Eta re Vwomaphia Vwẹ Baibol Na

A B CH D E Ẹ F G GH H I J K L M N O Ọ P R S T U Y Z

A

• Agbada.

  Asan ro kpenu yẹrẹ umukpe ra vwẹ ekpẹn, eragha, ubro rẹ ukuta, yẹrẹ urhe ra vwẹ ogba phare vwo ru re de ze izobo yẹrẹ torhẹ insẹnsi vwẹ ẹga. Vwẹ uvun rẹsosuọ rẹ itabanako na kugbe uwevwin rẹ ẹga na, o vwo “agbada rẹ oro” otete ọvo ra da torhẹ insẹnsi. Urhe ra vwẹ oro phare yen e vwo ruo. “Agbada rẹ ẹrovwo” ọvo rọ rho vrẹ ọyena re ruru vwọ kẹ izobo rẹ ẹtorhẹ hẹ otegodo na. A je vwẹ egbada vwo ruiruo mamọ vwẹ ẹga rẹ efian.—Ey 39:38, 39; 1Iv 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Iru 17:23.

• Agbara rẹ Ẹdjọeguo.

  Ọke buebun, umukpe rọhẹ otafe ro vwo asan ra wan yerẹn ruọ, rẹ ediaguare ri chidia enu rọyen da sa ta ota kẹ otu, ji ghwoghwo orhiẹn rẹ ayen bruru. A reyọ eta na “agbara rẹ ẹdjọeguo rẹ Ọghẹnẹ” kugbe “agbara rẹ ẹdjọeguo ri Kristi,” vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwọ kpahen ọrhuẹrẹphiyotọ ri Jihova che vwo guẹdjọ rẹ ihworakpọ.—Ro 14:10; 2Kọ 5:10; Jọ 19:13.

• Akaya.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ubrakpọ ri Rom suẹn vwẹ obọrhen ọnre ri Gris vẹ otorere rọyen vwẹ Kọrẹnt. Ekogho ri Peloponnese eje kugbe uherevie ri Gris eyen ẹbẹre ọvo rẹ Akaya.—Iru 18:12.

• Akpẹrẹ.

  Orọnvwọn rẹ iyesi siẹ. O vwo awọ ivẹ, a reyọ vwo muẹ ihwo vẹ eghwa, a je ghwa kpo ofovwin.—Ey 14:23; Igu 4:13; Iru 8:28; Ẹvw 9:9.

• Alabasta.

  Odẹ rẹ emechẹ rẹ ishani ra vwẹ ukuta ra mrẹre vwẹ asan rọ kẹrẹ Alabastrọn vwẹ Ijipt vwo ru vwẹ ẹsosuọ. E ruẹ unu rẹ echẹ tiọyena hwahwa rere e se vwo din ayen rere ọnrhe rọyen ro gbon phanphanphan na vwo jẹ wẹn kufia. Ukuko na a da je rhe vwẹ odẹ vuọvo yena vwo se ukuta na.—Mk 14:3.

• Alfa kugbe Omẹga.

  Edẹ rẹ ubiota rẹsosuọ kugbe ọ rọ koba vwẹ ibieta ri Grik; a vwẹ ayen vwo ruiruo kugbe abọ erha kerẹ odova rẹ Ọghẹnẹ vwẹ ọbe rẹ Ẹvwọphia. Vwẹ asan ra da vwẹ ayen vwo ruiruo na, ayen mudiaphiyọ “ọrẹsosuọ kugbe ọrọkoba na” vẹ “ọtonphiyọ kugbe oba na.”—Ẹvw 1:8; 21:6; 22:13.

• Amagidọn.

  A reyerọ nẹ ota ri Hibru na Har Meghid·dohnʹ rhe, ro mudiaphiyọ “Ugbenu ri Megido.” Ota na churobọ si “ofovwin rẹ ẹdẹ rode rẹ Ọghẹnẹ Ọromevwẹgba na” rẹ “ivie rẹ akpọ na ejobi” de siomakoko ra họnre vwọso Jihova. (Ẹvw 16:14, 16; 19:11-21)— Ni UKPOKPOGHO RODE.

• Amwa rẹ esiso.

  Amwa rọ pha chahrichahri ra reyọ vwo ruẹ isiso, yẹrẹ ikpu, kerẹ oka ra ghwẹ eka phiyọ. Ọke buebun, ẹton rẹ ẹvwe obiebi yen e vwo rhuo, ọyen jehẹ ewun re kuẹphiyọ vwo vwere uvweri.—Jẹ 37:34; Lu 10:13.

• Arameik.

  Ejajẹ ọvo rọ họhọ Hibru, ibieta vuọvo yen ayen vwo ruiruo. Ihwo rẹ Aremia yen ka jẹ ejajẹ na, ẹkẹvuọvo ukuko na ọ da rhe dia ejajẹ ra vwọ chueki je ta ota kuẹgbe vwẹ ẹkuotọ sansan rehẹ otọ rẹ usuon rẹ Asiria kugbe Babilọn. Ọyen jehẹ ejajẹ re vwo ruiruo vwẹ usuon ri Pẹsha. (Ẹzr 4:7) Arameik yen e vwo si ẹbẹre evo rẹ ẹbe rẹ Ẹzra, Jerimaya, kugbe Daniẹl. A vwẹ eta rẹ Arameik evo vwo ruiruo vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.—Ẹzr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mk 14:36; Iru 9:36.

• Areopagọs.

  Ugbenu otete ọvo vwẹ Atẹns rọ kẹrẹ Akropolis. Ọyen jehẹ odẹ rẹ aguare rọ vwoma vwẹ etiyin. Egbaerianriẹn ri Stọik kugbe e rẹ Ẹpikurọs mu Pọl kpo Areopagọs na rere o dje kpahen esegbuyota rọyen.—Iru 17:19.

• Arhọghọ.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o shekpahen osa uyovwin rẹ ohwo vuọvo hwa.—Neh 5:4; Ro 13:7.

• Aroẹmrẹ.

  Ovuẹ rẹ ẹwẹn rẹ Ọghẹnẹ mu ihwo vwọ reyọ vwọphia, owenẹ ọ dia ẹvwọphia rẹ ọhọre rẹ Ọghẹnẹ yẹrẹ eghwoghwo rọyen. Aroẹmrẹ sa dia uyono rẹ obo ri shephiyọ rẹ ẹwẹn rẹ Ọghẹnẹ mu ihwo vwọ reyọ vwọphia, iji yẹrẹ ẹdjọeguo rẹ Ọghẹnẹ, yẹrẹ eghwoghwo rẹ orọnvwọn rọ cha.—Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Asan ọfuanfon.

  Asan ra rhuẹrẹphiyọ vwọ kẹ ẹga. Ẹkẹvuọvo vwẹ ọke buebun, o shekpahen itabanako yẹrẹ uwevwin rẹ ẹga na rọhẹ Jerusalẹm. A je reyọ ota na vwo se asan rẹ Ọghẹnẹ dia vwẹ idjuvwu na.—Ey 25:8, 9; 2Iv 10:25; 1Ik 28:10; Ẹvw 11:19.

• Asan Ọfuanfon na.

  Uvun rẹsosuọ rọ je ma rho vwẹ itabanako yẹrẹ vwẹ uwevwin rẹ ẹga na, a hẹrierẹ nẹ uvun rẹ obevun rọ dia Asan Rọ Ma Fon na. Vwẹ itabanako na, erọnvwọn nana yehẹ Asan Ọfuanfon na, ogburhukpẹ rẹ oro na, agbada rẹ oro, insẹnsi, imẹjẹ rẹ ibrẹdi re vwo dje, kugbe ekuakua ra vwẹ oro ru; vwẹ uwevwin rẹ ẹga na, erọnvwọn nana yehẹ evun rọyen, agbada rẹ oro na, igburhukpẹ rẹ oro ihwe, kugbe imẹjẹ ihwe rẹ ibrẹdi re vwo dje.—Ey 26:33; Hib 9:2.

• Asan ra da frẹ ibi rẹ ekankọn.

  Ọnana ona re vwo siẹ ibi rẹ ekankọn nẹ ugbẹn kugbe ehọrọ rayen; asan re de ruiruo nana. Obọ yen e vwo ruiruo nana womarẹ ọkpọ, ekankọn na de bun, ka vwẹ orọnvwọn rẹ oghẹresan rọ pha kerẹ ophapha rẹ eranvwe siẹ vwo ruo. Orọnvwọn na wan enu rẹ ibi rẹ ekankọn na ra hra phiyọ otọ rẹ asan ra da frẹ ayen. Asan na pha riẹriẹriẹ, ọke buebun, o kpenu rere odju se vwo te.—Li 26:5; Aiz 41:15; Mt 3:12.

• Asan re de mie iwaini.

  Ọke buebun ọyen ukpotọ ivẹ ra tọn phiyọ ukuta, ọvo kpenu vrẹ ọ ro chekọ, umunu ọvo yen churu ayen ivẹ na kuẹgbe. Re vwo chiyin igrepu na vwẹ ukpotọ rọhẹ obenu na, jẹ ame rọyen djẹ rua ukpotọ rọhẹ obotọ na. A reyọ ota na vwo ruiruo vwọrẹ udje vwọ ta ota kpahen ẹdjọeguo rẹ Ọghẹnẹ.—Ẹvw 19:15.

• Asan rọ Ma Fon na.

  Uvun rẹ obevun rẹ itabanako kugbe uwevwin rẹ ẹga na, asan re mu okọ rẹ ọphọ na phiyọ; e ji se Asan Ọfuanfon rẹ Asan Efuanfon. Vwọ vrẹ Mosis, ohwo vuọvo ra rhọnvwe kẹ nẹ ọ ro Asan rọ Ma Fon na yen orherẹn rode na, Ẹdẹ Arhuẹrẹ ri kukpe kukpe na ọvo yen ọ sa vwọ ruọ.—Ey 26:33; Li 16:2, 17; 1Iv 6:16; Hib 9:3.

• Aselgeia.

  —Ni URUEMU RA GHẸMRẸ.

B

• Baal.

  Ọyen ọghẹnẹ rẹ ihwo ri Kenan ọvo re niri nẹ ọyen vwo ophephe na, ọyen nẹrhẹ osio rhọ, nẹrhẹ ekankọn yovwẹn, je nẹrhẹ ichuru buẹnphiyọ. A je vwẹ odẹ na “Baal” vwo se eghẹnẹ itete vwẹ ekogho evo. Ota ri Hibru na mudiaphiyọ “Ọ ro vworo; Onini.”—1Iv 18:21; Ro 11:4.

• Bẹlzibọb.

  Odẹ re vwo se Eshu, osun rẹ emekashe rẹ Idẹbono. Ọ sa dianẹ ọyen Bẹlzibọb re siri vwẹ idjerhe rọ fẹnẹre, Baal rẹ ihwo ri Filistia gare vwẹ Ẹkrọn.—2Iv 1:3; Mt 12:24.

CH

• Chẹrub.

  Emekashe rẹ ẹdia rayen kpenu ri vwo iruo rẹ oghẹresan. Ayen fẹnẹ sẹraf.—Jẹ 3:24; Ey 25:20; Aiz 37:16; Hib 9:5.

D

• Dikapolis.

  Ẹko rẹ irere ri Grik, ẹsosuọ ayen irere ihwe (a reyerọ vwo nẹ ota ri Grik na deʹka, ro mudiaphiyọ “ihwe” kugbe poʹlis, ro mudiaphiyọ “orere” rhe). Ọyen jehẹ odẹ rẹ ekogho rẹ ọnre va nẹcha rẹ Abadi ri Galili kugbe Urhie ri Jọdan, asan rẹ buebun rẹ irere nana hepha. Ayen irere rẹ ẹkuruemu vẹ ekiẹchuọ ri Grik da vwẹ obọ totọ. Jesu wan ekogho nana vrẹ, ẹkẹvuọvo o vwo iyẹnrẹn vuọvo ro djerephia nẹ Jesu ro irere nana vuọvo-o.—Mt 4:25; Mk 5:20.

E

• Ebaka yẹrẹ Igurube.

  Ebaka rẹ oka sansan re ghwiẹ vwo nẹ asan ọvo vwo kpo ọfa. Vwẹ Urhi ri Mosis, a sa re ayen kidie e kere ayen phiyọ obo re fonro. E nẹ ebaka buebun re ria kemu kemu rẹ ayen mrẹre je sua oghwọrọ rode kerẹ ọtiekọ.—Ey 10:14; Mt 3:4.

• Edjọ; Edjọẹgọ.

  Ẹdjọ ọyen oma, obo ri mudiaphiyọ orọnvwọn re rhiẹromrẹ yẹrẹ ra vwẹ ẹwẹn roro, rẹ ihwo sa reyọ vwọ ga ẹga. Edjọẹgọ ọyen ọghọ, ẹguọnọ, ẹga, yẹrẹ ujiri ra vwọ kẹ ẹdjọ.—Un 115:4; Iru 17:16; 1Kọ 10:14.

• Egbaerianriẹn rẹ Ẹpikurọs.

  Ihwo ri nene Ẹpikurọs rọ dia ọgbaerianriẹn ri Grik (341-270 B.C.E.). Ayen mu uyono rayen kpahen iroro na nẹ omavwerhovwẹn romobọ yen ọdavwẹ rọ ma ghanre vwẹ akpeyeren.—Iru 17:18.

• Egbaerianriẹn ri Stọik.

  Isikuru rẹ egbaerianriẹn ri Grik ri segbuyota nẹ omavwerhovwẹn churobọ si a vwọ reyọ ẹgba rẹ iroro rẹ ohwo vwo ruiruo, ji yerẹn nene irhi ri suẹn akpọ na. Vwọ kẹ ayen, ohwo rọ ghene dia ọgbaghwanre davwenrhọ rẹ ọmiaovwẹ yẹrẹ akpọẹriọ-ọ.—Iru 17:18.

• Egbemuo.

  Odẹ re vwo se ẹdẹ ra mrẹ nẹ a ke mrẹ Ẹdẹ Urovwoma na, rẹ ihwo ri Ju de muegbe erọnvwọn ri fori. Ẹdẹ na vwo oba siẹrẹ ọnre de she nu vwẹ ẹdẹ re se Friday nonẹna, ọke yena yen Ẹdẹ Urovwoma na vwọ tuanphiyọ. Ẹdẹ rẹ ihwo ri Ju tuanphiyọ vwẹ ovwọnvwọn, o mi rhe kuphiyọ vwẹ ovwọnvwọn.—Mk 15:42; Lu 23:54.

• Ehọrọ.

  Erọnvwọn ra kpẹn nẹ eka ọke re de chiyin ayen kugbe ọke ra da frẹ ayen. A vwẹ ehọrọ vwo ruiruo vwẹ eta rẹ udje kerẹ orọnvwọn ro fiemu-u, kugbe orọnvwọn ra guọnọre-e.—Un 1:4; Mt 3:12.

• Ekuakua ofovwin.

  Ewun rẹ isodje kuẹphiyọ vwọ sẹro rẹ oma rayen, o churobọ si erhu ọgangan, ewun rẹ utehru, umwehun, omogba re vwo rhurhu ugbon, kugbe ekpọfia.—1Sa 31:9; Ẹf 6:13-17.

• Ekpu rẹ iwaini.

  Ekpu ra vwẹ ophiẹn rẹ eranvwe kerẹ ẹvwe yẹrẹ ogodẹ vwo ru, a reyọ vwọ sẹro rẹ iwaini. E kuẹ iwaini phiyọ ekpu rẹ iwaini kpokpọ kidie udi na vwọ ganphiyọ ye, jẹ ọ vwẹ igasi re se kabọn-daọzaidi vwọ phia rọ nẹrhẹ ekpu na vwọ, ekpu kpokpọ hẹrẹphiyọ, e rẹ awanre na re sa hẹrephiyọ-ọ ke bẹrẹ.—Jos 9:4; Mt 9:17.

• Emamọ rẹsosuọ.

  Emamọ rẹsosuọ vwẹ ọke rẹ orhọ; ọrẹsosuọ ri kemu kemu. Jihova guọnọre nẹ ẹgborho rẹ Izrẹl vwẹ emamọ rẹsosuọ rayen vwọ kẹ ọyen, owenẹ ọ dia e rẹ ohworakpọ, eranvwe, yẹrẹ emamọ rẹ otọ na. Kerẹ ẹgborho, ihwo rẹ Izrẹl vwẹ emamọ rẹsosuọ rayen vwọ kpahotọ vwọ kẹ Ọghẹnẹ vwẹ Orẹ rẹ Ibrẹdi ro Jephuo na kugbe vwẹ Pẹntikọst. A je vwẹ ota na “emamọ rẹsosuọ” vwọ ta ota vwẹ idjerhe rẹ udje kpahen Kristi kugbe idibo rọyen ra jẹreyọ.—1Kọ 15:23; Uk 15:21; Isẹ 3:9; Ẹvw 14:4.

• Emekashe.

  A reyerọ nẹ ota ri Hibru na mal·ʼakhʹ kugbe ota ri Grik na agʹge·los rhe. Eta na ivẹ na mudiaphiyọ “ikọn” ẹkẹvuọvo a fan ayen phiyọ “amakashe” siẹrẹ a da ta ota kpahan ikọn rẹ ẹwẹn. (Jẹ 16:7; 32:3; Jem 2:25; Ẹvw 22:8) Emekashe eyen emama rẹ ẹwẹn ri vwo ẹgba mamọ, Ọghẹnẹ ma ayen ọke grongron tavwen ọ ke ma ihworakpọ. E ji se ayen ‘ihwo efuanfon uri mane uri,’ “emọ rẹ Ọghẹnẹ,” kugbe “isio rẹ irhiọke” vwẹ Baibol na. (Urh 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14) A ma ayen vẹ ẹgba rẹ ayen se vwo vwiẹ emekashe kerẹ oma raye-en, ẹkẹvuọvo a ma ayen ohwo ọvuọvo. Ayen bun vrẹ oduduru ujorin shesheri. (Da 7:10) Baibol na djerephia nẹ ayen vwo oderhi kugbe iruemu re fẹnẹre, dedena ayen vwomakpotọ sen ẹga ra vwọ kẹ ayen, buebun rayen dede tobọ rhọnvwe se odẹ rayen kẹ ihwo-o. (Jẹ 32:29; Lu 1:26; Ẹvw 22:8, 9) Ẹdia rẹ ayen hepha fẹnẹre, a je kẹ ayen iruo sansan kerẹ ayen vwọ ga vwẹ obaro rẹ ekete ri Jihova, ghwa evuẹ rọyen rhe ihwo, chochọn rẹ idibo ri Jihova rehẹ otọrakpọ na, vwẹ ẹdjọeguo rẹ Ọghẹnẹ phia, ji biẹcha iruo rẹ aghwoghwo rẹ iyẹnrẹn esiri na. (2Iv 19:35; Un 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ẹvw 5:11; 14:6) Vwẹ ọke rọ cha vwẹ obaro na, ayen che bicha Jesu vwo phi ofovwin rẹ Amagidọn.—Ẹvw 19:14, 15.

