Mulungu. Palibe mbali iriyose ya nyama mwiyo (ng’ombe imuna, nkhosa imuna, mbuzi imuna, njiwa panango nkhangaiwa) yomwe imbatengewa na munthu muyo wopereka ntsembe.​—Eks 29:18; Le 6:9; Mko 12:33; Ahe 10:6.

• Ntsiku ya Chiweruzo.

  Ni ntsiku panango nthawe yomwe magulu ya wanthu, makhaindi na wanthu wose adzaweruziwe na Mulungu. Panthawe mwiyi wanthu omwe adzaweruziwe kuti ankufunikalini kukhala na moyo, adzaphewe. Padzakhale pomwe wanthu anango omwe adzapasiwe mwayi wakuti akhale na moyo mpakana kalekale. Yesu na atumi wake adanenako va “Ntsiku ya Chiweruzo” pomwe wanthu wamoyo komasoti omwe adamwalira adzaweruziwe.​—Mt 12:36.

• Ntsiku ya Mwambo Wobisa Machimo.

  Yenze ntsiku yofunika maninge kwa Aizirayeli ndipo imbachemerewa pomwe kuti Yom Kippur (kuchokera ku mawu ya Chiheberi yakuti yohm hakkippurím, “ntsiku yobisa”). Ntsiku mweyi yenze pa 10 mwezi wa Etanimu. Pagole, ntsiku mweyi yokha, nkulu wa antsembe ambangena m’Malo Yochena Maninge ya mu chitenti ndipo patsogolo pake ambangena mu kachisi. Akangena ambapereka magazi ya nyama kuti yakhale ntsembe ya machimo yake, machimo ya Alevi na ya wanthu anango wose. Ntsiku mweyi imbakhala ya nsonkhano wopatulika, yodzimana kudya na ya satade yomwe wanthu ambaphatalini basa zawo za ntsiku na ntsiku.​—Le 23:27, 28; Mac 27:9; Akl 1:20; Ahe 9:12.

• Ntsiku Yokonzekera.

  Ni ntsiku yakuti mangwana yake ni Satade ndipo pa ntsiku mweyi Ayuda ambachita vinthu vokonzekera Satade. Ntsiku mweyi imbamala pa Chishanu dzuwa ikachoma ndipo pa nthawe mwiyo Satade imbayamba. Ntsiku ya Ayuda imbayamba maulo nkumala pomwe maulo.​—Mko 15:42; Lu 23:54.

• Ntsiku zomalizira.

  Mawu mwaya yaphatisiwa basa m’mawu yoneneratu vakutsogolo ya m’Baibolo pakufotokoza nthawe yomwe vochitika va padziko iyi vidzafike pachimake. (Eze 38:16; Da 10:14; Mac 2:17) Mobverana na vomwe Baibolo idaneneratu, nthawe mweyi ingakhale magole yochepa panango yazinji. Nthawe zizinji, Baibolo iphatisa basa mawu mwaya ponena va ntsiku zomalizira za dziko yoipa ino zomwe zinkuyendera pabodzi na nthawe ya kukhalapo kwa Yesu kosawonekera.​—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Nyanga za paguwa yantsembe.

  Ni vinthu vowoneka ninge nyanga vomwe vimbakhala m’makhona yanayi ya maguwa yanango.​—Le 8:15; 1Mf 2:28; Chv 9:13.

• Nyanja ya moto.

  Ni malo yophiphirisira komwe ‘kugaka moto na sulufule.’ Yachemerewa pomwe kuti “impfa yachiwiri.” Wanthu ochimwa omwe alapalini, Ndyerekezi, impfa na Manda vidzathusiwe munyanja mwiyi. Pakuti Ndyerekezi yemwe ni mzimu, komasoti impfa na manda vomwe vikupsalini, vidzathusiwe kumoku, ndiye kuti nyanja mweyi ni yophiphirisira. Inkuimiralini kudzudza wanthu mpakana kalekale koma kuvidzongeratu mwakuti vidzakhalekolini pomwe.​—Chv 19:20; 20:14, 15; 21:8.

O

• Olamba Khrisitu.