• Emekashe rẹ Idẹbono.

  Emama rẹ ẹwẹn umwemwu re rhiẹromrẹ-ẹ, ri vwo ẹgba re vrẹ ọ rẹ ihworakpọ. E se ayen “emọ rẹ Ọghẹnẹ” rẹ uyota na vwẹ Jẹnẹsis 6:2 kugbe “emekashe” vwẹ Jud 6, a ma ayen phiyọ irumwemwu-u; ukperẹ ọtiọyen, ayen emekashe re vwẹ oma rayen vwo ru ivwighrẹn rẹ Ọghẹnẹ rẹ ayen vwo jẹ ẹme rọyen enyo vwẹ ọke ri Noa, ayen da ra vwomaba Eshu vwo gbevwọso Jihova.—Urh 32:17; Lu 8:30; Iru 16:16; Jem 2:19.

• Emeranvwe kpokpọ.

  Ẹdẹ rẹsosuọ ri kemeranvwe kemeranvwe vwẹ ikalẹnda rẹ ihwo ri Ju, ọyen ẹdẹ ra vwọ ghwẹ oma koko, ria orẹ, ji ze izobo rẹ oghẹresan. Ọke vwọ yan obaro, ẹdẹ na da rhe dia ẹdẹ re vwo ruẹ orẹ ọghanghanre rẹ ẹkuotọ na, ihwo ruiruo vwẹ ẹdẹ yena-a.—Uk 10:10; 2Ik 8:13; Kọl 2:16.

• Emu Ovwọnvwọn rẹ Ọrovwori Na.

  Emuọre ghevweghe rọ dia ibrẹdi ro jephuo kugbe iwaini ri mudiaphiyọ ugboma kugbe ọbara ri Kristi; ẹkarophiyọ rẹ ughwu ri Jesu. Rọ vwọ dianẹ ọyen oborẹ Isiesi Ọfuanfon na tare nẹ Inenikristi rhe ruẹ na, o ji shephiyọ re vwo se “Ẹkarophiyọ na.”—1Kọ 11:20, 23-26.

• Erhi.

  Ota ra vwọ fan ota ri Hibru na neʹphesh kugbe ota ri Grik na psy·kheʹ. Ra vwọ fuẹrẹn obo ra reyọ eta nana vwo ruiruo wan vwevunrẹ Baibol na, o de rhi phẹn nẹ i shekpahen (1) ihworakpọ, (2) eranvwe, yẹrẹ (3) arhọ rẹ ohworakpọ yẹrẹ eranvwe vwori. (Jẹ 1:20; 2:7; Uk 31:28; 1Pi 3:20; ji ni eta rehẹ obotọ) Vwọ fẹnẹ oborẹ ẹga buebun reyọ ota na “erhi” vwo ruiruo, Baibol na djere nẹ, a da reyọ neʹphesh yẹrẹ psy·kheʹ vwọ ta ota kpahen emama rẹ akpọ na, o shekpahen orọnvwọn re se rhiẹromrẹ, djobọte, ro ji ghwẹ. Vwevunrẹ efanfan nana, ọke buebun a fan eta nana vwo nene oborẹ ayen mudiaphiyọ vwẹ asan rẹ ayen da vwomaphia, a reyọ ota kerẹ “arhọ,” “emama,” “ohwo,” “ọsoso oma rẹ ohwo,” yẹrẹ ota rọ reyọ ẹdia rẹ odẹ (kerẹ udje, “mẹvwẹ” ukperẹ “erhi mẹ”) vwo ruiruo. Vwẹ ẹdia ri me bun, a reyọ ota na “erhi” vwo ruiruo vwẹ eta rehẹ obotọ, kerẹ ota ọfa vwọ kẹ ọ re vwo ruiruo. Siẹrẹ a da reyọ ota na “erhi” vwo ruiruo vwẹ owọrota yẹrẹ eta rehẹ obotọ, e gbe vwo ẹruọ rọyen nene idjedje ra vwọ phia vwẹ obenu na. Ọke rọ da ta ota kpahan e vwo ruẹ orọnvwọn vẹ erhi rẹ ohwo eje, o mudiaphiyọ re vwo ruo vẹ oma rẹ ohwo eje, ubiudu rẹ ohwo eje, yẹrẹ akpeyeren rẹ ohwo eje. (Urh 6:5; Mt 22:37) Vwẹ asan evo, a sa reyọ eta nana vwọ ta ota kpahen ojevwe yẹrẹ urhurusivwe rẹ emama ro yerẹn. A je sa reyọ ayen vwọ ta ota kpahen ohwo ro ghwuru yẹrẹ orivwin.—Uk 6:6; Isẹ 23:2; Aiz 56:11; Heg 2:13.

• Esha.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ọyen odẹ rẹ ubrakpọ ri Rom suẹn ro churobọ si asan ra riẹn phiyọ ẹbẹre ọnre shera ri Turkey nonẹna, ọtiọyen ji te etọ evo rẹ ame riariẹ phiyọ kerẹ Semọs kugbe Patmọs. Ẹfesọs yen otorere rọyen jovwo.—Iru 20:16; Ẹvw 1:4.

• Eshu.

  Ota ri Hibru ro mudiaphiyọ “Ọrọvwọsua.” Ọke ra da vwẹ ota kerẹ na vwọ ba vwẹ ejajẹ re ke vwo sio, o shekpahen Eshu rọ dia Idẹbono na, onotu rẹ Ivwighrẹn rẹ Ọghẹnẹ.—Job 1:6; Mt 4:10; Ẹvw 12:9.

• Evrẹnushi.

  E vwo vrẹn nẹ ughwu. Ota ri Grik na a·naʹsta·sis mudiaphiyọ “e vwo vrẹn; e vwo muẹdia.” Evrẹnushi irhirin yen e djunute vwẹ Baibol na, a da vwẹ ọ ri Jihova Ọghẹnẹ vwọ rhọvwọn Jesu nẹ ushi vwọ ba. Dede nẹ a wan oma rẹ Ilaija, Ilaesha, Jesu, Pita, kugbe Pọl kpare ihwo nẹ ughwu, o phẹnre nẹ ẹgba rẹ Ọghẹnẹ yen e vwo ru igbevwunu nana. Evrẹnushi rẹ “evwata kugbe ihwo ri jẹ evwata ẹdia” re che ru vwẹ otọrakpọ na, ọyen ẹbẹre ọghanghanre ọvo vwẹ ọhọre rẹ Ọghẹnẹ. (Iru 24:15) Baibol na ji djunute evrẹnushi rẹ odjuvwu, re seri nẹ “evrẹnushi rẹ ukaro” yẹrẹ “rẹsosuọ” ro churobọ si iniọvo ri Jesu ra vwẹ ẹwẹn ọfuanfon jẹreyọ.—Fil 3:11; Ẹvw 20:5, 6; Jọ 5:28, 29; 11:25.

• E vwo nene emekashe rẹ Idẹbono ruẹ kuẹgbe.

  Esegbuyota nẹ ẹwẹn rẹ ihwo ri ghwuru vrabọ rẹ ughwu rẹ ugboma na, nẹ ayen se nene ihwo ri yerẹn ta ota kugbe, ayen ji ruẹ ọtiọyen, ma rho womarẹ ohwo ro she kẹ oriẹriẹvwe rayen. Ota ri Grik ra fan phiyọ “uruemu re vwo nene emekashe rẹ Idẹbono ruẹ kuẹgbe” yen phar·ma·kiʹa, ro mudiaphiyọ “a vwọ reyọ ihuvwun vwo ruiruo.” E rhi churu ota nana si uruemu re vwo nene emekashe rẹ Idẹbono ruẹ kuẹgbe kidie vwẹ ọke awanre, a reyọ ihuvwun vwo ruiruo ọke ra da guọnọ se ẹgba rẹ emekashe rẹ Idẹbono rere e se vwo ru imajiki.—Ga 5:20; Ẹvw 21:8.

• Eyeren.

  A reyerọ vwọ fan ubiota ri Grik na ai·onʹ ọke ro de shekpahen erọnvwọn re phia ichichiyin na, yẹrẹ erọnvwọn re vwo phi ofẹnẹ phiyọ uvwre rẹ ọke, yẹrẹ oge ọvo. Baibol na ta ota kpahen “eyeren nana,” ọke re vwo djisẹ rẹ ẹdia ra ma mrẹ vwẹ akpọ na kugbe oborẹ ihwo yeren akpọ wan. (2Ti 4:10) Womarẹ ọphọ rẹ Urhi na, Ọghẹnẹ da ton eyeren ọvo phiyọ rẹ ihwo evo se se ọke rẹ ihwo ri Ju yẹrẹ ọke rẹ ihwo rẹ Izrẹl. Womarẹ izobo rẹ ọtanhirhe ri Jesu Kristi, Ọghẹnẹ da vwẹ eyeren ọfa rọ fẹnẹre vwo mu, eyeren ro ke churobọ si ukoko rẹ Inenikristi ra vwẹ ẹwẹn ọfuanfon jẹreyọ. Ọnana da jokaphiyọ ọtonphiyọ rẹ eyeren kpokpọ ọvo re niso womarẹ oborẹ ọphọ rẹ Urhi na ru udje rọyen. Ọke rọ da vrẹ ọvo, ota nana shekpahen eyeren sansan yẹrẹ ẹdia ra ma mrẹ vwẹ ọke rọ wanre, yẹrẹ ọ ra cha mrẹ vwẹ ọke rọ cha.—Mt 24:3; Mk 4:19; Ro 12:2; 1Kọ 10:11.

Ẹ

• Ẹdẹ Arhuẹrẹ.

  Ẹdẹ ọfuanfon rọ ma ghanre kparobọ vwọ kẹ ihwo rẹ Izrẹl. E ji se Yom Kippur (ra reyọ nẹ ota ri Hibru na yohm hak·kip·pu·rimʹ rhe, “ẹdẹ rẹ irhurho na”), e ruo vwẹ ẹdẹ 10 rẹ Ethanim. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, e sere Ẹdẹ Arhuẹrẹ. Ẹdẹ nana ọvo vwẹ ukpe na yen orherhẹn rode na vwọ rua Asan rọ Ma Fon na vwẹ itabanako na, rere ọ vwẹ ọbara rẹ izobo na vwọ kpahotọ fikirẹ imwemwu rọyen, imwemwu rẹ ihwo ri Livae ri chekọ na, kugbe imwemwu rẹ ihwo na. Izobo yena rionbọ kpo izobo ri Jesu ro rhurhu imwemwu rẹ ihworakpọ karekare ẹsiẹvo goi, rọ vwọ nẹrhẹ ihwo vwo uphẹn rẹ ayen vẹ Jihova vwọ rhuẹrẹkugbe. Ọyen ọke rẹ ọghwẹkoko ọfuanfon kugbe owẹnvwe echiro, ọyen jẹ ẹdẹ urovwoma, e ruiruo re ruẹ kọke kọke jovwo vwẹ ọke yena-a.—Li 23:27, 28; Iru 27:9; Kọl 1:20; Hib 9:12.

• Ẹdẹ re koba.

  Ota nana vẹ eta efa re họherọ, kerẹ oba rẹ “ẹdẹ rọ koba na,” a reyọ ayen vwo ruiruo vwẹ aroẹmrẹ ri Baibol na vwọ ta ota kpahen ọke rẹ erọnvwọn kiriguo cha vwọ phia ganphiyọ, ji te oba rayen. (Izi 38:16; Da 10:14; Iru 2:17) Vwo nene oborẹ aroẹmrẹ na hepha, ọnana sa dia ọke rọ cha reyọ imikpe evo yẹrẹ ikpe buebun. Ọ re me niso kẹ ọna, Baibol na reyọ ota nana vwọ ta ota kpahen “ẹdẹ re koba” rẹ eyeren nana vwẹ uvwre rẹ ọke rẹ ọrhire ri Jesu vwọrẹ jẹ ẹro erhiemrẹ.—2Ti 3:1; Jem 5:3; 2Pi 3:3.

• Ẹdẹ rẹ Ẹdjọeguo.

  Ẹdẹ yẹrẹ ọke rẹ Ọghẹnẹ cha vwọ nọ ẹko rẹ ihwo, ẹgborho, yẹrẹ ihworakpọ eje orhiẹn. Ọ sa dia ọke re che vwo hwe ihwo re brorhiẹn rẹ ughwu hwe, yẹrẹ ẹdẹ rẹ ẹdjọeguo na sa vwẹ uphẹn vwọ kẹ ihwo evo rẹ ayen vwo sivwin rhọ ji vwo arhọ ri bẹdi bẹdẹ. Jesu Kristi vẹ iyinkọn rọyen rionbọ kpo “Ẹdẹ rẹ Ẹdjọeguo” ọvo vwẹ obaro na ro churobọ si ihwo ri yerẹn ọtiọyen ji te ihwo ri ghwuru vwẹ ọke rọ wanre.—Mt 12:36.

• Ẹdẹ Urovwoma.

  A reyerọ vwo nẹ ota ri Hibru ro mudiaphiyọ “re vwo rovwoma; ra vwọ dobọji” rhe. Ọyen ẹdẹ righwrẹn rẹ udughwrẹn rẹ ihwo ri Ju (ọnre de she nu vwẹ Friday re te ọke rẹ ọnre de she nu vwẹ Saturday). E ji se ẹdẹ efa vwẹ ukpe na ẹdẹ urovwoma, ọtiọyen ji te ukpe rẹ 7 kugbe ukpe rẹ 50. Vwẹ Ẹdẹ Urovwoma na, e ruiruo vuọvo-o jokparẹ iruo rẹ ẹga rẹ irherẹn na ruẹ vwẹ asan ọfuanfon na. Vwẹ ikpe rẹ Urovwoma, a kọn ekankọn vwẹ otọ na-a, ohwo ri Hibru gba ọrivẹ rọyen rọ dia ohwo ri Hibru nẹ ọ hwosa rọ rere-e. Vwẹ Urhi ri Mosis na, wọ mrẹ ọhọ vwẹ obọẹdajo sansan ra vwọphia fikirẹ Ẹdẹ Urovwoma na, ẹkẹvuọvo ememerha na, ilori rẹ ẹga de rhi phiba ayen te ẹdia ro rhi vwo te ọke ri Jesu, kọ pha bẹnbẹn rẹ ihwo na vwọ yọnrọn ayen.—Ey 20:8; Li 25:4; Lu 13:14-16; Kọl 2:16.

• Ẹfa.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o shekpahen ehwe yẹrẹ a vwọ vwẹ uphiaphia ro vwo ẹkpo sansan re chururu yẹrẹ rẹ oboba rọyen vwo inwe vwọ fa ohwo.—Jọ 19:1.

• Ẹfọd.

  Ewun ogrongron rọ họhọ eprọn rẹ irherẹn kuẹphiyọ. Orherẹn rode na kuẹ ẹfọd rẹ oghẹresan phiyọ, e phi ibiukuta eghanghanre 12 phiyọ orhurhudu rọhẹ obaro rẹ ẹfọd na. (Ẹy 28:4, 6)—Ni Apẹndis B5.

• Ẹga ọfuanfon.

  Odibo egbe, yẹrẹ iruo rọ pha fuanfon, ro churobọ si ẹga rẹ ohwo vwọ kẹ Ọghẹnẹ.—Ro 12:1; Ẹvw 7:15.

• Ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe.

  Ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe, yẹrẹ ẹkẹn ihwe rẹ ẹkẹn ujorin, ra vwọkpahotọ yẹrẹ hwa kerẹ arhọghọ, ma rho vwọ kẹ irueru rẹ ẹga. (Mal 3:10; Urh 26:12; Mt 23:23) Vwẹ otọ rẹ Urhi ri Mosis, a vwẹ ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe re ekankọn rẹ otọ na kugbe ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe rẹ ẹko rẹ uchuru kugbe eranvwe vwọ kẹ ihwo ri Livae na kukpe kukpe vwo biẹcha ayen. Ihwo ri Livae me rha vwẹ ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe rẹ arhọghọ nana vwọ kẹ emọ rẹ Erọn re dia irherẹn vwo bicha ayen. O ji vwo ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe efa ra hwa. A guọnọre nẹ Inenikristi hwa ẹkẹn ọvo rẹ ẹkẹn ihwe-e.

• Ẹko.

  Ẹko rẹ ihwo ri nene uyono yẹrẹ osun ọvo, ri ji nene esegbuyota robọ rayen. A reyọ vwo dje eghọn ivẹ rẹ ẹga rẹ ihwo ri Ju ri titiri mamọ, ihwo ri Farisi kugbe ihwo ri Sadiusi. Ihwo re dia Inenikristi-i ji se Inenikristi “ẹko” yẹrẹ “ẹko rẹ ihwo ri Nazarẹt,” kidie ọ sa dianẹ ayen nẹ ayen kerẹ ihwo ri broma nẹ ẹga rẹ ihwo ri Ju. Ọke vwọ yan obaro, ẹko sansan da rhe vwomaphia vwẹ ukoko rẹ Inenikristi; e djunute “ẹko ri Nikoleọs” vwẹ Ẹvwọphia.—Iru 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ẹvw 2:6; 2Pi 2:1.

• Ẹse re muwan rọye-en.

  Ota ri Grik ro mu ọhọ rẹ orọnvwọn ro je ohwo rọ je kẹ ohwo omavwerhovwẹn. Ọke buebun a reyọ ota na vwọ ta ota kpahan okẹ esiri ra kẹ ohwo yẹrẹ uruemu esiri ra vwọ kẹ okẹ na. Ọke ro de shekpahen ẹse rẹ Ọghẹnẹ re muwan rọye-en, ota na djisẹ rẹ ẹse rẹ ọphẹ rẹ Ọghẹnẹ siobọnu ghwologhwolo, o rhẹro rẹ osaẹhwa-a. Ọtiọyena o djisẹ rẹ okẹ buebun rẹ Ọghẹnẹ kẹ, kugbe ẹguọnọ ri ghwologhwolo vẹ uruemu esiri rọyen vwọ kẹ ihworakpọ. A je reyọ eta kerẹ “ẹroesiri” kugbe “okẹ esiri” vwọ fan ota ri Grik na. Ọ dia okẹ ra wian phiyọ yẹrẹ re muwan rọye-en, ẹkẹvuọvo ẹwẹn rẹ ẹse eruo yen muẹ ọkokẹ na vwo siobọno kẹ ohwo.—2Kọ 6:1; Ẹf 1:7.

• Ẹtẹrhe Erhanre.

  Asan rẹ udje rọ “torhẹ vẹ erhanre kugbe isọfọ,” re ji dje kerẹ “ughwu rivẹ na.” E do irumwemwu re rhọnvwe kurhẹriẹ-ẹ, Idẹbono, ughwu vẹ Ushi (yẹrẹ Hades) dede phiyọ evun rọyen. Emama rẹ ẹwẹn kugbe ughwu vẹ Hades ra vwọba na, erhanre se ruẹ ayen emuọvo-o, ọnana djerephia nẹ ẹtẹrhe nana udje rẹ oghwọrọ ri bẹdẹ, ọ dia asan re de gboja kẹ ohwo vwẹ erhanre bẹdi bẹdẹ-ẹ.—Ẹvw 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Ẹwẹn.

  Ota ri Hibru na ruʹach kugbe ota ri Grik na pneuʹma, ra fan phiyọ “ẹwẹn” ọke buebun mudiaphiyọ erọnvwọn sansan. Ayen eje shekpahen oborẹ ohworakpọ cha sa vwẹ ẹro mrẹ-ẹ, ayen je vwẹ imuẹro rẹ ẹgba ro ruiruo vwọ phia. A reyọ eta ri Hibru vẹ Grik na vwọ ta ota kpahen (1) odju, (2) ẹgba rẹ arhọ rọhẹ evunrẹ emama rehẹ akpọ na, (3) ẹgba ro muẹ ohwo vwo ruiruo, ro nẹ evunrẹ ubiudu rẹ udje rẹ ohwo cha rọ nẹrhẹ ọ ta ota ji ruẹ erọnvwọn vwẹ idjerhe evo, (4) eta rẹ ẹwẹn ri nẹ asan re jẹ ẹro erhiemrẹ cha, (5) ihwo rẹ ẹwẹn, kugbe (6) ẹgba rẹ Ọghẹnẹ, yẹrẹ ẹwẹn ọfuanfon.—Ey 35:21; Un 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

• Ẹwẹn ọfuanfon.

  Ẹgba re jẹ ẹro erhiemrẹ rẹ Ọghẹnẹ vwo ruẹ ọhọre rọyen gba. Ọ fonro kidie obọ ri Jihova rọ dia ohwo ọfuanfon kugbe ọvwata te ẹdia ro me kpenu kparobọ na yen o nurhe, kugbe kidie nẹ ọyen oborẹ Jihova vwo ruẹ obo re fonro gba.—Lu 1:35; Iru 1:8.

F

• Fero.

  Odova re vwo se ivie rẹ Ijipt. Fero iyorin yen e se edẹ rayen vwẹ Baibol na (Shishak, So, Tirhakah, Niko, kugbe Hophra), ẹkẹvuọvo e se odẹ rẹ i ri chekọ-ọ, evo vwẹ usun rayen yen i re djunute vwẹ ikuegbe rẹ Ebraham, Mosis, kugbe Josẹf.—Ey 15:4; Ro 9:17.

• Fon.

  Vwẹ Baibol na ọ dia ẹfuọn rẹ ugboma ọvo yen ota nana shekpahe-en, ẹkẹvuọvo o ji shekpahen a vwọ sẹro yẹrẹ rhoma phi orọnvwọn phiyọ ẹdia ri jẹ upe evwo, ekan yẹrẹ vrabọ rẹ kemu kemu ro se gbe, gua, yẹrẹ miovwo uruemu yẹrẹ oyerinkugbe vẹ Ọghẹnẹ. Vwẹ otọ rẹ Urhi ri Mosis, ota na shekpahen orufon vwo nene urhi.—Li 10:10; Un 51:7; Mt 8:2; 1Kọ 6:11.

• Fon; Ọfuanfon.

  Uwan ri Jihova vwori; ẹdia ra vwọ dia fuanfon karekare vwẹ uruemu. (Ey 28:36; 1Sa 2:2; Jọ 17:11) Ọke ra da reyọ vwọ ta ota kpahan ihworakpọ (Mk 6:20; Iru 3:21), erọnvwọn (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), asan (Mt 4:5; Iru 7:33; Hib 9:1), kugbe irueru (Ey 36:4), eta ri Hibru kugbe Grik na vwo ọhọ ra vwọ hẹriẹ yẹrẹ ruẹ orọnvwọn fuan kẹ Ọghẹnẹ ọfuanfon na; ẹdia re vwo phi orọnvwọn phiyọ ọkọkọ vwọ kẹ ẹga ri Jihova. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, eta ra fan phiyọ “fon” kugbe “ọfuanfon” na, a je reyọ ayen vwọ ta ota kpahen ẹfuọn rẹ uruemu rẹ ohwo.—2Kọ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

G

• Gehina.

  Odẹ ri Grik re vwo se iyara ri Hinnọm rọhẹ obọrhen ọnre kugbe obọrhen rẹ ẹbẹre ọnre shera ri Jerusalẹm rẹ awanre. (Jer 7:31) Vwevunrẹ aroẹmrẹ, a tare nẹ ọyen asan re che do irivwin phiyọ. (Jer 7:32; 19:6) O vwo orọnvwọn vuọvo ro djerephia nẹ e do eranvwe yẹrẹ ihworakpọ phiyọ Gehina rere ayen torhẹ yẹrẹ rioja vwẹ etiyin rẹ ayen je vwọ hẹ akpọ-ọ. Ọtiọyena asan na che se mudiaphiyọ asan re jẹ ẹro erhiemrẹ ra da vwẹ erhanre gboja kẹ erhi rẹ ihworakpọ bẹdi bẹdẹ-ẹ. Ukperẹ ọtiọyen, Jesu vẹ idibo rọyen reyọ Gehina vwo dje ojaẹriọ ri bẹdẹ rẹ “ughwu rivẹ,” kọyen oghwọrọ ri bẹdi bẹdẹ.—Ẹvw 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Grik.

  Ejajẹ rẹ ihwo ri Gris jẹ; vwọba, ọmotọ ri Gris yẹrẹ ohwo rẹ orua rọyen nẹ etiyin rhe. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ota na je hẹre vrẹ ọtiọyen, o shekpahen ihwo eje re dia ihwo ri Ju-u yẹrẹ ihwo rẹ ẹkuruemu rẹ ihwo ri Gris riẹnriẹn oma re je jẹ ejajẹ ri Grik.—Joẹ 3:6; Jọ 12:20.

GH

• Ghwabọ kpahen.

  A ghwabọ kpahan ohwo ọke ra da reyọ vwo muẹ nẹ o ruiruo rẹ oghẹresan yẹrẹ ọke ra da sanọ vwọ kẹ ebruphiyọ, esivwon, yẹrẹ vwọ kẹ okẹ rẹ ẹwẹn ọfuanfon na.—Uk 27:18; Iru 19:6; 1Ti 5:22.

H

• Hades.

  Ota ri Grik rọ vẹ ota ri Hibru na “Sheol” gba dia ọvo. A fanrọ phiyọ “Ushi” (a vwẹ ubiota rode vwọ tuọnphiyọ) rere e se vwo phi ofẹnẹ phiyọ kerẹ ushi rẹ ihworakpọ.—Ni USHI.

• Hẹmis.

  Ọyen ọghẹnẹ ri Grik ọvo, ọmọ ri Zus. Vwẹ Listra, e se Pọl Hẹmis vwọrẹ ororochọ fikirẹ ẹdia rẹ ayen roro nẹ ọghẹnẹ yena hepha kerẹ ikọn rẹ eghẹnẹ na kugbe ọghẹnẹ rẹ ona rẹ ota ẹta.—Iru 14:12.

• Hẹrọd.

  Odẹ rẹ orua rẹ ivie ri Rom vwo mu nẹ i sun ihwo ri Ju. Hẹrọd Rode titiri fikirẹ uwevwin rẹ ẹga rọhẹ Jerusalẹm rọ rhoma bọn kugbe iji rọ vwọphia nẹ e hwe emọ ọke rọ vwọ davwẹngba ro vwo hwe Jesu. (Mt 2:16; Lu 1:5) A vwẹ Hẹrọd Akiẹliọs kugbe Hẹrọd Antipas re dia emọ ri Hẹrọd Rode vwo mu vwẹ enu rẹ ẹbẹre sansan rẹ usuon rẹ ọsẹ rayen. (Mt 2:22) Antipas rẹ ihwo buebun se “ovie,” ọyen osun rẹ ẹbẹre ọvo rẹ ẹbẹre ẹne rẹ ekogho na, o sunru vwẹ uvwre rẹ ọke ri Kristi vwo ruiruo rẹ aghwoghwo rẹ ẹgbukpe erha gbubro rọyen kugbe uvwre rẹ ọke ra ta ota kpahen vwẹ uyovwin 12 rẹ ọbe rẹ Iruo rẹ Iyinkọn na. (Mk 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Iru 4:27; 13:1) Ọyena vwọ wan nu, amakashe rẹ Ọghẹnẹ de hwe Hẹrọd Agripa I, uvwrọmọ ri Hẹrọd Rode, ọke ro vwo sun vwẹ ọmọke krẹn nu. (Iru 12:1-6, 18-23) Ọmọ rọyen, Hẹrọd Agripa II da rhe dia osun, o de sun re te ọke rẹ ihwo ri Ju vwo gbe vwọso Rom.—Iru 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hibru.

  Odẹ re ke vwo se Ebram (Ebraham), ra vwọ fẹnẹ vwo nẹ ihwo rẹ Amor re dia kẹrẹ. Ọke vwọ yan obaro, a da reyọ vwo se emọ rẹ Ebraham vwiẹre womarẹ uvwrọmọ rọyen Jekọp ọtiọyen ji te ejajẹ rayen. O rhi vwo te ọke ri Jesu, jẹ a vwẹ eta rẹ Arameik buebun vwọ gua ejajẹ ri Hibru re, ejajẹ na yen Kristi vẹ idibo rọyen jẹre.—Jẹ 14:13; Ey 5:3; Iru 26:14.

• Hisọp.

  Okankọn ro vwo eghọn vẹ ẹbe iyoyovwin ra reyọ vwo mirẹn ọbara yẹrẹ ame vwẹ irueru rẹ orufon. Ọ sa dia marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Kirobo ra reyerọ vwo ruiruo vwẹ Jọn 19:29, ọ sa dia marjoram ra vwọ tanmu oghọn yẹrẹ durra, rọ dia oka rẹ okankọn re se sorghum (Sorghum vulgare), ra mrẹ phẹrephẹre, kidie okankọn nana vwo oghọn ro gron te asan ra da sa reyọ vwo mu ahworhẹ rẹ iwaini rọ fiunu te unu ri Jesu.—Hib 9:19.

I

• Ibrẹdi re vwo dje.

  Ibrẹdi ihwivẹ ra ghare kpo ẹko ivẹ re mu phiyọ enu rẹ imẹjẹ vwẹ Asan Ọfuanfon na vwevunrẹ itabanako kugbe uwevwin rẹ ẹga na, ẹko ọvuọvo vwo ibrẹdi esan. Okẹ nana ra vwọ kẹ Ọghẹnẹ na, kẹdurovwoma kẹdurovwoma yen e vwo wene ibrẹdi kpokpọ phiyọ. Ibrẹdi re si no na, irherẹn na ọvo yen ria ayen.—2Ik 2:4; Ey 25:30; Li 24:5-9; Mt 12:4; Hib 9:2.

• Idẹbono.

  Odẹ re vwo dje Eshu vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o mudiaphiyọ “Ọ ro miovwo ohwo.” E mu odẹ na Idẹbono kẹ Eshu kidie ọyen yen onotu kugbe ohwo rẹsosuọ ro ke miovwo ohwo kugbe ọ ro mu efian banre Jihova, ota rẹ esiri Rọyen, kugbe odẹ ọfuanfon Rọyen.—Mt 4:1; Jọ 8:44; Ẹvw 12:9.

• Idinarọs.

  Igho rẹ idọnọ ọfuanfon rẹ ihwo ri Rom rọ họhọ te omarẹ igramu 3.85, o vwo uhoho ri Siza vwẹ ẹbẹre ọvo rọyen. Ọyen igho rẹ ẹdọke rẹ ọwiowian kugbe igho rẹ osa uyovwin rẹ ihwo ri Rom vwẹ ogangan reyọ mie ihwo ri Ju.—Mt 22:17; Lu 20:24.

• Idjerhe na.

  Ota re vwo ruiruo vwọrẹ udje vwẹ Isiesi Ọfuanfon na vwọ ta ota kpahen irueru yẹrẹ uruemu ri Jihova rhọnvwephiyọ yẹrẹ rọ rhọnvwephiyọ-ọ. E se ihwo re rhe dia idibo ri Jesu Kristi nẹ ayen ihwo rẹ “Idjerhe Na,” kọyen ayen mu akpeyeren rayen kpahen esegbuyota rẹ ayen vwo kpahen Jesu Kristi, ayen nene udje rọyen.—Iru 19:9.

• Idrakma.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ota nana shekpahen igho rẹ idọnọ ọfuanfon rẹ ihwo ri Grik rọ họhọ te igramu 3.4 vwẹ ọke yena.—Mt 17:24.

• Idjo.

  O shekpahen idjo rẹ eranvwe, a reyọ ayen vwo ruiruo kerẹ erọnvwọn ra vwọ da ame, erọnvwọn ra vwọ ghwa evwri, ukoko rẹ inki vẹ iri, ọtiọyen ji te ekuakua rẹ uhworo yẹrẹ erọnvwọn re vwo dje oka phia. (1Sa 16:1, 13; 1Iv 1:39; Izi 9:2) Vwẹ ọke buebun, a reyọ “idjo” vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwọ kpahen ogangan kugbe ophikparobọ.—Urh 33:17; Mai 4:13; Lu 1:69.

• Idjo rẹ agbada na.

  Erọnvwọn re họhọ idjo ri yoro phia nẹ igogo ẹne rẹ agbada evo.—Li 8:15; 1Iv 2:28; Ẹvw 9:13.

• Ifatọm.

  Ovwanvwọ ra vwọ vwanvwa ukokodo rẹ ame, ọ vẹ imita 1.8 (ichiyin 6) abavo.—Iru 27:28.

• Ifrankisẹnsi.

  Ame ro djeri (ame rẹ urhe) ro nẹ irhe vẹ oka rẹ idi ri Boswellia evo rhe. A da torhẹ, o gbon omamọ ọnrhe. Ọyen ọvo vwẹ usun rẹ erọnvwọn re vwo ruẹ insẹnsi ọfuanfon re vwo ruiruo vwẹ itabanako vẹ uwevwin rẹ ẹga na. A reyọ vwọ ba izobo rẹ eka, e ji muo kpahen ẹko vuọvo rẹ ibrẹdi re vwo dje vwevunrẹ Asan Ọfuanfon na.—Ey 30:34-36; Li 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Igoni.

  Orọnvwọn ra vwọ kanra ohwo re vwo gboja kẹ. A reyọ evo vwọ kanra awọ na ọvo, efa nẹrhẹ ugboma na kpirhẹn, ọkiọvo a reyọ ayen vwọ kanra awọ, abọ, kugbe ohọre.—Jer 20:2; Iru 16:24.

• Igberadja.

  Ohwo ro nene ohwo ọfa rọ dia ọrivẹ rẹ orọnvwe rọye-en brẹ ehware, ma rho fikirẹ igho. (Ota ri Grik na porʹne, ra vwọ fan “igberadja,” nẹ ota ro mudiaphiyọ “ra vwọ shẹ” rhe.) Ọke buebun, aye yen a ma reyọ vwọ ta ota kpahan, dede nẹ e ji djunute eshare re dia igberadja vwẹ Baibol na. Urhi ri Mosis vwọso igberadja egbe, e ji rhiabọreyọ osa ra hwa kẹ igberadja kerẹ utoro vwọ kẹ uwevwin rẹ ẹga ri Jihova-a, ọnana fẹnẹ ẹkuruemu rẹ ihwo re ga edjọ, re reyọ igberadja rẹ uwevwin rẹ ẹga vwọ guọnọ igho. (Urh 23:17, 18; 1Iv 14:24) Baibol na je reyọ ota na vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwọ ta ota kpahen ihwo, ẹgborho, yẹrẹ ikoko ri vwobọ vwẹ oka rẹ edjọẹgọ sansan jẹ ayen tanẹ ayen egọghẹnẹ. Kerẹ udje, okugbe rẹ ẹga re se “Babilọn Rode na,” e djisẹ rọyen vwẹ Ẹvwọphia kerẹ igberadja kidie ọ vẹ isun rẹ akpọ nana ruẹ kuẹgbe fikirẹ ogangan kugbe efe rọ guọnọ.—Ẹvw 17:1-5; 18:3; 1Ik 5:25.

• Igberadja egbe.

  Ọshare yẹrẹ aye rọ rọvwọnre da vwẹ owenvwe vwo nene ohwo rọ dia ọrivẹ orọnvwe rọye-en bru ehware.—Ey 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Igbevwunu; Iruo rẹ igbevwunu.

  Irueru yẹrẹ obo re phiare rọ vrẹ ẹgba eje rẹ ihworakpọ riẹnre, ra tanẹ ohwo ro vwo ogangan rọ vrẹ ọ rẹ ohworakpọ yen ruro. Vwẹ asan evo vwẹ Baibol na, a vwẹ eta kerẹ “oka” kugbe “igbunu” vwọ fan.—Mt 11:20; Iru 4:22; Hib 2:4.