  Mawu ya Chigiriki yotanthauzira mawu mwaya yanamatanthauzo yawiri. Yatanthauza kuti wotsutsana na Khrisitu. Yatanthauza pomwe munthu wodzikuza yemwe afuna kuti ambaonewe kuti iye ndiye Khrisitu. Peno akhale munthu m’bodzi panango kagulu komwe kankudziikha kukhala Khrisitu panango Mesiya nkumbatsutsana na Yesu na opfunzira wake, wanthu mwawo tingawachemere kuti ni olamba Khrisitu.​—1Yo 2:22.

P

• Pakati pa maulo yawiri.

  Vinkuwoneka kuti nthawe mwiyi imbayamba pomwe dzuwa yachoma nkukafika pomwe mdima wayamba mobverana na vomwe mashasha yanango, Ayuda wa Chikaraite komasoti Asamariya anena. Koma Afarisi na Arabi enze na maganizo yosiyana na mwaya. Iwo ambanena kuti maulo yoyamba ni pomwe dzuwa yayamba kupendeka ndipo mawulo yachiwiri ni kuchoma chaiko kwa dzuwa.​—Eks 12:6.

• Pangano.

  Ni mbverano wa pakati pa Mulungu na wanthu panango wanthu okhaokha. Abverana kuti adzachite panango adzachitelini vinthu vinango. Nthawe zinango, omwe ali mbali ibodzi ya pangano mwiyo ni omwe ambafunika kuchita vomwe vifunika kuchitiwa ndipo mweyi imbakhala polomisi. Nthawe zinango pambakhala vinthu vakuti mbali zose ziwiri zimbafunika kuchita. Kuchosapo pa mapangano ya pakati pa Mulungu na wanthu, Baibolo inena pomwe va mapangano ya pakati pa wanthu, madzinza, makhaindi panango magulu ya wanthu. Mapangano yanango yomwe vochitika vake ni va nthawe itali, ni ya pakati pa Mulungu na Abulahamu, Davide komasoti ntundu wa Izirayeli (pangano ya Chilamulo), komasoti Izirayeli wa Mulungu (pangano inyowani).​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Mb 21:7; Lu 22:29; Ac 3:25; 2Mb 3:6; Ahe 8:6.

• Panja panyumba yotongera milandu.

  Yenze malo ya nkati mwa mpanda ndipo yambazungulira chitenti chose. Patsogolo pake yadadzakhala malo ya nkati mwa mpanda yozungulira nyumba ikulu pakachisi. Guwa ya ntsembe zoshoka yenze panja pa chitenti komasoti panja pa kachisi. Baibolo inena pomwe va malo ya panja pa nyumba za wanthu na nyumba zachifumu.​—Eks 8:13; 27:9; 1Mfi 7:12; Mt 26:3; Mko 15:16; Chv 11:2.

• Paradaiso.

  Ni malo yokhuza panango munda wa mafololi yokhuza. Malo yoyamba yatene yenze Edeni ndipo Yahova ndiye adakonza malo mwayo kuti wanthu awiri oyambirira ambakhalemo. Yesu adawonesa kuti dziko iyi idzakhale Paradaiso pa nthawe yomwe ambayankhula na chigananga chibodzi pa vigananga vomwe vidamanikiwa naye pafupi. Pa 2 Akorinto 12:4, mawu mwaya yanena va Paradaiso wamtsogolo ndipo pa Chivumbuluso 2:7, panena va Paradaiso wakudzulu.​—Nym 4:13; Lu 23:43.

• Pasika.

  Ni chikondwerero chomwe chimbachitika gole iriyose pa data 14 m’mwezi wa Abibu (womwe patsogolo pake umbachemerewa kuti Nisani) pakukumbukira kuti Aizirayeli adamasuliwa ku Iguputo. Pa nsinda moyu ambapha mwana wa nkhosa (panango wa mbuzi), nkumuwotcha ndipo ambamudya pabodzi na masamba yowawa komasoti mikate yalibe vofufumisa.​—Eks 12:27; Yoh 6:4; 1Ak 5:7.

• Pentekosite.

  Ni chikondwerero chachiwiri pa vikondwerero vitatu vomwe amuna wa Chiyuda ambafunika kuchita ku Yerusalemu. Mawu yakuti Pentekosite yomwe yatanthauza “(ntsiku) ya 50,” yaphatisiwa basa m’Malemba ya Chigiriki pakunena va Chikondwerero cha Vokolola panango pakunena va Chikondwerero cha Masatade chotomolewa m’Malemba ya Chiheberi. Chimbachitika pa ntsiku ya 50 kuchokera pa Nisani 16.​—Eks 23:16; 34:22; Mac 2:1.