• Ihwo ri Farisi.

  Ẹko rẹ ẹga rẹ ihwo ri Ju ro titiri mamọ vwẹ ẹgbukpe ujorin rẹsosuọ. Ayen nẹ uvwiẹ rẹ irherẹn rhe-e, ẹkẹvuọvo ayen yọnrọn Urhi na kokoroko re te ẹdia rọ ma hanvwe vwọ, ọtiọyen ayen je yọnrọn irhi rẹ ayen komobọ vwo mu. (Mt 23:23) Ayen vwọso ẹkuruemu rẹ ihwo ri Grik, kerẹ ihwo re nabọ riẹn Urhi kugbe ẹkuruemu na mamọ, ayen vwo ogangan rode vwẹ enu rẹ ihwo na. (Mt 23:2-6) Evo vwẹ usun rayen jehẹ usun rẹ ihwo rehẹ Sanhẹdrin na. Ọke buebun yen ayen vwọ reyọ vwọso Jesu fikirẹ ẹyọnrọn rẹ urhi rẹ Ẹdẹ Urovwoma na, ẹkuruemu, kugbe a vẹ irumwemwu vẹ ihwo ri phi osa uyovwin vwo ruẹ kuẹgbe. Evo rhe dia Inenikristi, Sọl ri Tasọs ọvo vwẹ usun rayen.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lu 6:2; Iru 26:5.

• Ihwo ri Kaldia.

  Ihwo re dia ekogho rọ kẹrẹ irhie ri Taigris kugbe Yufretis. Vwẹ ọke awanre, Ur rọ dia orere rẹ Ebraham yen orere ro me titi vwẹ otọ rẹ ihwo ri Kaldia.—Iru 7:4.

• Ihwo ri Mid.

  Ihwo ri nẹ orua ri Madai ọmọ ri Jefẹt rhe; ayen dia otọ rẹ ihwo rẹ Iran rọ vọnre vẹ igbenu ra rhe riẹn phiyọ ẹkuotọ ri Midia. Ihwo ri Mid hẹ Jerusalẹm vwẹ Pẹntikọst ri 33 C.E.—Iru 2:9.

• Ihwo ri Sadiusi.

  Ẹko ọvo ro titiri mamọ vwẹ ẹga rẹ ihwo ri Ju, edafe ra riẹn odẹ kugbe irherẹn ri vwo ogangan rode vwẹ enu rẹ irueru rẹ uwevwin rẹ ẹga na yen evunrẹ ẹko nana. Ayen sen irhi romobọ buebun re vwo mu rẹ ihwo ri Farisi yọnran, ọtiọyen ji te erọnvwọn efa rẹ ihwo ri Farisi segbuyota. Ayen vwo esegbuyota nẹ evrẹnushi herọ-ọ, emekashe je herọ-ọ. Ayen vwọso Jesu.—Mt 16:1; Iru 23:8.

• Ihwo ri Sameria.

  Ẹsosuọ a reyọ odẹ yena vwo se ihwo rẹ Izrẹl rehẹ uvwiẹ ihwe rẹ uvie rọhẹ obohwẹre ọnre na, ẹkẹvuọvo ọke rẹ ihwo rẹ Asiria vwo phi Sameria kparobọ vwẹ 740 B.C.E. nu, e de ji vwo se erhorha rẹ ihwo rẹ Asiria mu rhe. Vwẹ ọke ri Jesu, ukpe rọ vwọ nẹrhẹ e roro kpahen ohọroma yẹrẹ ẹko rẹ usuon, ọke buebun odẹ na shekpahen ihwo rehẹ ẹko rẹ ẹga rọhẹ ubrakpọ ri Shikẹm kugbe Sameria rẹ awanre. Ihwo rehẹ ẹko na vwo esegbuyota evo re fẹnẹ e rẹ ẹga rẹ ihwo ri Ju.—Jọ 8:48.

• Ikọ.

  Ovwanvwọ ra vwọ vwanvwa erọnvwọn eyaya vẹ e rẹ ame. A da vwẹ ẹro rẹ obo re sa rua ovwanvwọ rẹ ibati vwo no, ọ vẹ ilita 220 abavo.—1Iv 5:11; Lu 16:7, eta rehẹ obotọ.

• Ikọtini.

  Amwa oyoyovwin re rhuonri re ji ru ihoho ri chẹrub phiyọ, ra vwọ hẹriẹ Asan Ọfuanfon na vwo nẹ Asan Rọ Ma Fon na vwevunrẹ itabanako na kugbe uwevwin rẹ ẹga na.—Ẹy 26:31; 2Ik 3:14; Mt 27:51; Hib 9:3.

• Ikuna ri Tashish.

  Ọke ri jovwo ọnana odẹ re vwo se ikuna ri kpo Tashish awanre (Spen rẹ ọke nana). Ọ họhọre nẹ ukuko na a rhe reyọ odẹ na vwo se ikuna ride ri se kpo asan oshesheri. Solomọn vẹ Jẹhoshafat nabọ reyọ ikuna tiọyena vwo ruiruo rẹ ekiẹchuọ.—1Iv 9:26; 10:22; 22:48.

• Ilẹpta.

  Ọyen igho rẹ ihwo ri Ju rọ ma hanvwe ra vwẹ ẹrovwo yẹrẹ ibronzu vwo ru vwẹ ọke re vwo siẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.—Mk 12:42; Lu 21:2; eta rehẹ obotọ.

• Ilirikọm.

  Ubrakpọ ri Rom suẹn rọhẹ obohwẹre rẹ ọnre rẹ ẹbẹre ọnre shera ri Gris. Pọl yan sheri te asan nana vwẹ aghwoghwo rọyen, ẹkẹvuọvo e djunute sẹ o ghwoghwori vwẹ Ilirikọm yẹrẹ ọ de yan te etiyi-in.—Ro 15:19.

• Imaili.

  Ovwanvwọ ra vwọ vwanvwa oborẹ asan sheri te; ọ vwomaphia obọ vuọvo vwẹ isiesi rẹsosuọ rẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na vwẹ Matiu 5:41, ọ sa dianẹ ọ ta ota kpahan “imaili” rẹ ihwo ri Rom rọ vẹ imita 1,479.5 (ichiyin 4,854) gba dia abavo.

• Imaina.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, imaina ọvo vẹ idrakma 100 abavo. Ọnyẹ rọyen igramu 340.—Lu 19:13.

• Imana.

  Emu kiriguo rẹ ihwo rẹ Izrẹl rere vwẹ ẹgbukpe 40 rẹ ayen ghwọrọre vwẹ aton na. Jihova yen vwerọ kẹ ayen. Vwẹ idjerhe rẹ igbevwunu, ọ vwomaphia vwẹ otọ na vwẹ obotọ rẹ irho na kurhiọke kurhiọke, jokparẹ ẹdẹ rẹ Urovwoma na. Ọke rẹ ihwo rẹ Izrẹl ka vwọ mrẹ, ayen da tanẹ, “Ọnana didi emu?” yẹrẹ vwẹ Hibru, “man huʼ?” (Ey 16:13-15, 35) Jesu je ta ota kpahen imana vwẹ idjerhe rẹ udje.—Jọ 6:49, 50.

• Imisaboro ra vwọ torhẹ insẹnsi.

  Ekuakua ra vwẹ oro, idọnọ ọfuanfon, yẹrẹ ẹrovwo vwo ru, a reyọ ayen vwọ torhẹ insẹnsi vwẹ itabanako kugbe uwevwin rẹ ẹga na, a reyọ ayen vwọ ghwẹ imwerhanre nẹ agbada re de ze izobo, a je reyọ ayen vwo siẹ iwiki re torhẹre nẹ ogburhukpẹ rẹ oro na.—Ey 37:23; 2Ik 26:19; Hib 9:4.

• Inadi.

  Ori ọvwavware ro gbon omamọ ọnrhe rọ pha ghanghanre ra reyọ vwo nẹ okankọn re se spaiknadi (Nardostachys jatamansi ) rhe. Kidie nẹ ọ pha ghanghanre, ọke buebun a reyọ ori rọ dia omamọ-ọ vwọ gua inadi, ọkievo a reyọ orharhe vwo wene. E niroso nẹ Mak vẹ Jọn tare nẹ e ku “uvi rẹ inadi” ku Jesu.—Mk 14:3; Jọ 12:3.

• Insẹnsi.

  Ibasam ra gua kugbe vẹ ame rẹ urhe ro djeri, ro gbon phanphanphan, rọ la ememerha jẹ o gbon omamọ rẹ ọnrhe. A reyọ insẹnsi rẹ oghẹresan ra vwẹ erọnvwọn ẹne vwo ru vwo ruiruo vwẹ itabanako na vẹ uwevwin rẹ ẹga na. A torhẹ vwẹ urhiọke vẹ ason vwẹ agbada rẹ insẹnsi na vwẹ Asan Ọfuanfon na, vwẹ Ẹdẹ rẹ Arhuẹrẹ na, a torhẹ vwẹ obevun rẹ Asan Rọ Ma Fon na. O mudiaphiyọ ẹrhovwo rẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ re fuevun rẹ Ọghẹnẹ rhiabọreyọ. A guọnọre nẹ Inenikrisiti reyọ vwo ruiruo-o.—Ey 30:34, 35; Li 16:13; Ẹvw 5:8.

• Iparadaisi.

  Ogba oyoyovwin. Idẹn ri Jihova rhuẹrẹphiyọ vwọ kẹ ihworakpọ ivẹ rẹsosuọ yen asan rẹsosuọ rọ dia iparadaisi. Ọke ri Jesu vwọ ta ota kẹ ọvo vwẹ usun rẹ ihwo ivẹ re churhi re kẹrerẹ vwẹ urhe rẹ oja na, Jesu djerephia nẹ akpọ na cha dia iparadaisi. Vwẹ 2 Kọrẹnt 12:4 o muẹro nẹ ota na shekpahen iparadaisi rẹ udje, vwẹ Ẹvwọphia 2:7 o shekpahen iparadaisi rẹ odjuvwu.—Sol 4:13; Lu 23:43.

• Iphuephu.

  Orọnvwọn re phiẹ phiyọ egun rẹ ibrẹdi o mi phu yẹrẹ re phiẹ phiyọ ame rere ọ vwọ riọ; ma rho kẹ egun rẹ ibrẹdi ra sẹro rọyen vwo nẹ ọ ro phuru jovwo re. Ọke buebun vwẹ Baibol na, o mudiaphiyọ umwemwu vẹ umiovwo, a je reyọ vwo dje ọrho ra mrẹ-ẹ rọ hẹrẹphiyọ.—Ey 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

• Isẹ.

  “E jẹ ọ dia ọtiọyen,” yẹrẹ “o muẹro.” Ota na nẹ ota ri Hibru na ʼa·manʹ rhe, ro mudiaphiyọ “a vwọ fuevun, dia ohwo ra vwẹroso.” E ruẹ “Isẹ” vwọ rhọnvwaphiyọ iyorin, ẹrhovwo, yẹrẹ ota. Vwẹ ọbe rẹ Ẹvwọphia, a reyerọ vwo ruiruo kerẹ odova ri Jesu.—Urh 27:26; 1Ik 16:36; Ro 1:25; Ẹvw 3:14.

• Isẹ.

  Eta rẹ aghwanre yẹrẹ ikuegbe ọkrẹkrẹ ro yono uyono ọvo yẹrẹ vwẹ uyota ọghanghanre ọvo phia vwẹ emeta kprẹn. Isẹ ri Baibol sa dia ota ro reghe ohwo yẹrẹ ido. Isẹ vwo uyota ọvo kiriguo ra vwẹ eta ri te ohwo ẹwẹn vwọ ta, ọke buebun womarẹ a vwọ reyọ orọnvwọn ọvo vwo dje ọfa. Isẹ evo rhi hirhephiyọ eta rẹ ihwo vwọ reyọ ihwo vwọ jehwẹ yẹrẹ eta rẹ ayen vwo dje utuoma rẹ ayen vwo kpahen oka rẹ ihwo evo phia.—Agh 12:9; 2Pi 2:22.

• Isiesi Ọfuanfon.

  Isiesi ọfuanfon rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ. Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na ọvo yen ota nana da vwomaphia.—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Isio rẹ urhiọke.

  Ọyen yen isio rọ kuko rọ vwomaphia vwẹ ophephe na vwẹ ẹbẹre ọnre va nẹcha tavwen ọnre na ke vwomaphia, ọtiọyena o ghwoghwo erhie rẹ ẹdẹ kpokpọ.—Ẹvw 22:16; 2Pi 1:19.

• Isodje re Rhẹrẹ Osun ri Rom.

  Ẹko rẹ isodje ri Rom re vwo mu nẹ e rhẹrẹ osun ri Rom. Ẹko na da rhe dia ẹko ro vwo ẹgba mamọ rẹ ihwo ri sivwẹn oseghe rẹ usuon vwo ruiruo vwo biẹcha yẹrẹ siẹ osun nẹ ẹdia.—Fil 1:13.

• Isun.

  Vwẹ ekogho ri Rom suẹn, isun rẹ orere yen ihwo rẹ igọmẹti vwo mu nẹ i sun. Iruo rayen churobọ si a vwọ mrẹvughe nẹ ihwo eje nene urhi, a vwọ vwẹrote igho, e vwo guẹdjọ rẹ ihwo re churhi, kugbe e vwo jurhi nẹ e gboja kẹ ihwo.—Iru 16:20.

• Italẹnti.

  Ovwanvwọ rọ ma rho rẹ ihwo ri Hibru vwọ vwanvwa orọnvwọn rọ họhọre kugbe igho. Ọ họhọ te ikilogramu 34.2. Italẹnti rẹ ihwo ri Grik họhọ te ọtiọye-en, omarẹ ikilogramu 20.4 yen ọ họhọ te.—1Ik 22:14; Mt 18:24.

• Itẹ.

  Ibieragha yẹrẹ ibrirhe tutuno yẹrẹ ikuta ra reyọ vwo ruiruo ọke re de brorhiẹn. A ghwẹ ayen phiyọ asan re kpirhirin vwevunrẹ ewun yẹrẹ phiyọ ochẹ, e mi kpogho ayen. Ọ ro she phia yẹrẹ ọ ra tọrọ phia yen ọ ra sanere. Ọke buebun, a nẹrhovwo e de ruẹ ọnana.—Mt 27:35; Iru 1:26.

• Ive.

  Ive rẹ ohwo ve kẹ Ọghẹnẹ nẹ o che ru orọnvwọn ọvo, ze izobo yẹrẹ kẹ okẹ ọvo, ro oka rẹ ẹga ọvo, yẹrẹ kẹnoma kẹ erọnvwọn evo rẹ urhi vwọso-o. Oborẹ iyorin eduvwon vwo ẹgba te, ọtiọyen o ji vwo ẹgba.—Mt 5:33.

• Iwadi.

  Iyara yẹrẹ otọ rẹ ivwori rọ ya ọke buebun jokparẹ ọke osio; ota na ji se mudiaphiyọ ivwori na komobọ. Ame djẹ nẹ igbugbu rẹ ame rua ivwori evo, ọnana kọ nẹrhẹ ayen vwo ame ọkieje. E se iwadi na “iyara” vwẹ asan evo.—Jẹ 26:19; Uk 34:5; Di 8:7; 1Iv 18:5; Job 6:15.

• Iyẹrẹn esiri na.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, iyẹnrẹn esiri rẹ Uvie rẹ Ọghẹnẹ kugbe ọ rẹ usivwin womarẹ esegbuyota re vwo kpahen Jesu Kristi.—Lu 4:18, 43; Iru 5:42; Ẹvw 14:6.

• Iyorin.

  A vwọ djuguegue mu yẹrẹ duvwun iyorin kẹ ohwo yẹrẹ orọnvwọn. Ọ fẹnẹ ekan yẹrẹ ophu ọgangan. Ọke buebun, iyorin ọyen ota re ghwoghwo phia yẹrẹ aroẹmrẹ rẹ emu ọbrabra rọ cha phia, o de nẹ unu rẹ Ọghẹnẹ yẹrẹ ọ rẹ ohwo re vwo mu rhe, kọ dia aroẹmrẹ, o ji vwo ẹgba.—Jẹ 12:3; Uk 22:12; Mk 11:21; Iru 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

• Iyorin.

  Ota re vwo duvwun iyorin re vwo djephia nẹ orọnvwọn uyota, yẹrẹ ive re veri nẹ ohwo che ru orọnvwọn ọvo yẹrẹ o che ruo-o. Ọke buebun, ọyen ive re ve kẹ ohwo rọ rho nọ ohwo, ma rho kẹ Ọghẹnẹ. Jihova ru ọphọ rọ vẹ Ebraham rere ganphiyọ womarẹ iyorin eduvwon.—Jẹ 14:22; Hib 6:16, 17.

• Izobo.

  Okẹ ra vwọ kpahotọ kẹ Ọghẹnẹ kerẹ obo re vwo dje akpẹvwẹ phia, ra vwọ rhọnvwọ abe, ra je vwọ rhuẹrẹ uvi rẹ oyerinkugbe ra vẹ ọyen vwori. Vwo nẹ ọke rẹ Ebẹl rhe, ihworakpọ vwẹ eranvwe kugbe erọnvwọn efa sansan vwo ze izobo ri nẹ otọ rẹ ẹwẹn rhe, rhirin bẹsiẹ rẹ ọphọ rẹ Urhi ri Mosis na vwo ru ayen phiyọ obo ra guọnọ mie ohwo. Ọke ri Jesu vwọ vwẹ arhọ robọ rọyen kpahotọ kerẹ izobo ọgbagba nu, a rha guọnọ izobo rẹ eranvwe ọfa-a, dede nẹ Inenikristi ji ze izobo rẹ ẹwẹn vwọ kẹ Ọghẹnẹ.—Jẹ 4:4; Hib 13:15, 16; 1Jo 4:10.

• Izobo rẹ ẹtorhẹ.

  Izobo rẹ eranvwe ra torhẹ vwẹ enu rẹ agbada na karekare vwọ kẹ Ọghẹnẹ; o vwo ẹbẹre vuọvo rẹ eranvwe na (erhuẹn, egbo, okri, erurẹ, yẹrẹ ọmọ rẹ ilekuku) rẹ ohwo rọ ga ẹga na yan jovwo-o.—Ey 29:18; Li 6:9; Mk 12:33; Hib 10:6.

• Izobo rẹ udi.

  Izobo rẹ iwaini re kuẹ kuẹ agbada na, ra je vwọ kpahotọ vẹ izobo efa buebun. Pọl reyerọ vwọ ta ota vwẹ idjerhe rẹ udje kpahen owenvwe rọ vwọ vwẹ oma rọyen vwo ze fikirẹ Inenikristi re vẹ ọyen gba ga kuẹgbe.—Uk 15:5, 7; Fil 2:17.

• Izobo rẹ umwemwu.

  Izobo re ze fikirẹ umwemwu re ruru vwọrẹ jẹriẹn fikirẹ ovwiẹrẹ rẹ ugboma ro jẹgba na. Eranvwe sansan yen e vwo ze izobo nana, vwo nẹ erhuẹn re te ilekuku, vwo nene ẹdia rẹ ohwo ra vwẹ fikirẹ umwemwu ro ruru vwo ze izobo na.—Li 4:27, 29; Hib 10:8.

• Izrẹl.

  Odẹ rẹ Ọghẹnẹ mu kẹ Jekọp. Ukuko na, ọ da rhe dia odẹ re vwo se emọ rọyen eje kerẹ ẹko kọke kọke re se odẹ na. Ọke buebun, e se emọ rẹ emeshare 12 ri Jekọp vwiẹre emọ rẹ Izrẹl, uwevwin rẹ Izrẹl yẹrẹ ihwo (eshare) rẹ Izrẹl. A je reyọ Izrẹl vwo ruiruo kerẹ odẹ re vwo se uvwiẹ ihwe rẹ uvie rọhẹ obohwẹre ọnre na, ro bru oma nẹ uvie rọhẹ obọrhen ọnre na, ukuko na, a da reyọ vwo se Inenikristi ra jẹreyọ, “Izrẹl rẹ Ọghẹnẹ.”—Ga 6:16; Jẹ 32:28; Iru 4:10; Ro 9:6.

J

• Jekọp.

  Ọmọ rẹ Aizik vẹ Rebeka. Ukuko na, Ọghẹnẹ de mu odẹ na Izrẹl vwọ kẹ, ọ da rhe dia ọsẹ rode rẹ ihwo rẹ Izrẹl (ihwo re ji se ihwo ri Ju ukuko na). Ọyen yen ọsẹ rẹ emeshare 12 re vẹ emọ rayen gba dia uvwiẹ 12 rẹ ẹgborho rẹ Izrẹl. A je reyọ odẹ na Jekọp vwo se ẹgborho yẹrẹ ihwo rẹ Izrẹl.—Jẹ 32:28; Mt 22:32.

• Jephuo.

  O shekpahen ibrẹdi re phi iphuephu phiyọ-ọ.—Urh 16:3; Mk 14:12; 1Kọ 5:8.

• Jẹfuọn.

  O se shekpahen obo ri gberi yẹrẹ ra vwọ churhi. Ẹkẹvuọvo ọke buebun vwevunrẹ Baibol na, ota na shekpahen obo ri shephiyọ-ọ, yẹrẹ orọnvwọn rọ fonro-o, vwo nene Urhi ri Mosis. (Li 5:2; 13:45; Mt 10:1; Iru 10:14; Ẹf 5:5)—Ni FON.

• Jẹreyọ.

  Ota ri Hibru na mudiaphiyọ “a vwọ reyọ ame vwo ghworo.” A vwẹ evwri vwo ghworo ohwo yẹrẹ orọnvwọn re vwo djephia nẹ a vwerọ kpahotọ vwọ kẹ ẹga rẹ oghẹresan. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a je vwẹ ota na vwo ruiruo vwọ kpahen ẹwẹn ọfuanfon re ku kuẹ ihwo ra sanere vwọ kẹ iphiẹrophiyọ rẹ obodjuvwu.—Ey 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Iru 10:38; 2Kọ 1:21.

• Jihova.

  Baibol rẹ Efanfan rẹ Akpọ Kpokpọ reyọ odẹ na “Jihova” vwo ruiruo abọ 237 vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. Imuẹro nana yen e mu orhiẹn-ebro ra vwọ reyọ odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwo ruiruo kpahen:

  1. 1. A mrẹ Tẹtragramatọn na (kọyen, odẹ rẹ Ọghẹnẹ ra vwẹ ibieta ẹne ri Hibru vwo si יהוה) vwẹ asan buebun vwẹ ẹbe rehẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si re vwo ruiruo vwẹ ọke ri Jesu vẹ iyinkọn rọyen.

  2. 2. Vwẹ ọke ri Jesu vẹ iyinkọn rọyen, Tẹtragramatọn na je vwomaphia vwẹ efanfan ri Grik sansan rẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.

  3. 3. Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na komobọ niyẹnrẹn rọyen nẹ Jesu djunute odẹ rẹ Ọghẹnẹ abọ buebun, o ji dje kẹ ihwo efa.—Jọn 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Rọ vwọ dianẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ọyen ẹbẹre rẹ ẹwẹn ọfuanfon na mu ihwo vwo si ra vwọba Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ka sa tanẹ emu ọvo shechọ rẹ odẹ ri Jihova vwo no kpregede na.

  5. 5. Obrukrẹ rẹ odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwomaphia vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.—Ẹvwọphia 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Isiesi rẹ awanre rẹ ihwo ri Ju djerephia nẹ Inenikristi re dia ihwo ri Ju reyọ odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwo ruiruo vwẹ isiesi rayen.

  7. 7. Ihwo evo ri yono Baibol kodo rhọnvwere nẹ ọ sa dianẹ odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwomaphia vwẹ ẹkpo ri Baibol sansan vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na re djunute vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.

  8. 8. fanfan ri Baibol vwẹ ejajẹ re vrẹ ujorin sansan vwo odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.

  Aphro herọ-ọ, ofori dẹn nẹ a rhoma phi odẹ rẹ Ọghẹnẹ na, Jihova, phiyọ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. Ọyena ghwa oborẹ ihwo re fan Efanfan rẹ Akpọ Kpokpọ na ruru. Ayen muọghọ okokodo vwọ kẹ odẹ rẹ Ọghẹnẹ, ayen ji vwo uvi rẹ oshọẹdjẹ rẹ ayen vwo jẹ orọnvwọn vuọvo rọ vwomaphia vwẹ isiesi rẹsosuọ na esiono.—Ẹvwọphia 22:18, 19.

• Ju.

  Odẹ re vwo se ohwo ro nẹ uvwiẹ ri Juda rhe ọke rẹ uvwiẹ ihwe rẹ uvie rẹ Izrẹl vwo she nu. (2Iv 16:6) Ọke rẹ ayen vwo nẹ eviẹn rhe vwẹ Babilọn nu, a reyerọ vwọ ta ota kpahen ihwo rẹ Izrẹl ri nẹ uvwiẹ sansan rhe, ri rhivwin kpo Izrẹl. (Ẹzr 4:12) Ukuko na, a reyerọ vwo ruiruo vwẹ akpọ na eje vwo phi ofẹnẹ phiyọ ihwo ri Izrẹl vẹ ihwo ri Keferi. (Ẹs 3:6) Ọyinkọn Pọl je reyọ ota na yẹrẹ odẹ na vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje ọke ro vwo djefiotọ nẹ ẹkuotọ rẹ ohwo nurhe fiemu vuọvo vwẹ ukoko rẹ Inenikristi-i.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

• Juda.

  Ọmọ rẹne ri Jekọp rẹ aye rọyen Leah vwiẹ kẹ. Vwẹ aroẹmrẹ ri Jekọp mrẹre vwẹ ehwa rẹ ughwu rọyen, ọ tare nẹ osun rode ọvo ro che sun rhirin rhirin che nẹ orua ri Juda rhe. Jesu vwọ rhe akpọ na, orua ri Juda yen o nurhe. Odẹ na Juda ji shekpahen uvwiẹ, kugbe vwẹ ukuko na, uvie ra vwẹ odẹ na vwo se.—Jẹ 29:35; 49:10; Hib 7:14.

K

• Kristi.

  Odova ri Jesu, a reyerọ nẹ ota ri Grik na Khri·stosʹ rhe, ọ vẹ ota ri Hibru ra fan phiyọ “Mesaya” yẹrẹ “Ọ ra Jẹreyọ na” ọvuọvo.—Mt 1:16; Jọ 1:41.

• Kubit.

  Ovwanvwọ vwo nẹ uwurhobọ re te obenu rẹ urhiobọ rẹ uherevie na. Ihwo rẹ Izrẹl reyọ kubit ro te omarẹ isẹntimita 44.5 (inshisi 17.5) vwo ruiruo mamọ, ẹkẹvuọvo ayen je reyọ kubit ro gron vrẹ ọtiọyen, rọ vwẹ ohẹhẹre rẹ irhiabọ ẹne ra tan kugbe vwo gron vrẹ ọrẹsosuọ na, omarẹ isẹntimita 51.8 (inshisi 20.4) vwo ruiruo.—Jẹ 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Ẹvw 21:17.

L

• Livae; Ohwo ri Livae.

  Ọmọ rerha ri Jekọp rẹ aye rọyen Leah vwiẹ kẹ; ọyen odẹ re ji vwo se uvwiẹ rọyen. Emọ rọyen erha yen rhe dia igbuyovwin rẹ ẹko erha ra rhe riẹn phiyọ ẹko re irherẹn ri Livae. Vwẹ ọkievo, ota na “Ihwo ri Livae” shekpahen uvwiẹ na eje, ẹkẹvuọvo vwẹ ọke buebun, e kere orua rẹ Erọn rọ dia orua rẹ irherẹn na ba-a. A ghare otọ kẹ uvwiẹ ri Livae vwẹ Otọ rẹ Ive na-a, ukperẹ ọtiọyen, a kẹ ayen irere 48 vwẹ ughwru rẹ etọ ra ghare vwọ kẹ uvwiẹ efa.—Urh 10:8; 1Ik 6:1; Hib 7:11.

M

• Mai.

  Ame rẹ urhe ro djeri ro gbon phanphanphan ra mrẹ vwo nẹ ekankọn sansan ri vwo inwe yẹrẹ imirhe itete rẹ ẹko re se Commiphora. Mai ọyen ọvo vwẹ usun rẹ erọnvwọn re vwo ruẹ evwri ọfuanfon ra vwọ jẹ ohwo reyọ. E phio phiyọ erọnvwọn kerẹ iwun yẹrẹ ehwa ri vwo gbon omamọ ọnrhe, a je reyọ vwọ ba ori re vwo ghworo ihwo kugbe iri rẹ ihwo vwo ghworo. A reyọ vwọ gua iwaini vwo ruẹ udi ro muẹ ohwo. A je reyọ mai vwo muegbe rẹ orivwin vwọ kẹ esho.—Ey 30:23; Isẹ 7:17; Mk 15:23; Jọ 19:39.

• Masidonia.

  Ekogho rọhẹ obohwẹre ọnre ri Gris, ro rhi titi mamọ vwẹ otọ rẹ usuon rẹ Alẹkzanda Rode, ọyen ọvo yen ji sun oma rọyen bẹsiẹ rẹ ihwo ri Rom ki rhi phio kparobọ. Masidonia ọyen ubrakpọ ri Rom suẹn ọke rẹ ọyinkọn Pọl vwọ yan oyan rẹsosuọ rọyen kpo Europe. Pọl kpo ekogho na abọ erha.—Iru 16:9.

• Mesaya.

  Ota ra reyọ vwo nẹ ota ri Hibru ro mudiaphiyọ “ọ ra jẹreyọ” yẹrẹ “ohwo ra jẹreyọ” rhe. “Kristi” ra reyọ nẹ ota ri Grik rhe yen ota rọ vẹ ọyen gba dia ọvo.—Da 9:25; Jọ 1:41.

• Molọk.

  Ọyen ọghẹnẹ rẹ ihwo rẹ Ammọn; ọ sa dianẹ ọyen yen e ji se Malkam, Milkọm kugbe Molẹk.—Iru 7:43.

N

• Nẹfilim.

  Emeshare ri gbe ozighi rẹ emetẹ rẹ ihworakpọ vẹ emekashe ri hirhephiyọ ihworakpọ vwiẹre tavwen Oghwe na ki ku.—Jẹ 6:4.

• Nisan.

  Ọke rẹ ayen vwo nẹ eviẹn vwẹ Babilọn rhe nu, Nisan kọyen odẹ kpokpọ re vwo se emeranvwe rẹ Ebib rọ dia emeranvwe rẹsosuọ vwẹ ikalẹnda rẹ ihwo ri Ju reyọ vwọ ga ẹga kugbe emeranvwe righwrẹn vwẹ ikalẹnda rẹ ayen vwo ruẹ irueru robọ rayen. Ọ tuanphiyọ vwo nẹ uherevie ri March re te uherevie rẹ April. (Neh 2:1) E ruẹ orẹ rẹ Ọwanvrẹ rẹ ihwo ri Ju na vwẹ Nisan 14, ẹdẹ yena yen Jesu Kristi je vwọ ton emu ovwọnvwọn rẹ Ọrovwori na phiyọ. (Lu 22:15, 19, 20) Ẹdẹ yena vuọvo na yen e ji hwe vwẹ enu rẹ urhe rẹ oja na.—Lu 23:44-46.

O

• Ochibẹ.

  Ota na dẹn mudiaphiyọ ọshare ra ghwanre. Ọke buebun a vwẹ eshare tiọyen muẹ vwẹ eguan rẹ ovie kerẹ idibo yẹrẹ erevwẹrote aye rẹ ovie kugbe esen rọyen. Ota na ji shekpahen ọshare rọ dia ochibẹ dẹ-ẹn, ẹkẹvuọvo ohwo re vwo mu vwọ kẹ iruo evo vwevunrẹ ọguan rẹ ovie. A reyerọ vwọ ta ota vwẹ idjerhe rẹ udje kpahen ‘ochibẹ fikirẹ Uvie na,’ ohwo ro suẹn oma rọyen rere o se vwo mu oma rọyen phiyọ ẹga rẹ Ọghẹnẹ vọnvọn.—Mt 19:12; Ẹs 2:15; Iru 8:27.

• Odibo rẹ owian.

  Ota ra vwọ fan ota ri Grik na di·aʹko·nos, ọke buebun a fan phiyọ “odibo.” “Odibo rẹ owian” shekpahen ohwo rọ ga kerẹ ọ rọ vwẹ ukẹcha kẹ ẹko rẹ ekpako vwevunrẹ ukoko na. Ọ cha yan mu iwan ri Baibol tavwen o ki se muwan vwọ kẹ uphẹn rẹ ẹga nana.—1Ti 3:8-10, 12.

• Odjahọn ọfuanfon.

  Ẹbẹre ọvo rẹ ọhọre rẹ Ọghẹnẹ ro nẹ obọ rọyen rhe, ọ sẹro rọyen hẹrhẹ ọke robọ rọyen, ihwo rọ sanere ọvo yen ọ vwọ phia kẹ.—Mk 4:11; Kọl 1:26.

• Ohwo rẹ Itiopia.

  Ohwo ro nẹ Itiopia rhe, orere rẹ awanre vwẹ obọrhen ọnre rẹ Ijipt ro churobọ si obẹ ẹtan rẹ obọrhen ọnre rẹ Ijipt ri nonẹna kugbe ubro rẹ obohwẹre ọnre ri Sudan ri nonẹna.—Iru 8:27.

• Ohwo ri Nazarẹt.

  Odẹ re vwo se Jesu rọ dia ohwo ro nẹ orere ri Nazarẹt rhe. Ọ sa dianẹ ọ vẹ ota ri Hibru ra fan phiyọ “tan” vwẹ Aizaya 11:1 na churobọ si ohwohwo. Ukuko na, a je reyọ vwo se idibo ri Jesu.—Mt 2:23; Iru 24:5.

• Ohwo ro kurhẹriẹ kpo ẹga rẹ ihwo ri Ju.

  Ohwo ro kurhẹriẹ. Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ọnana shekpahen ohwo ro rhiabọreyọ ẹga rẹ ihwo ri Ju, ọ da dianẹ ọshare yen o ruẹ, kọ cha yanvwe.—Mt 23:15; Iru 13:43.

• Ohwo ro nẹ isio.

  Ohwo ro yono kpahen oborẹ ọnre, emeranvwe kugbe isio na yan wan rere ọ sa vwọ mraro kpahen obo re cha phia vwẹ obaro na.—Mt 2:1.

• Ohwo ro ruẹ imajiki.

  Ohwo rọ reyọ ẹgba ra rhọnvwere nẹ o nẹ obọ rẹ ẹwẹn umwemwu rhe vwo ruiruo.—Iru 13:6.

• Ohwo rọ mraro womarẹ ukẹcha rẹ emekashe rẹ Idẹbono.

  Ohwo rọ tanẹ ọyen vwo ẹgba rọ sa vwọ ta obo re cha phia vwẹ obaro na. Baibol na kere irherẹn ri ruẹ imajiki, ebọ-epha, ihwo ri nẹ isio, kugbe efa phiyọ usun rẹ ihwo nana.—Li 19:31; Urh 18:11; Iru 16:16.

• Ohwo umwemwu na.

  Odẹ re vwo se Eshu rọ dia Idẹbono, ohwo rọ vwọsua Ọghẹnẹ vẹ iwan rẹ ọvwata rọyen.—Mt 6:13; 1Jọ 5:19.

• Oka.

  Orọnvwọn, irueru, ẹdia, yẹrẹ obo ra fobọ mrẹ-ẹ ro vwo obo ro mudiaphiyọ kerẹ oka rẹ orọnvwọn ọfa, obo re phia enẹna yẹrẹ obo re cha phia vwẹ obaro.—Mt 24:3; Ẹvw 1:1.

• Okankọn rọ yara.

  Ekankọn sansan rẹ ugbẹn rayen pha gangan re yara mamọ ri ji gbon phanphanphan. Vwẹ Ẹvwọphia 8:11, “okankọn rọ yara” mudiaphiyọ orọnvwọn rọ yara rọ sa ruan ohwo, e ji se absinthe.