• Polomisi.

  Munthu ambapolomisa kwa Mulungu kuti achite vinthu vinango, apereke vinthu vinango, ambachite utumiki uliwose panango ambachitelini vinthu vinango olo kuti ni vosalambiziwa. Imbalingana na lumbiro.​—Mt 5:33.

• Porneía.​—

  Onani pakuti UHULE.

S

• Salimo.

  Ni nyimbo yotamanda Mulungu. Masalimo yazinji yadakonzewa ninge nyimbo zakuti wanthu otumikira Mulungu ambaimbe ndipo nthawe zinango ambaimba pagulu pakutumikira Yahova Mulungu kukachisi wa ku Yerusalemu.​—Lu 20:42; Mac 13:33; Yak 5:13.

• Samariya.

  Ni thaundi yomwe kwa magole 200 yenze likulu ya ufumu wa ku norte ya madzinza 10 ya Izirayeli ndipo dzina mweyi imbaimira pomwe dera yose mwiyo. Thaundi mweyi idamangiwa paphiri yochemerewa kuti Samariya. Pa nthawe ya Yesu, dzina yakuti Samariya imbaimira dera yomwe ku norte kwake kwenze Galileya ndipo ku sul kwake kwenze Yudeya. Yesu ambapewa kulalikira kudera mweyi, koma nthawe zinango ambapitirako ndipo ambayankhulana na wanthu wa kumuko. Petulo adaphatisa basa makhiyi yachiwiri ya Ufumu pomwe wanthu wa ku Samariya adatambira mzimu uchena.​—1Mf 16:24; Yoh 4:7; Mac 8:14.

• Satade.

  Mawu yake ya Chiheberi yatanthauza “kupuma” panango “kuleka.” Yenze ntsiku ya 7 pa sondo ya Ayuda (imbayamba pa Chishanu dzuwa ikachoma ndipo imbamala pa Satade dzuwa ikachoma pomwe). Gole ya 7, gole ya 59 na ntsiku zinango za vikondwerero zimbakhala pomwe za satade. Pa Satade, wanthu ambafunikalini kuphata basa kuchosapo yomwe antsembe ambaphata kumalo yopatulika. Mu gole ya Satade wanthu ambafunikalini kulima minda yawo komasoti ambafunikalini kukakamiza Aheberi anzawo kuti abweze chikwerete. Mu Chilamulo cha Mose, malamulo yofotokoza va Satade yenze yabwino koma patsogolo pake atsogoleri achipembedzo adaingizirako mpfundo zinango mwakuti pakufika mu nthawe ya Yesu kusunga Satade kwenze koshupa maninge.​—Eks 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Akl 2:16.

• Satana.

  Mawu yake ya Chiheberi yatanthauza “wotsutsa.” Nthawe zizinji mawu mwaya yaphatisiwa basa pakunena va Satana Ndyerekezi yemwe ni mzondi nkulu wa Mulungu.​—Yob 1:6; Mt 4:10; Chv 12:9.

• Siriya; Asiriya.

  Mu Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu, Siriya yenze dera ya Aroma yomwe likulu yake yenze Antiokeya. Imbaphatanidzapo mbali ikulu ya dera mwiyo ya Siriya yomwe (imbachemerewa pomwe kuti Aramu) m’Malemba ya Chiheberi. Governadoli wa ku Siriya ambatonga wanthu wose wa ku Palestina.​—Lu 2:2; Mac 18:18; Aga 1:21.

• Sunagoge.

  Mawu mwaya yatanthauza “kubweresa pamalo yabodzi” panango “nsonkhano.” Koma m’malemba yazinji mawu mwaya yanena va nyumba panango malo yomwe Ayuda ambasonkhana kuti awerenge Malemba, atambire malangizo, alalikire na kupemphera. Munthawe ya Yesu, thaundi iriyose ikulu ku Izirayeli imbakhala na sunagoge ndipo madera yakuluyakulu yambakhala na masunagoge yoposha m’bodzi.​—Lu 4:16; Mac 13:14, 15.

T

• Talente.

  Ni mpimo ukulu maninge wa kulemera kwa vinthu komasoti kobiri ikulu maninge ya Aheberi. Kobiri zokwana talente ibodzi zimbakhala zolemera makilo yokwana 34,2. Talente ya Chigiriki yenze ing’ono ndipo imbalemera makilo yokwana 20,4.​—1Mb 22:14; Mt 18:24.

• Tatalasi.

  Mawu mwaya m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu yanena va moyo womwe wanthu akhala nawo kudjeri ndipo angelo wa mu ntsiku za Nowa adapasiwa chilango cholingana na moyo moyu. Pa 2 Petulo 2:4, mawu yomwe adayaphatisa basa yakuti tartaróo (“kuponya ku tatalasi”) yatanthauzalini kuti angelo omwe adachimwa adaponyewa ku tatalasi wotomolewa mu nthano zizinji zachikunja (yomwe ni djeri yapasi komasoti malo ya mdima komwe milungu ing’onoing’ono ikhala). Koma yatanthauza kuti Mulungu adawachosa kudzulu, nkuwatengera maudindo yawo na kuwachitisa kuti ambakhale na moyo ninge ali mumdima ukulu mwakuti angadziwelini volinga va Mulungu. Mdima moyu uwonesa kuti tsogolo yawo ni yosagwerewera ndawa Malemba yanena kuti angelo mwawa adzadzongewe pabodzi na mtsogoleri wawo Satana Ndyerekezi ndipo adzakhalepolini pomwe. Ndipomwapa mawu yakuti Tatalasi yanena va moyo wonyozeka maninge womwe angelo opanduka ali nawo. Mawu mwaya ni yosiyana na “phompho” yofotokozewa pa Chivumbuluso 20:1-3.

• Temberero.

  Ni kugopsya panango kunena kuti munthu panango chinthumbo chinango chiwone. Koma vitanthauzalini vomwe munthu anena pakutukwana panango akakalipa maninge. Temberero ni kulengeza panango kuneneratu voipa vomwe vichitikire munthu ndipo peno watemberera uyo ni Mulungu panango munthu waudindo, mawu yake yakhala ninge waneneratu vakutsogolo ndipo vichitikadi.​—Ge 12:3; Nu 22:12; Mko 11:21; Mac 23:12; Aro 12:14; Aga 3:10.

• Tiribunali Ikulu ya Ayuda.

  Ni tiribunali ikulu ya Ayuda yomwe yenze ku Yerusalemu. Munthawe ya Yesu, otonga wa ku tiribunali mweyi ambakhala nkulu wa antsembe. Mu tiribunali mwiyi mwenze wanthu anango omwe adakhalako akulu wa antsembe, wanthu wa ku banja ya nkulu wa antsembe, akulu, misolo ya madzinza, misolo ya mabanja komasoti alembi ndipo wose pabodzi ambakwana 71.​—Mko 15:1; Mac 5:34; 23:1, 6.

U

• Ufumu wa Mulungu.

  Mawu mwaya yanena va ulamuliro wa Mulungu wa chilengedwe chose womwe uimiriwa na boma ya Mwana wake Yesu Khrisitu.​—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Ak 15:50.

• Uhule.

  Mawu mwaya yakatsumbudzuliriwa ku Chigiriki ni porneía ndipo yatanthauza kugonana kulikose koipa. Uhule unkuphatanidzapo kugonana kwa wanthu osalowolana, kugonana kwa amuna panango akazi okhaokha panango kugonana na chinyama. Mu bukhu ya Chivumbuluso, mawu mwaya yaphatisiwa basa ponena mophiphirisira vochita va “Babulo Nkulu.” Molingana na hule yachipembedzo, Babulo Nkulu moyu ankubverana na wolamulira wa dziko kuti apasiwe chuma. (Chv 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mac 15:29; Aga 5:19)​—Onani pakuti HULE.

• Ukhuzi.

  M’Baibolo mawu mwaya sikuti yandotanthauza kusamba na kuwatcha basi. Koma yatanthauza pomwe kukhala na makhalidwe yomwe yangachitise kuti wanthu ambakondwe nase. Ukhuzi uphatanidzapo kupewa chigololo na chirichose chomwe chingapsyipize ushamwali wathu na Yahova. Mu Chilamulo cha Mose mawu mwaya yambanena pomwe va kudzichenesa pakutewedza mwambo.​—Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; 1Ak 6:11.

• Ulibe vofufumisa.

  Kutanthauza nkate womwe wakonzewa palibe kuikhako vofufumisa panango kuti isiti.​—De 16:3; Mko 14:12; 1Ak 5:8.