• Okẹ rẹ arodọnvwẹ.

  Okẹ ra vwọ vwẹ ukẹcha kẹ ohwo rọhẹ ẹdia rẹ ọkanrovwẹ. E djunute enana phiọngun vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na-a, ẹkẹvuọvo Urhi na vwẹ odjekẹ sansan vwọ kẹ ihwo rẹ Izrẹl kpahen oghwa rẹ ayen vwori rẹ ayen vwọ vwẹ ukẹcha kẹ igbere na.—Mt 6:2.

• Okọ rẹ ọphọ na.

  Ekpeti ra vwẹ urhe rẹ Akesha vwo ru, ra je vwẹ oro phare, e muro phiyọ Asan rọ Ma Fon vwẹ itabanako na, ukuko na ke rha Asan rọ Ma Fon vwẹ uwevwin rẹ ẹga ri Solomọn bọnre. O vwo urhurho ra vwẹ omamọ oro vwo ru vẹ chẹrub ivẹ ri hirharoku ohwohwo. Ephapha ivẹ rẹ Irhi Ihwe na yen emu kiriguo rehẹ evun rọyen.—Urh 31:26; 1Iv 6:19; Hib 9:4.

• Okuphiyọ rẹ eyeren na.

  Uvwre rẹ ọke ro che sun kpo oba rẹ eyeren na, yẹrẹ irueru rẹ Eshu suẹn. Ọ vẹ ọrhire ri Kristi na yen phia vwẹ ọke vuọvo. Vwo nene odjekẹ ri Jesu, emekashe cha “hẹriẹ irumwemwu na vwo nẹ ohri rẹ evwata na” kẹ ayen cha ghwọrọ ayen. (Mt 13:40-42, 49) Idibo ri Jesu guọnọ riẹn ọke rẹ “okuphiyọ” yena. (Mt 24:3) Tavwen o ki rhivwin kpo odjuvwu, o ve kẹ idibo rọyen nẹ ọ vẹ ayen cha dia re te ọke yena.—Mt 28:20.

• Okurhẹriẹ.

  Kirobo ra reyerọ vwo ruiruo vwẹ Baibol na, o mudiaphiyọ ohwo vwo wene ẹwẹn womarẹ ọ vwọ viẹ diekpọvwẹ kpahen oka rẹ akpọ ro yerin jovwo, obo ro ru chọ, yẹrẹ obo ro je ruo. Uvi rẹ okurhẹriẹ mọ emamọ, kọyen, e vwo wene uruemu.—Mt 3:8; Iru 3:19; 2Pi 3:9.

• Omaebrophiyame; Bruphiyame.

  Ota na mudiaphiyọ “e vwo bru phiyọ,” yẹrẹ duvwun kpo obotọ rẹ ame. Jesu tare nẹ omaebrophiyame ọyen emu ọvo ra guọnọ mie idibo rọyen. Isiesi Ọfuanfon na je ta ota kpahen omaebrophiyame ri Jọn ruru, omaebrophiyame rẹ ẹwẹn ọfuanfon, omaebrophiyame rẹ erhanre, kugbe efa.—Mt 3:11, 16; 28:19; Jọ 3:23; 1Pi 3:21.

• Omaẹvwọkpahotọ kẹ Ọghẹnẹ.

  Ọghọ kugbe ẹga ra vwọ kẹ Jihova Ọghẹnẹ, vẹ evun-ẹfuọn vwọ kẹ ẹdia rọ hepha kerẹ osun rẹ akpọ vẹ odjuvwu.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Onenikristi.

  Odẹ rẹ Ọghẹnẹ mu kẹ ihwo ri nene Jesu Kristi.—Iru 11:26; 26:28.

• Oniruo.

  Ọshare rẹ oghwa rẹsosuọ rọyen dia rọ vwọ rhẹrẹ je vwẹrote ukoko na. Ọhọ kiriguo rẹ ota ri Grik na e·piʹsko·pos vwọphia yen a vwọ vwẹrote ihwo je chochọn rayen. Eta na “oniruo” vẹ “ọkpako” (pre·sbyʹte·ros) shekpahen ẹdia vuọvo vwevunrẹ ukoko rẹ Inenikristi, ọkpako kanrunumu iwan rẹ ohwo re vwo mu na djephia nẹ ọyen tedje, “oniruo” kọ rha kanrunumu owian ro te ohwo re vwo mu na.—Iru 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Onotu rẹ arhọ.

  Ota na shekpahen ẹdia rẹ oghẹresan ri Jesu hepha kerẹ ohwo rọ rhan ihworakpọ re fuevun nẹ ughwu rẹ umwemwu sua, ro ji suẹn ayen kpo arhọ ri bẹdi bẹdẹ.—Iru 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

• Onotu rẹ Emekashe.

  Rọ vwọ dianẹ ohwo ọvo yen a reyọ ota na “onotu rẹ emekashe” vwọ ta ota kpahen vwẹ Baibol na, ọyena djephia nẹ onotu rẹ emekashe ọvuọvo yen herọ. Baibol na dje odẹ rẹ onotu rẹ emekashe yena phia ro vwo se Maikẹl.—Da 12:1; Jud 9; Ẹvw 12:7.

• Ophiọnphiọn yẹrẹ ọsoso.

  Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, obo ri shephiyọ vwo nene iwan rẹ Ọghẹnẹ kpahen obo ri yovwirin vẹ obo re brare.—Jẹ 15:6; Urh 6:25; Zẹf 2:3; Mt 6:33.

• Orẹ rẹ Ẹvwọkpahotọ.

  Ẹdẹ rẹ ẹkarophiyọ ri kukpe kukpe rẹ orufon rẹ uwevwin rẹ ẹga na ọke rẹ Antiochus Epiphanes vwo gbe ẹgua nu. Orẹ na tuanphiyọ vwẹ ẹdẹ 25 ri Chislev, ẹdẹ ẹrenren yen e vwo ruo.—Jọ 10:22.

• Orẹ rẹ Ibrẹdi ro Jephuo.

  Ọrẹsosuọ vwẹ usun rẹ erẹ ride erha rẹ ihwo rẹ Izrẹl ruẹ kukpe kukpe. Ọ tuanphiyọ vwẹ ẹdẹ 15 ri Nisan, ẹdẹ rọ vwọ kpahen Ọwanvrẹ na, ẹdẹ ighwrẹn yen e vwo ruo. Ibrẹdi ro jephuo ọvo yen ayen sa re vwọ karophiyọ Oyan rẹ ayen yan vwo nẹ Ijipt.—Ey 23:15; Mk 14:1.

• Orẹ rẹ Itabanako.

  E ji se Orẹ rẹ Itughẹ, yẹrẹ Orẹ rẹ Ẹghwẹkoko. E ruo vwẹ ẹdẹ 15 re te ẹdẹ 21 rẹ emeranvwe rẹ ihwo ri Hibru re se Ethanim. A ria orẹ na vwọ jokaphiyọ orhọ na vwẹ oba rẹ ukpe rẹ ẹkọn rẹ ekankọn vwẹ Izrẹl, ọyen ọke rẹ aghọghọ vẹ ẹkpẹvwẹ vwọ kẹ Jihova fikirẹ ebruphiyọ ro ku kuẹ ekankọn rayen. Vwẹ ọke rẹ orẹ na, ihwo dia itughẹ yẹrẹ itughẹ re rhurhu obenu rayen ọvo, rere ayen vwọ karophiyọ Oyan rẹ ayen yan vwo nẹ Ijipt. Ọyen ọvo vwẹ usun rẹ erẹ erha ra guọnọre nẹ eshare re ru vwẹ Jerusalẹm.—Li 23:34; Ẹzr 3:4; Jọ 7:2.

• Orherẹn.

  Ohwo re vwo mu nẹ o mudia kẹ Ọghẹnẹ vwẹ obaro rẹ ihwo rọ ga, rọ vwẹ odjekẹ kẹ ayen kpahen Ọghẹnẹ vẹ irhi rọyen. Irherẹn ji muẹdia kẹ ihwo na vwẹ obaro rẹ Ọghẹnẹ, ze izobo, yara oyare je rẹ orẹ fikirẹ ihwo na. Tavwen a ke vwẹ Urhi ri Mosis na vwo mu, ọgbuyovwin rẹ orua ga kerẹ orherẹn vwọ kẹ orua rọyen. Vwẹ otọ rẹ Urhi ri Mosis, eshare rẹ orua rẹ Erọn ro nẹ uvwiẹ ri Livae rhe yen ẹko rẹ irherẹn na. Eshare ri chekọ vwẹ orua ri Livae yen ichuko rayen. Ọke rẹ ọphọ kpokpọ na vwọ ton iruo phiyọ, Izrẹl rẹ ẹwẹn da rhe dia ẹgborho rẹ irherẹn, Jesu Kristi kọyen rha hẹ Orherẹn Rode.—Ey 28:41; Hib 9:24; Ẹvw 5:10.

• Orherẹn rode.

  Vwẹ otọ rẹ Urhi ri Mosis, “orherẹn ro me kpenu” ro muẹdia kẹ ihwo na vwẹ obaro rẹ Ọghẹnẹ, je vwẹrote irueru rẹ irherẹn ri chekọ na. Ọyen ọvo yen a rhọnvwe kẹ nẹ ọ ro Asan Rọ Ma Fon na, uvun rẹ obevun rẹ itabanako na kugbe ọ rẹ uwevwin rẹ ẹga na vwẹ ukuko na. Ẹdẹ Arhuẹrẹ ri kukpe kukpe na ọvo yen o vwo ruẹ ọtiọyen. A je reyọ ota na “orherẹn rode” vwọ ta ota kpahen Jesu Kristi. (Li 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hib 4:14) Vwẹ asan ra da reyọ ota na vwọ ta ota kpahen ẹko rẹ “irherẹn ride” vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o muẹro nẹ ota na shekpahen eshare ri me kpenu vwẹ uvwiẹ rẹ irherẹn na, ọ sa dianẹ o ji churobọ si korherẹn rode korherẹn rode re si nẹ ẹdia kugbe igbuyovwin rẹ ẹko 24 rẹ irherẹn na.—2Ik 26:20; Ẹzr 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

• Osiọbe.

  Ohwo rọ vwanriẹn Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na si. Ọke ri Jesu vwọ rhe akpọ na, o shekpahen ẹko rẹ ihwo re nabọ riẹn Urhi na. Ayen vwọso Jesu.—Ẹzr 7:6, eta rehẹ obotọ; Mk 12:38, 39; 14:1.

• Osun.

  Osun rode vwẹ ubrakpọ ọvo rẹ Ijurhi ri Rom vwẹrote. O vwo ogangan vwẹ ẹbẹre rẹ urhi kugbe vwẹ enu rẹ isodje, dede nẹ Ijurhi na fuẹrẹn irueru rọyen, jẹ ọyen yen vwo ogangan rọ kenu vwẹ ubrakpọ na.—Iru 13:7; 18:12.

• Otegodo.

  Asan ra gbogba riariẹ phiyọ vwẹ asan rẹ itabanako na hepha, vwẹ ukuko na, ọvo vwẹ usun rẹ asan ro rhiephiyọ ra gbogba riariẹ phiyọ vwẹ uwevwin rẹ ẹga na dẹn. Agbada ra da torhẹ izobo na hẹ otegodo rẹ itabanako na kugbe otegodo rẹ obevun rẹ uwevwin rẹ ẹga na. Baibol na ji djunute otegodo sansan vwẹ ọke rọ vwọ ta ota kpahen iwevwin vẹ eguan rẹ ivie.—Ey 8:13; 27:9; 1Iv 7:12; Mt 26:3; Mk 15:16; Ẹvw 11:2.

• Oti; Ọhọnvwoti.

  Ọga rẹ ohọroma rọ brare mamọ. Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ọ dia ọga ra riẹn phiyọ oti nonẹna ọvo yen o mudiaphiyọ-ọ, kidie ọ dia ihworakpọ ọvo yen o muẹ-ẹ, o ji se muẹ iwun yẹrẹ iwevwin. E se ohwo rẹ oti muru ọhọnvwoti.—Li 14:54, 55; Lu 5:12.

• Otu ri nene Hẹrọd.

  Ayen ẹko ro titi ẹkuotọ, ro bicha usuon rẹ orua ri Hẹrọd vẹ ọdavwẹ rọyen vwẹ otọ rẹ usuon ri Rom. Ọ họhọre nẹ ihwo ri Sadiusi evo jehẹ ẹko nana. Otu ri nene Hẹrọd na vwomaba ihwo ri Farisi na vwọso Jesu.—Mk 3:6.

• Owanre.

  Orọnvwọn re se phopho odju phiyọ ra vwẹ orọnvwọn kerẹ ogba vwo ru, ra reyọ vwo dje oka phia ji hworo uhworo. Ọke buebun vwọrẹ udje, edo rẹ owanre nene aghwoghwo rẹ ẹdjọeguo ri Jihova yẹrẹ irueru efa kiriguo ri nẹ obọ rẹ Ọghẹnẹ rhe.—1Kọ 15:52; Ẹvw 8:7–11:15.

• Owẹnvwe echiro.

  E vwo jẹ koka koka rẹ emu ẹriọ vwẹ umuvwre rẹ ọke evo. Ihwo rẹ Izrẹl chirẹn owẹnvwe vwẹ Ẹdẹ Arhuẹrẹ, vwẹ ọke rẹ ayen da hẹ okpetu kugbe ọke rẹ ayen da guọnọ odjekẹ rẹ Ọghẹnẹ. Ihwo ri Ju chirẹn owẹnvwe abọ ẹne kukpe kukpe vwọ karophiyọ ukpokpogho sansan rẹ ayen rioja rọyen vwẹ ọke rọ wanre. Owẹnvwe echiro dia obo ra guọnọ mie Inenikrisiti-i.—Ẹzr 8:21; Aiz 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Iru 13:2, 3; 27:9.

• Oyanvwe.

  E vwo siẹ ohọrọ rọ pha jọlọjọlọ yẹrẹ uvweruvwe rẹ oma rẹ ọshare no. E vwiro ru urhi vwọ kẹ Ebraham vẹ emọ rọyen, ẹkẹvuọvo ọ dia obo ra guọnọ vwo mie Inenikristi-i. A je reyọ vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwẹ asan sansan.—Jẹ 17:10; 1Kọ 7:19; Fil 3:3.

Ọ

• Ọfanrhiẹn.

  O nẹ ota ri Grik na por·neiʹa rhe, vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a reyerọ vwọ ta ota kpahen oka rẹ ehware evo rẹ Ọghẹnẹ gha. O churobọ si igberadja egbe, ọfanrhiẹn ra vwọ guọnọ igho, ehware rẹ ihwo ivẹ re je rọvwọ-ọn, ọshare vwo du ọshare yẹrẹ aye vwo du aye, kugbe ohworakpọ vwo du eranvwe. A reyerọ vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwẹ ọbe rẹ Ẹvwọphia vwọ ta ota kpahen igberadja rẹ ẹga re se “Babilọn Rode na” re vwo djisẹ rẹ orukugbe rọyen vẹ isun rẹ akpọ nana fikirẹ ogangan kugbe efe rọ guọnọ. (Ẹvw 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Iru 15:29; Ga 5:19)—Ni IGBERADJA.

• Ọga.

  Kọga kọga ro pho muẹ ohwo, ro vwo ẹgba rọ sa vwọ hra nene ẹkuotọ re vrẹ ọvo, rọ je sa sua ughwu.—Lu 21:11.

• Ọkpako; Ọshare rọ kpakore.

  Ọshare ro tedje, ẹkẹvuọvo vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ohwo rọhẹ ẹdia rẹ ogangan ro ji vwo oghwa vwevunrẹ orere yẹrẹ ẹkuotọ. A je vwẹ ota na vwọ ta ota kpahen emama rehẹ obodjuvwu vwẹ ọbe rẹ Ẹvwọphia. A fan ota ri Grik na pre·sbyʹte·ros phiyọ ọkpako ọke ro de shekpahen ihwo ri vwo oghwa re vwọ kobaro vwevunrẹ ukoko na.—Ey 4:29; Isẹ 31:23; 1Ti 5:17; Ẹvw 4:4.

• Ọkpọ.

  Ota re vwo se ekankọn sansan ra ma mrẹ vwẹ asan rẹ ame hepha. Vwẹ ọke buebun, Arundo donax yen okankọn ro shekpahen.—Mt 27:29; Ẹvw 11:1.

• Ọkpọ rẹ ẹga.

  Ota ri Hibru na (ʼashe·rahʹ) shekpahen (1) ọkpọ rẹ ẹga re vwo vi kẹ Ashera, ọghẹnẹ aye rẹ ihwo ri Kenan rọ nẹrhẹ a dia ọgbọmiọvwọn, yẹrẹ (2) oma rẹ ọghẹnẹ aye re se Ashera na komobọ. Ọ họhọre nẹ ekpọ na muẹdia phiọngun, ọ je họhọ nẹ urhe yen e vwo ru ẹbẹre ọvo rayen. E sa dia ekpọ ra karee, yẹrẹ irhe ra kọnre dede.—Di 16:21; Igu 6:26; 1Iv 15:13.

• Ọkpọ rẹ unu rọyen pha piọpiọpiọ.

  Eghwẹrẹ reyọ vwo suẹn eranvwe. A reyọ ọkpọ na vwo dje eta rẹ ọvwaghwanre ro muẹ ohwo rọ kerhọ rọyen vwo ruẹ nene uchebro rẹ aghwanre na. A reyọ ota na, “a vwọ vwẹ owọ dje ọkpọ rẹ unu rọyen pha piọpiọpiọ” vwo nẹ uruemu rẹ erhuẹn ro ru uyovwin gangan, rọ sian odjekẹ ra vwọ kẹ womarẹ ọkpọ na, rọ vwọ vwẹ owọ dje, ọ me nẹrhẹ ọ wan oma.—Iru 26:14; Igu 3:31.

• Ọkpọ rẹ uvie.

  Urhe yẹrẹ ọkpọ rẹ osun yọnran kerẹ oka rẹ ogangan rẹ uvie.—Jẹ 49:10; Hib 1:8.

• Ọmechẹ.