• Ulosi.

  Ni ntontholo wouziriwa, woulula panango kulengeza vomwe Mulungu ankufuna kuchita. Ulosi umbakwanisa kufotokoza makhalidwe yabwino, wolamulira wanthu kuti achite vinthu vinango, wofotokoza chiweruzo cha Mulungu panango wonena kuti vinthu vinango vidzachitike.​—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Urimu na Tumimu.

  Vinthu vomwe nkulu wa antsembe ambaviphatisira basa pakufuna kudziwa mdawiro wochokera kwa Yahova pa nkhani yonena va ntundu wose. Nkulu wa antsembe ambaikha Urimu na Tumimu nkati mwa chovala chake cha pachifuwa akambangena muchihema. Vinkuwoneka kuti Aizirayeli adaleka kuphatisa basa vinthu mwivi pomwe Ababulo adadzonga Yerusalemu.​—Eks 28:30; Ne 7:65.

• Utumiki wopatulika.

  Ni utumiki panango basa yomwe ni yopatulika. Munthu akambachita utumiki muyu panango kuphata basa mweyi akhala kuti ankutumikira Mulungu.​—Aro 12:1; Chv 7:15.

V

• Vipaso voyambirira.

  Ni mbewu panango vipaso voyambirira kukolola komasoti chinthu chirichose choyambirira. Yahova ambafuna kuti Aizirayeli ambamupase vinthu voyambirira, peno akhale mwana woyamba kubadwa wa munthu, wa nyama panango mbewu na vipaso voyambirira. Ntundu wa Aizirayeli umbapereka vinthu voyambirira pa Chikondwerero cha Mikate Yalibe Vofufumisa na pa Pentekosite. Mawu yakuti “vipaso voyambirira” yaphatisiwa pomwe basa pakunena va Yesu na ateweri wake odzodzewa.​—1Ak 15:23; Nu 15:21; Miy 3:9; Chv 14:4.

• Vitsulo va nkhondo.

  Venze vinthu vomwe masocha yambavala podzitetezera ku nkhondo. Iwo ambavala chisote, chodzitetezera pa chifuwa, ntsapato, chibemba na chovikira.​—1Sa 31:9; Aef 6:13-17.

• Viwanda.

  Ni mizimu yoipa yamphanvu kuposha wanthu ndipo viwonekalini. Vichemerewa kuti “wana wa Mulungu chaiye” pa Genesis 6:2 ndipo vichemerewa pomwe kuti “angelo” pa Yuda 6. Panthawe yomwe angelo mwawa adalengewa enzelini oipa, koma adadzichitisa okha kukhala azondi wa Mulungu ndawa alibe kumubvera mu ntsiku za Nowa ndipo adabverana na Satana yemwe adapandukira Yahova.​—De 32:17; Lu 8:30; Mac 16:16; Yak 2:19.

• Vodabwisa; Basa zamphanvu.

  Ni vinthu vomwe vichitika na mphanvu zapadera mwakuti wanthu abvesalini kuti vachitika tani. Mawu yanango yomwe Baibolo iphatisa basa pofotokozera vinthu vimwivi ni “vizindikiro” komasoti “basa zamphanvu.”​—Mt 11:20; Mac 4:22; Ahe 2:4.

• Vofufumisa.

  Ni vinthu vomwe ambaikha mu vinthu va madzimadzi panango pakukanya ufa kuti ufufume. Nthawe zizinji ambaphatisa basa ufa wokanyakanya womwe wafufuma kale. Kawirikawiri mawu mwaya yaphatisiwa basa m’Baibolo pakunena va uchimo panango kudzongeka. Yaphatisiwa pomwe basa powonesa kukula panango kuingizirika kosawonekera.​—Eks 12:20; Mt 13:33; Aga 5:9.

• Vofukiza.

  Ni vinthu vonunkhira vokonzewa kuchokera kumiti inango vomwe vimbapsa pang’onopang’ono nkumbachosa kapfungo kabwino. Vonunkhira vinango vapadera vimbakonzewa posakaniza vinthu 4 ndipo vimbaphatisiwa basa pa chitenti na pa kachisi. Vimbashokewa machibese na usiku paguwa ya ntsembe zofukiza ya m’Malo Yochena. Pa ntsiku ya Mwambo Wobisa Machimo, vimbashokewa m’Malo Yochena Maninge. Mawu yakuti vofukiza yambaphatisiwa pomwe basa pakunena va mapemphero yobvumizika ya atumiki wa Mulungu okhulupirika. Akhrisitu alibe kulamuliwa kuti ambapereke ntsembe zofukiza.​—Eks 30:34, 35; Le 16:13; Chv 5:8.

• Vofukizira.

  Venze vombo vokonzewa na golide, siliva panango kobre vomwe ambaphatisa basa mu chitenti na mu kachisi kuti afukize ntsembe na kuchosa masimbe paguwa ya ntsembe na dotha yomwe imbambwezewa na makandyero yokonzewa na golide. Vimbachemerewa pomwe kuti vodzimwira moto.​—Eks 37:23; 2Mb 26:19; Ahe 9:4.

W

• Wamatsenga.

  Ni munthu yemwe aphatisa basa mphanvu yomwe ichita kudziwikiratu kuti yachokera ku mizimu yoipa.​—Mac 13:6.

• Wampatuko.

  Mawu yake ya Chigiriki ni yakuti apostasía yomwe yatanthauza “kuchoka.” Mawu mwaya yatanthauza “kusiya panango kupanduka.” M’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu mawu mwaya yaphatisiwa basa pakunena va wanthu omwe asiya kupemphera chaiko.​—Miy 11:9; Mac 21:21; 2At 2:3.

• Wantsembe.

  Ni munthu yemwe ambaimira Mulungu kwa wanthu omwe ambamutumikira ndipo ambalangiza wanthu mwawo va Mulungu na malamulo yake. Antsembe ambaimira pomwe wanthu kwa Mulungu pakupereka ntsembe komasoti kupemphera mogwigwirira m’malo mwa wanthu mwawo. Chilamulo cha Mose chikanati kuperekewa, msolo wa banja ni yemwe ambakhala wantsembe wa banja mwiyo. Mu Chilamulo cha Mose amuna wa m’banja ya Aroni, omwe enze dzinza ya Levi, ni omwe ambakhala antsembe. Amuna anango wose wa dzinza ya Levi ambawathandiza. Pangano inyowani paidakhazikisiwa, Izirayeli wauzimu ni yemwe adakhala ntundu wa antsembe ndipo Yesu ni Nkulu wa Antsembe.​—Eks 28:41; Ahe 9:24; Chv 5:10.

• Wochinja nkukhala Muyuda.

  M’Malemba mawu mwaya yanena va munthu yemwe ambachinja nkukhala Muyuda ndipo peno ni mwamuna ambachitiwa mdulidwe.​—Mt 23:15; Mac 13:43.

• Woipa.

  Mawu mwaya yanena va Satana Ndyerekezi yemwe atsutsa Mulungu komasoti mpfundo za Mulungu zachilungamo.​—Mt 6:13; 1Yo 5:19.

• Wokhulupirira nyenyezi.

  Ni munthu yemwe awona kafambidwe ka dzuwa, mwezi na nyenyezi kuti adziwe vam’tsogolo.​—Mt 2:1.

• Wonyang’anira.

  Ni mwamuna yemwe udindo wake ukulu ni kunyang’anira panango kubusa mpingo. Mawu yake ya Chigiriki yakuti epískopos yanena va kunyang’anira pakufuna kuteteza. Ndipo mawu yakuti “wonyang’anira” komasoti “nkulu” (presbýteros) yanena va udindo wolingana na womwe munthu akhala nawo mu mpingo wa Chikhrisitu. Mawu yakuti “nkulu” yawonesa kuti munthu yemwe wapasiwa udindo moyu achita vinthu mwauchikulire ndipo mawu yakuti “wonyang’anira” yatsindika va basa yomwe iye aphata.​—Mac 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Woumba mbiya.

  Ni munthu yemwe ambaumba vinthu va dongo ninge miphika, mbale na vinthu vinango. Mawu yake mu Chiheberi yatanthauza “wokonza.” Mphanvu zomwe woumba vinthu va dongo akhala nazo, azilinganiza na mphanvu zomwe Yahova ali nazo pa wanthu komasoti madziko.​—Yes 64:8; Aro 9:21.

Y

• Yahova.