  Ohwo rọ vwẹ ọphiẹn vwọ ma ipọtu, imize, kugbe erọnvwọn efa tiọyena. Ota ri Hibru ra vwọ fan ọmechẹ mudiaphiyọ “ọ rọ ma.” Ọke buebun, a reyọ ogangan rẹ ọmechẹ vwori vwẹ enu rẹ ọphiẹn vwo dje ogangan rode rẹ usuon ri Jihova vwẹ enu rẹ ohwo ọvuọvo kugbe ẹgborho.—Aiz 64:8; Ro 9:21.

• Ọmọkpako.

  Ẹsosuọ, o mudiaphiyọ ọmọshare ọkpako rẹ ọsẹ. Vwẹ ọke re vwo si Baibol na, ọmọkpako na vwo ẹdia re muọghọ kẹ vwevunrẹ orua na, ọyen yen a je vwẹ ẹdia rẹ ọgbuyovwin rẹ evwruwevwin na kẹ ọke rẹ ọsẹ na de ghwu. Vwọ vrẹ ọmọkpako ri Jihova rọ hepha, Jesu jẹ ọmọkpako rẹ emama na eje kugbe ọmọkpako vwẹ usun rẹ ihwo ri vrẹn nẹ ushi.—Jẹ 25:33; Ey 11:5; Kọl 1:15; Ẹvw 1:5.

• Ọmọ rẹ ohwo.

  Ota rọ vwomaphia omarẹ abọ 80 vwẹ Ẹbe rẹ Ikuegbe ri Jesu. O shekpahen Jesu Kristi, o ji djephia nẹ womarẹ evwiẹ re vwiẹrẹ, ọ da rhe dia ohworakpọ, ọ ghwa dia emama rẹ ẹwẹn ro wene oma-a. Ota na ji djephia nẹ Jesu che ru orugba rẹ aroẹmrẹ rọhẹ Daniẹl 7:13, 14. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a reyọ ota nana vwọ ta ota kpahen Izikiẹl kugbe Daniẹl vwọ kanrunumu ofẹnẹ rọhẹ uvwrẹ rẹ eshare nana re dia etota kugbe Ọghẹnẹ rẹ ovuẹ rayen nẹ obọ rọyen rhe.—Izi 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Ọmọ ri Devid.

  Ota re vwo ruiruo ọke buebun kpahen Jesu, vwọ kanrunumuo nẹ ọyen yen Ọriuku rẹ ọphọ rẹ Uvie na rẹ ohwo ọvo ro nẹ uvwiẹ ri Devid rhe che rugba.—Mt 12:23; 21:9.

• Ọmuvwiẹ; Ohwo re siobọnu.

  Ọke ri Rom vwo suẹn, “ọmuvwiẹ” ọyen ohwo ro vwo uturhi kugbe ugbomọphẹ eje rẹ ọmotọ ri Rom vwori. Vwọ fẹnẹ ọyena, “ohwo re siobọnu” ọyen ohwo re si nẹ ẹdia rẹ ọviẹn. Obọesiono vwẹ obaro rẹ ohwo re vwo mu nẹrhẹ ohwo re siobọnu na vwo uturhi rẹ ọmotọ ri Rom, ẹkẹvuọvo o che se muwan vwọ kẹ ẹdia rẹ usuon vuọvo-o. Obọesiono womarẹ odẹ esio phiyotọ yẹrẹ ota rẹ unu nẹrhẹ ohwo se nẹ ẹdia rẹ ọviẹn, ẹkẹvuọvo o che vwo uturhi rẹ ọmotọ ri Rom vọnvọ-ọn.—1Kọ 7:22.

• Ọphọ.

  Ọrhọnvwekugbe yẹrẹ obọ echuro vwẹ uvwre rẹ Ọghẹnẹ vẹ ihworakpọ yẹrẹ vwẹ uvwrẹ rẹ ihworakpọ ivẹ re vwo ru yẹrẹ jẹ orọnvwọn eruo. Ọkievo, ohwo ọvo yen vwo oghwa ro vwo ru nene eta rẹ ọphọ na (ọphọ rẹ ẹbẹre ọvo, ma rho kẹ ive). Vwẹ ọkiefa, ihwo ivẹ na yen vwo oghwa na (ọphọ rẹ ẹbẹre ivẹ). Vwọ vrẹ ephọ rẹ Ọghẹnẹ vẹ ihworakpọ rere, Baibol na djunute ephọ vwẹ uvwre rẹ ihworakpọ, ivwiẹ, ẹgborho, yẹrẹ ẹko rẹ ihwo. Evo vwẹ usun rẹ ephọ ri me fierere kẹ ihwo yen e rẹ Ọghẹnẹ rere vẹ Ebraham, Devid, ẹgborho rẹ Izrẹl (Ọphọ rẹ Urhi), kugbe Izrẹl rẹ Ọghẹnẹ (Ọphọ kpokpọ).—Jẹ 9:11; 15:18; 21:27; Ey 24:7; 2Ik 21:7; Lu 22:29; Iru 3:25; 2Kọ 3:6; Hib 8:6.

• Ọ rọ vwọsua Kristi.

  Ota ri Grik na vwo ọhọ ivẹ. O shekpahen obo re vwọso Kristi. O ji se shekpahen Kristi rẹ efian, ohwo rọhẹ ẹdia ri Kristi. Ihwo eje, ikoko, yẹrẹ ẹko ri guẹn efian nẹ ayen mudia vwọ kẹ Kristi yẹrẹ ayen yen Mesaya na yẹrẹ re vwọsua Kristi vẹ idibo rọyen, e se se ayen ihwo re vwọsua Kristi.—1Jọ 2:22.

• Ọrhẹrotọ.

  Ohwo rọ rhẹrẹ fikirẹ omaẹkuọn rọ sa phia kẹ ihwo yẹrẹ ekuakua re se cho, ọke buebun vwevunrẹ ason, o ji se dje oka phia siẹrẹ ọ da mrẹ imuoshọ. Ọke buebun enu rẹ igbẹhẹ rẹ orere kugbe iwevwin ri kpenu yen erhẹrotọ dia de nẹ ihwo re cha bẹsiẹ rẹ ayen vwo sikẹre orere na. Vwẹ ẹko rẹ isodje, o vwo e re dia erhẹrotọ.—Mt 27:65; 28:4.

• Ọrhire.

  Vwẹ asan evo vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a reyọ ota nana vwo djisẹ rẹ ọrhire ri Jesu Kristi kerẹ ovie ghwe vwo nẹ ọke ra vwọ reyọ vwo chidia ekete vwẹ obodjuvwu kerẹ Mesaya nu vwẹ ẹdẹ re koba rẹ eyeren nana. Ọrhire ri Kristi na ghwa dia ẹcha ra cha nẹ, e mi brokpakpa rhivwi-in; ukperẹ ọtiọyen, ọ reyọ uvwre rẹ ọke ọvo ra jokaphiyọ.—Mt 24:3.

• Ọtanhirhe.

  Osa ra hware vwo si ohwo nẹ ọviẹn, oja, ojaẹriọ, umwemwu, yẹrẹ tobọ oghwa. Ọ dia ọkieje yen osa na vwọ dia igho-o. (Aiz 43:3) A guọnọ ọtanhirhe vwẹ ẹdia sansan. Kerẹ udje, Jihova yen vwo emekpako eje re dia emeshare yẹrẹ e rẹ eranvwe vwẹ Izrẹl, a guọnọ ọtanhirhe yẹrẹ osa ra cha hwa re vwo siobọnu ayen ro vwo jẹ dia nẹ ẹga ri Jihova ọvo yen a da cha vwẹ ayen vwo ruiruo. (Uk 3:45, 46; 18:15, 16) Ọ da dianẹ erhuẹn rọ djoma re chururu-u hwe ohwo, e brẹ osa rẹ ọtanhirhe kẹ ohwo ro vworo rere ọ sa vwọ tan oma rọyen vwo nẹ orhiẹn rẹ ughwu re bru hwe. (Ey 21:29, 30) Ẹkẹvuọvo, a reyọ ọtanhirhe vuọvo vwo mie ohwo rọ vwẹ arogba vwọ dẹ ozighẹ-ẹ. (Uk 35:31) Ọ rọ ma ghanre, Baibol na kanrunumu ọtanhirhe ri Kristi hware womarẹ ughwu rẹ izobo rọyen, rere e se vwo siobọnẹ ihworakpọ ri nyẹme vwo nẹ umwemwu kugbe ughwu.—Un 49:7, 8; Mt 20:28; Ẹf 1:7.

• Ọwanvrẹ.

  Orẹ re ruẹ kukpe kukpe vwẹ ẹdẹ 14 rẹ emeranvwe rẹ Ebib (ra rhe riẹnphiyọ Nisan ukuko na) ra vwọ karophiyọ esivwon rẹ ihwo rẹ Izrẹl vwo nẹ Ijipt. E ruẹ orẹ na womarẹ omogodẹ (yẹrẹ ẹvwe) re hwe, a me vwọ tọn, a me vwẹ ẹbe re yara kugbe ibrẹdi ro jephuo vwọ riọ.—Ey 12:27; Jọ 6:4; 1Kọ 5:7.

• Ọyinkọn.

  Ọhọ rẹ ota na dẹn yen “ọ re ji yanran,” a reyerọ vwo ruiruo kpahen Jesu kugbe ihwo evo re jiri re gbodibo kẹ ihwo efa. Abọ buebun, a reyerọ vwo ruiruo vwọ kpahen idibo 12 ri Jesu komobọ sanere phiyọ ẹko ọvo ro vwo mu nẹ i mudia kẹ ọyen.—Mk 3:14; Iru 14:14.

P

• Pẹntikọst.

  Ọrivẹ vwẹ usun rẹ erẹ ride erha ra guọnọre nẹ eshare ri Ju eje rhe ruẹ vwẹ Jerusalẹm. Pẹntikọst ro mudiaphiyọ “(Ẹdẹ) Rujuvẹgbihwe,” ọyen odẹ ra reyọ vwo ruiruo vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na vwọ kẹ obo re se Orẹ rẹ Orhọ yẹrẹ Orẹ rẹ Ẹdijana vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. A riọ vwẹ ẹdẹ 50 siẹrẹ e de kere vwo nẹ Nisan 16.—Ey 23:16; 34:22; Iru 2:1.

• Porneia.

  —Ni ỌFANRHIẸN.

R

• Riẹnre jovwo.

  Ota ri Grik na proʹgno·sis (vwo nẹ ota na, pro, ro mudiaphiyọ tavwen, kugbe gnoʹsis, ro mudiaphiyọ erianriẹn) yen a fan phiyọ “riẹnre jovwo.” (Iru 2:23; 1Pi 1:2) Riẹnre jovwo mudiaphiyọ a vwọ riẹn orọnvwọn tavwen ọ ke phia yẹrẹ ọ ke dia. Vwẹ Baibol na, vwẹ ẹsosuọ, o shekpahen Jihova Ọghẹnẹ rọ dia Ọmemama na kugbe ọhọre rọyen, jẹ ọ ghwa dia ọyen ọvo-o.

S

• Sameria.

  Otorere rẹ uvwiẹ ihwe rẹ uvie rọhẹ obohwẹre ọnre vwẹ Izrẹl vwẹ omarẹ ẹgbukpe 200, ọyen jehẹ odẹ re vwo se ubrotọ yena eje. A bọn orere na phiyọ enu rẹ ugbenu ra vwẹ odẹ vuọvo yena vwo se. Vwẹ ọke ri Jesu, Sameria yen odẹ rẹ ubrakpọ ri Rom suẹn rọhẹ uvwre rẹ obohwẹre ọnre ri Galili kugbe obọrhen ọnre ri Judia. Vwẹ ọke buebun vwẹ oyan rọyen, Jesu rhọnvwe ghwoghwo vwẹ ekogho nana-a, ẹkẹvuọvo vwẹ ọkievo, ọ wanrọ vrẹ ọ da je ta ota kẹ ihwo re dia. Pita reyọ usiaphrẹ rivẹ rẹ udje rẹ Uvie na vwo ruiruo ọke re vwo ku ẹwẹn ọfuanfon na ku ihwo ri Sameria.—1Iv 16:24; Jọ 4:7; Iru 8:14.

• Sanhẹdrin.

  Aguare rode rẹ ihwo ri Ju rọhẹ Jerusalẹm. Vwẹ ọke ri Jesu, ihwo 71 yen evun rọyen, enana churobọ si orherẹn rode na kugbe ihwo efa re gare kerẹ irherẹn ride jovwo re, ihwo rẹ orua rẹ irherẹn ride, ekpako, igbuyovwin rẹ uvwiẹ kugbe orua, kugbe isiẹbe.—Mk 15:1; Iru 5:34; 23:1, 6.

• Sẹtis.

  Urhie ivẹ ri kodori-i rehẹ orhoma rẹ urhie ri Libia vwẹ North Africa, rẹ ihwo ri biẹ okọ vwẹ ọke awanre djoshọ rọyen fikirẹ ukori rẹ ekpẹn ri reghe ohwo rẹ ọkẹre rẹ ame na muẹcha muẹkpọ.—Iru 27:17.

• Sinagọg.

  Ota ro mudiaphiyọ “ra vwọ ghwẹkoko; osikoko,” ẹkẹvuọvo vwẹ asan buebun vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o mudiaphiyọ uwevwin yẹrẹ asan rẹ ihwo ri Ju de siomakoko vwọ kẹ ese rẹ Isiesi Ọfuanfon na, eyono, aghwoghwo, kugbe ẹrhovwo. Vwẹ ọke ri Jesu, korere korere vwẹ Izrẹl vwo sinagọg, irere ride vwo vrẹ ọvo.—Lu 4:16; Iru 13:14, 15.

• Siria; Ihwo ri Siria.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, Siria ọyen ubrakpọ ri Rom suẹn, Antiọk yen otorere rọyen. O churobọ si ekogho buebun rehẹ Siria (re ji se Aram) vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. Osun ri Siria ji vwo ogangan vwẹ enu ri Palestine ejobi.—Lu 2:2; Iru 18:18; Gal 1:21.

• Siza.

  Odẹ rẹ orua ọvo vwẹ Rom rọ rhe dia odova rẹ isun ri Rom. A vwẹ odova na vwo se Ọgọstọs, Tibiriọs, kugbe Klọdiọs rẹ edẹ rayen hẹ Baibol na, dede nẹ e djunute Nẹro vwẹ Baibol na-a, a je vwẹ odova na vwo se. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a je vwẹ “Siza” vwọ ta ota kpahen ogangan rẹ usuon, yẹrẹ Ẹkuotọ.—Mk 12:17; Iru 25:12.

T

• Tatarọs.

  Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ọnana ẹdia ro kpotọ mamọ rọ họhọ uwodi, re do emekashe ri jẹmienyo vwẹ ọke ri Noa phiyọ. Ota na tar·ta·roʹo (re vwo “do phiyọ Tatarọs”) re vwo ruiruo vwẹ 2 Pita 2:4 na, ọ dia o mudiaphiyọ nẹ e do “emekashe ri ru umwemwu” na phiyọ Tatarọs re djisẹ rọyen vwẹ uyono rẹ efian rẹ igiye-e (rọ dia uwodi ra bọn phiyọ otọ kugbe asan rẹ ebri rẹ eghẹnẹ itete na dia-a). Ukperẹ ọtiọyen, o djephia nẹ Ọghẹnẹ si ayen nẹ ẹdia je reyọ uphẹn rẹ ẹga rayen vwẹ obodjuvwu vwo mie ayen, o de phi ayen phiyọ ẹdia rẹ ebri rẹ iroro ro me kodo, rẹ ayen vwo jẹ ẹruọ rẹ ọhọrẹ rẹ Ọghẹnẹ ro lo na evwo. Ebri ji djisẹ rẹ obo re cha phia kẹ ayen vwẹ ukuotọ rọyen, rẹ Isiesi Ọfuanfon na djephia nẹ ọyen oghwọrọ ri bẹdẹ ra cha ghwọrọ ayen vẹ osun rayen, Eshu rọ dia Idẹbono na. Ọtiọyena, Tatarọs mudiaphiyọ ẹdia ro me kpotọ re phi emekashe ri gbevwọso na phiyọ. Ọ vẹ “ukpotọ ro jẹ oba evwo” ra ta ota kpahen vwẹ Ẹvwọphia 20:1-3 dia ọvuọvo-o.

U

• Ubienyẹ.

  Ukuta re mu phiyọ igogo yẹrẹ ọkọkọ rẹ uwevwin vwẹ asan rẹ igbẹhẹ ivẹ da vwoma, ọ ghanre mamọ kidie ọ yọnrọn ayen kuẹgbe. Ubienyẹ rọ ma ghanre kparobọ yen uchivwo rẹ ubienyẹ na; ọ rọ ganre mamọ yen a ma vwọ bọn iwevwin rẹ azagba kugbe igbẹhẹ rẹ orere. A reyọ ota na vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwọ kpahen ọtonphiyọ rẹ akpọ na, a je ta ota kpahen Jesu kerẹ “uchivwo rẹ ubienyẹ” rẹ ukoko rẹ Inenikristi na re vwo dje uwevwin rẹ ẹwẹn.—Ẹf 2:20; Job 38:6.

• Uchivwo.

  Orọnvwọn rọ pha phiọngun ra vwọ cha yẹrẹ yọnrọn uwevwin, yẹrẹ obo re họhọ orọnvwọn tiọyena. A reyọ ichivwo vwọ ba bọn uwevwin rẹ ẹga na kugbe iwevwin sansan rẹ Ovie Solomọn bọnre. A reyerọ vwo ruiruo vwọrẹ udje kerẹ oka rẹ obicha (1Ti 3:15) yẹrẹ ẹdia ri rhirin rhirin (Ẹvw 3:12) vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.—Igu 16:29; 1Iv 7:21.

• Ugana ri Solomọn.

  Vwẹ uwevwin rẹ ẹga rọ herọ vwẹ ọke ri Jesu, ọnana asan ra wan, re rhurhu obenu rọyen rọhẹ ẹbẹre ọnre va nẹcha rẹ otegodo rọhẹ otafe na. Ihwo vwo imuẹro nẹ ọnana ẹbẹre ọvo ro chekọ vwẹ uwevwin rẹ ẹga ri Solomọn bọnre. Jesu wan etiyin vwẹ ọke ekpahen, Inenikristi rẹsosuọ je vwoma vwọ ga ẹga vwẹ etiyin.—Jọ 10:22, 23; Iru 5:12.