  Baibolo ya dziko inyowani ya Malemba Yopatulika inkuphatisa basa dzina yakuti “Yahova” maulendo yokwana 237 mu Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu. Mu Baibolo ino, dzina yachigwato ya Yahova yakuti “Ya,” tainemba yose kuti “Yahova.” Vifukwa vomwe vatichitisa kuphatisa basa dzina ya Mulungu ni ivi:

  1. 1. Mipukutu ya Malemba ya Chiheberi yomwe yadaphatisiwa basa munthawe ya Yesu na opfunzira wake yenze na Tetragrama (yomwe ni mabiyi yanayi ya Chiheberi yoimira dzina ya Mulungu יהוה).

  2. 2. Mu ntsiku za Yesu na opfunzira wake, mabiyi yanayi mwaya yambagumanika pomwe m’Malemba ya Chigiriki yomwe yadatsumbudzuliriwa kuchokera ku Malemba ya Chiheberi.

  3. 3. Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu yankuwonesa kuti Yesu ambaphatisa basa dzina ya Mulungu ndipo ambadziwisambo anango.—Yoh 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Mulungu adachitisa kuti Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu yanembewe pakufuna kuingizira Malemba ya Chiheberi. Adakati dzina ya Mulungu iribe kugumanika m’Malemba ya Chigiriki, mabukhu mwaya yadakakhalalini yobverana.

  5. 5. Dzina ya Mulungu yachigwato igumanika m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu.—Chv 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Mabukhu yakalekale ya Ayuda yawonesa kuti Akhrisitu wa kalekale wachiyuda ambaphatisa basa dzina ya Mulungu m’mabukhu yomwe anganemba.

  7. 7. Wanthu anango odziwa maninge Baibolo adawikiza kuti dzina ya Mulungu yomwe inkugumanika m’Malemba ya Chiheberi, igumanikembo m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu.

  8. 8. Dzina ya Mulungu inkugumanika m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu mu viyankhulo vopitirira 100.

  Mosakaika, panavifukwa vobveka bwino vobwezeresera dzina yakuti Yahova m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu. Ndipo ni vomwe adachita wotsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani. Iwo alemekeza maninge dzina ya Mulungu ndipo agopa kuchosa chinthu chirichose chogumanika m’Malemba yoyambirira.—Chv 22:18, 19.

• Yakobo.

  Ni mwana wa Isaki na Rabeka. Patsogolo pake Mulungu adamupasa dzina yakuti Izirayeli ndipo wenze m’bereki wa ntundu wa Izirayeli (womwe umbachemerewa pomwe kuti Aizirayeli, patsogolo pake Ayuda). Iye wenze baba wa wana amuna okwana 12, omwe pabodzi na mbadwa zawo adakonza madzinza 12 ya Izirayeli. Dzina yakuti Yakobo idapitiriza kuphatisiwa basa pakunena va Izirayeli panango kuti Aizirayeli.​—Ge 32:28; Mt 22:32.

Z

• Zeu.

  Ni mulungu nkulu pa milungu yazinji yomwe Agiriki ambatumikira. Ku Lusitara, wanthu ambaphonyesa nkumbanena kuti Baranaba ni Zeu. Mabukhu yanango yomwe yadagumanika kufupi na ku Lusitara yenze na mawu yakuti “antsembe wa Zeu” komasoti “Zeu, mulungu wa dzuwa.” Barko yomwe Paulo adapakira pakuchoka pa ntsuwa ya Melita yenze na chizindikiro cha “wana wa Zeu” omwe enze wamapasa ndipo madzina yawo yenze Kasita na Polakisi.​—Mac 14:12; 28:11.

• Ziyoni; Phiri ya Ziyoni.

  Ni dzina ya thaundi ya Yebusi yomwe yenze na mpanda wolimba ndipo yenze ku norte chakumaulo kwa Yerusalemu. Davide padawina thaundi ya Yebusi mweyi, adamanga nyumba yake yachifumu pa malo mwaya ndipo thaundi mweyi idayamba kuchemerewa kuti “thaundi ya Davide.” (2Sa 5:7, 9) Yahova ambawona kuti phiri ya Ziyoni ni yochena makamaka pa nthawe yomwe Davide adabweresa Likasa kumuku. Patsogolo pake mawu yakuti Ziyoni yambanena va malo yomwe kwenze kachisi paphiri ya Moriya ndipo nthawe zinango yambanena pomwe va thaundi yose ya Yerusalemu. Mawu mwaya yaphatisiwa basa m’Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu.​—Sl 2:6; 1Pe 2:6; Chv 14:1.