• Ukoko.

  Ẹko rẹ ihwo ri siomakoko fikirẹ ọdavwẹ yẹrẹ irueru ọvo. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, ẹgborho rẹ Izrẹl yen o me shekpahen. Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, o shekpahen ukoko rẹ Inenikrisiti ọvuọvo, ẹkẹvuọvo ọke buebun ukoko rẹ Inenikrisiti na yen o me shekpahen.—1Iv 8:22; Iru 9:31; Ro 16:5.

• Ukuta rode ra vwọ lọ erọnvwọn.

  Ukuta rọ pha ghorie ghorie re mu phiyọ enu rẹ ukuta ọfa rọ họherọ ra reyọ vwọ lọ eka phiyọ iflawa. E duvwun urhe phiyọ uherevie rẹ ukuta rọhẹ obotọ na, kọyen ọ rẹ obenu na dia enu rọyen de kiẹn riariẹ. Vwẹ ọke re vwo si Baibol na, ikuta robọ rẹ eya vwọ lọ erọnvwọn yen a reyọ vwo ruiruo vwẹ iwevwin buebun. Rọ vwọ dianẹ etiyin ibrẹdi rẹ ukpẹdẹ rẹ orua nẹcha na, Urhi ri Mosis rhọnvwere nẹ e mu ukuta rode na yẹrẹ ọ rẹ obenu na kerẹ obo re vwo viẹnwa-an. Ikuta ride re họhọ ọnana, eranvwe yen kiẹn ayen.—Urh 24:6; Mk 9:42.

• Ukpirhin ọbe.

  Ukpirhin ọbe ogrongron ra vwẹ ophiẹn yẹrẹ papairọs vwo ru, e si erọnvwọn phiyọ ẹbẹre ọvo rọyen, ọke buebun e kpirhon riariẹ urhe. Ukpirhin ẹbe yen e ke si Isiesi Ọfuanfon na phiyọ, ọyen a je vwanriẹn si phiyọ. Ọyen oka rẹ ẹbe rẹ ihwo me vwo ruiruo vwẹ uvwre rẹ ọke re vwo si Baibol na.—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Ukpirhin ọbe ra vwẹ ophiẹn ru.

  Ophiẹn rẹ ogodẹ, ẹvwe, yẹrẹ ọmọ rẹ erhuẹn re vwo ru obo re siẹ erọnvwọn phiyọ. Ọ tọn nẹ papairọs, a je reyọ vwo ru ukpirhin ẹbe ri Baibol na. Ukpirhin ẹbe ri Pọl vuẹ Timoti nẹ ọ reyọ rhe na sa dia ẹbẹre evo rẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Hibru si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. E si ẹbẹre evo rẹ ukpirhin ẹbe re se Dead Sea Scrolls na phiyọ ophiẹn.—2Ti 4:13.

• Ukpokpogho rode.

  Ota ri Grik ra fan phiyọ “ukpokpogho” mu ọhọ rẹ odjadja yẹrẹ ojaẹriọ ro nẹ ọnyẹ rẹ ẹdia sansan cha. Jesu ta ota kpahen “ukpokpogho rode” ra je mrẹ ọkpọ rọyen dẹvo-o, rọ cha rhe vwẹ enu ri Jerusalem, ma rho vwọ kpahen ọ ro che bru ihworakpọ rhe vwẹ ọke rọ cha vwẹ obaro, ro churobọ si ‘ẹcha rọyen vwọrẹ urinrin.’ (Mt 24:21, 29-31) Pọl djisẹ rẹ ukpokpogho nana kerẹ irueru rẹ ophiọnphiọn rẹ Ọghẹnẹ vwọso “ihwo ri jẹ Ọghẹnẹ ẹriẹn, kugbe ihwo re rhọnvwe kerhọ rẹ iyẹnrẹn esiri” ro shekpahen Jesu Kristi-i. Ẹvwọphia uyovwin 19 dje Jesu kerẹ ohwo ro suẹn ituofovwin rẹ obodjuvwu vwọsua “eranvwe rẹ aghwa na kugbe ivie rẹ akpọ na kugbe ituofovwin rayen.” (2Tẹ 1:6-8; Ẹvw 19:11-21) E dje “otu gbidigbidi” rẹ ihwo kerẹ ihwo ri che sivwin rhọ wan ukpokpogho yena. (Ẹvw 7:9, 14)—Ni AMAGIDỌN.

• Ukpotọ ro jẹ oba evwo.

  A reyerọ nẹ ota ri Grik na aʹbys·sos ro mudiaphiyọ “o kodori mamọ” yẹrẹ “a cha sa vwanvwọ-ọ, o vwo oba-a” rhe. A reyerọ vwọ ta ota kpahen asan yẹrẹ ẹdia rẹ ekanrọ vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na. O churobọ si ushi, ẹkẹvuọvo ọ dia ọyen ọvo-o.—Lu 8:31; Ro 10:7; Ẹvw 20:3.

• Une rẹ Ejiro.

  Une re vwo jiri Ọghẹnẹ. A rhuẹrẹ eta rẹ Ine rẹ Ejiro nene uhworo, ihwo re ga ẹga ke sua ayen, a je sua ayen vwẹ ẹga rẹ azagba ra vwọ kẹ Jihova Ọghẹnẹ vwẹ uwevwin rẹ ẹga rọyen vwẹ Jerusalẹm.—Lu 20:42; Iru 13:33; Jem 5:13.

• Uruemu ra ghẹmrẹ.

  A reyerọ nẹ ota ri Grik na a·selʹgei·a rhe, ota ro shekpahen irueru re dia ogbeku ọgangan rẹ irhi rẹ Ọghẹnẹ, ri ji dje uruemu ri jẹ omavovwẹ evwo yẹrẹ aroeyivwo ọgangan phia; ẹwẹn ri jẹ ọghọ emuo yẹrẹ tobọ ọjẹfia rẹ ogangan rẹ usuon, irhi, kugbe iwan. Ọ dia omoruchọ yen ota na shekpahe-en.—Ga 5:19; 2Pi 2:7.

• Urhe.

  Urhe ọphiọnphiọn ra gba ohwo siẹ. Vwẹ ẹkuotọ evo, a reyọ vwo hwe ihwo, a je reyọ vwo dje ugboma rẹ ohwo re hweri phia kerẹ orhọesio vwọ kẹ ihwo efa yẹrẹ kerẹ ophọphọvwe rẹ azagba. Ihwo rẹ Asiria ra riẹn phiyọ ihwo ri sianro mamọ vwẹ ofovwin, vwẹ ugboma rẹ ihwo rẹ ayen muru vwọ ya irhe rẹ obenu rayen pha piọpiọpiọ, re duvwun wan evun rayen fi udu rayen. Ẹkẹvuọvo vwẹ urhi rẹ ihwo ri Ju, ihwo re riabe rẹ urhiẹchọ egangan kerẹ ota rẹ ẹgua ra ta kpahen Ọghẹnẹ yẹrẹ edjọẹgọ, e ke hwe ayen womarẹ ikuta re vwo phiẹ ayen, yẹrẹ vwẹ idjerhe efa tavwen a ke vwẹ ugboma rayen vwọ ya irhe, kerẹ udje rẹ orhọesio vwọ kẹ ihwo efa. (Urh 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Vwẹ ọkievo, ihwo ri Rom de gba ohwo na siẹ urhe, ọ me dia ẹdẹ evo tavwen o ki ghwu fikirẹ ọmiaovwẹ, urhuru rẹ ame, owẹnvwe, kugbe uvo ro muo. Vwẹ ọke efa, kerẹ ọke re vwo hwe Jesu, ayen kanra abọ vẹ awọ rẹ ohwo re gun nyẹ na muẹ urhe. (Lu 24:20; Jọ 19:14-16; 20:25; Iru 2:23, 36)—Ni URHE RẸ OJA.

• Urhekpe.

  Utehru ogrongron ra vwẹ igabọ ghwa, re muẹ eghwa phiyọ te obonẹ te obonẹ rọyen, yẹrẹ urhe re phiẹ phiyọ ohọre rẹ eranvwe ivẹ (ọke buebun erhuẹn) ọke rẹ ayen de siẹ ekuakua ra vwọ wian vwẹ aghwa yẹrẹ akpẹrẹ. Kidie nẹ ọke buebun eviẹn vwẹ urhekpe vwo muẹ eghwa ehọhọhọ, ka reyọ urhekpe vwo ruẹ udje rẹ ohwo rọhẹ ẹdia rẹ ọviẹn yẹrẹ rọhẹ obotọ rẹ ohwo ọfa, a je reyọ vwo ruẹ udje rẹ oshenyẹ kugbe ojaẹriọ. Re vwo si urhekpe nu yẹrẹ vwirhon, mudiaphiyọ ugbomọphẹ vwo nẹ ẹdia rẹ ọviẹn, oshenyẹ, kugbe ọghware.—Li 26:13; Mt 11:29, 30.

• Urhe rẹ arhọ.

  Ọnana urhe rọhẹ ogba rẹ Idẹn. Baibol na djerephia nẹ omamọ rọyen vwo ẹgba rọ vwọ kẹ ohwo arhọ-ọ; ukperẹ ọtiọyen, o mudiaphiyọ imuẹro rẹ arhọ ri bẹdi bẹdẹ rẹ Ọghẹnẹ cha vwọ kẹ ihwo rọ vwẹ uphẹn kẹ nẹ e re vwo nẹ emamọ rọyen. Vwẹ ọbe rẹ Ẹvwọphia, o mudiaphiyọ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ Ọghẹnẹ ruru rere a sa vwọ dia rhirin rhirin.—Jẹ 2:9; 3:22; Ẹvw 2:7; 22:19.

• Urhe rẹ oja.

  Obo ra vwọ fan ota ri Grik na stau·rosʹ, ro mudiaphiyọ urhe ọphiọnphiọn yẹrẹ ọkpọ, kerẹ ọ re hwe Jesu mu. O vwo orọnvwọn vuọvo ro djerephia nẹ ota ri Grik na mudiaphiyọ agbagba-a, orọnvwọn rẹ egọedjọ reyọ vwọ ba ga ẹga ikpe ujorin buebun tavwen Kristi ke rhe. “Urhe rẹ oja” mu ọhọ rẹ ota ri Grik na gbagba, rọ vwọ dianẹ Jesu je reyọ ota na stau·rosʹ vwo dje oja vẹ ophọphọvwe rẹ idibo rọyen che rhiẹromrẹ. (Mt 16:24; Hib 12:2)—Ni URHE.

• Urhi.

  A da vwẹ ubiota rode vwọ tuọnphiyọ, ọke buebun ota nana shekpahen Urhi ri Mosis yẹrẹ ẹbe iyorin rẹsosuọ ri Baibol na. Ọke ra da vwẹ ubiota otete vwọ tuọnphiyọ, o se shekpahen ọvuọvo rẹ Urhi ri Mosis yẹrẹ odjekẹ rẹ urhi na.—Uk 15:16; Urh 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Urhi ri Mosis.

  Urhi ri Jihova vwọ kẹ ihwo rẹ Izrẹl womarẹ Mosis vwevunrẹ aton ri Sinae vwẹ 1513 B.C.E. Vwẹ ọke buebun, e se ẹbe iyorin rẹsosuọ ri Baibol na Urhi na.—Mt 5:17; Lu 24:44.

• Urhurho rẹ arhuẹrẹ.

  Urhurho rẹ okọ rẹ ọphọ na, rẹ orherẹn rode na mudia obaro rọyen da fẹrẹn ọbara rẹ izobo rẹ umwemwu vwẹ Ẹdẹ Arhuẹrẹ na. Ota ri Hibru na nẹ ota rẹ iruo ọvo rhe ro mudiaphiyọ “re vwo rhurhu (umwemwu)” yẹrẹ ọkiọvo “re vwo phoro (umwemwu).” Omamọ oro yen e vwo ruo, chẹrub ivẹ hẹ enu rọyen, ọvo hẹ obonẹ, ọvo hẹ obonẹ. Ọkievo, e se “urhurho na.”—Ey 25:17-22; 1Ik 28:11; Hib 9:5.

• Ushi.

  Ọke ra da reyọ ubiota otete vwọ tuọnphiyọ, o shekpahen ushi rẹ ohwo ọvo; ọke ra da vwẹ ubiota rode vwọ tuọnphiyọ, o shekpahen ushi rẹ ihworakpọ, ọ vẹ ota ri Hibru na “Sheol” kugbe ota ri Grik na “Hades” ọvo. Vwevunrẹ Baibol na, e djerephiyọ asan yẹrẹ ẹdia rẹ udje re de jẹ iruo vuọvo eruo, re de ji jẹ obo re phia ẹriẹn.—Jẹ 47:30; Agh 9:10; Mt 27:61; Iru 2:31.

• Ushi rẹ ẹkarophiyọ.

  Asan re shi ohwo ro ghwuru phiyọ. Ota na yen a vwọ fan ota ri Grik na mne·meiʹon ro nẹ ota na, “ra vwọ karophiyọ” rhe, ro djephia nẹ a karophiyọ ohwo ro ghwuru na.—Jọ 5:28, 29.

• Usuọpha.

  Ohwo rọ yan oyan rẹ arhuẹrẹ vwẹ uvwrẹ rẹ ihwo ivẹ rere ọ vwọ rhuẹrẹ ayen kugbe. Vwevunrẹ Isiesi Ọfuanfon na, Mosis yen usuọpha rẹ ọphọ rẹ Urhi na, Jesu ke rha usuọpha rẹ ọphọ kpokpọ na.—Ga 3:19; 1Ti 2:5; Hib 12:24.

• Utẹ.

  Orọnvwọn ra vwọ ka oka phiyọ emu (ọke buebun phiyọ ọphiẹn yẹrẹ iwasi) vwo dje ohwo ro vworo phia, vwo djephia sẹ orọnvwọn omamọ, yẹrẹ vwo dje ọrhọnvwekugbe phia, a da vwẹ utẹ te ẹbe re siri yẹrẹ erọnvwọn efa ri churobọ si ẹchẹ kugbe ishi, ihwo rhe che se djobọte yẹrẹ wene aye-en. Orọnvwọn ọgangan (kerẹ ukuta, akon rẹ eni, yẹrẹ urhe) yen e vwo ru utẹ rẹ awanre sansan, e si eta yẹrẹ eka re gare uyovwin viotọ phiyọ ayen. A reyọ utẹ vwo ruẹ udje rẹ orọnvwọn ra ka oka phiyọ nẹ omamọ, yẹrẹ kerẹ oka nẹ ohwo yen vwo emu, yẹrẹ kerẹ orọnvwọn re sinu yẹrẹ djahenre.—Mt 27:66; Jọ 6:27; Ẹf 1:13; Ẹvw 5:1; 9:4.

• Uvie rẹ Ọghẹnẹ.

  A vwẹ ota na vwọ ta ota kpahen ẹdia rẹ Ọghẹnẹ kerẹ osun rẹ akpọ vẹ odjuvwu rẹ usuon rẹ Ọmọ rọyen Kristi Jesu mudia kẹ.—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Kọ 15:50.

• Uvweri.

  Odjephia rẹ omaemuophiyọ fikirẹ ughwu yẹrẹ ikpetu efa re phiare. Vwẹ ọke re vwo si Baibol na, ihwo vwo ẹkuruemu rẹ ayen vwo vwere uvweri vwẹ uvwre rẹ ọke evo. Vwọba oviẹ ra viẹ phia, ihwo ri vwere uvweri kuẹ iwun oghẹresan phiyọ, ghwẹ iwurhie kuẹ uyovwin, bẹrẹ iwun rayen, je ghwiẹ udu rayen. Vwẹ ọke evo, e durhie ihwo re tẹn ona rẹ uvweri kpo ughworivwin.—Ẹs 4:3; Mt 11:17; Mk 5:38; Jọ 11:33; Ẹvw 21:4.

• Uwevwin rẹ ẹga.

  Uwevwin ra bọn phiyọ Jerusalẹm rọ reyọ ẹdia rẹ imitabanako rẹ ihwo rẹ Izrẹl da ga ẹga. Solomọn yen bọn uwevwin rẹ ẹga rẹsosuọ na. Ihwo ri Babilọn da rha ghwọrọ. Zerubabẹl yen bọn ọrivẹ na ọke rẹ ayen vwo rhivwin nẹ eviẹn vwẹ Babilọn rhe. Ọke vwọ yanran na, Hẹrọd Rode da rhoma bọn. Vwẹ ọkievo, e sere “uwevwin” na.—Mt 21:13; Lu 11:51; 1Ik 29:1; 2Ik 2:4; Mt 24:1.

• Uyono rọ vwọso uyota na.

  Ota ri Grik nana (a·po·sta·siʹa) nẹ ota ọvo ro mudiaphiyọ “re vwo mudia tephe kẹ” rhe. Ota na vwo ọhọ rẹ “a vwọ sen, kpairoro vrẹ, yẹrẹ vwọso.” Vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na, a vwẹ ota na, “uyono rọ vwọso” uyota na vwo ruiruo ẹsosuọ kpahen ihwo ri she nẹ ẹga rẹ uyota.—Isẹ 11:9; Iru 21:21; 2Tẹ 2:3.

Y

• Yufretis.

  Urhie ro me gron rọ je ma ghanre kparobọ vwẹ obọrhen ọnre rẹ ẹbẹre ọnre shera rẹ Esha, ọyen jẹ ọvo vwẹ usun rẹ irhie ivẹ re ma rho vwẹ Mẹsopotemia. Jẹnẹsis 2:14 yen e de ke djunute kerẹ ọvo vwẹ usun rẹ irhie ẹne rehẹ Idẹn. Vwẹ ọke buebun, e sere ‘Urhie na.’ (Jẹ 31:21) Ọyen yen ughwru rẹ obohwẹre ọnre rẹ otọ ra vwọ kẹ Izrẹl.—Jẹ 15:18; Ẹvw 9:14; 16:12.

• Yurim vẹ Tọmim.

  Erọnvwọn rẹ orherẹn rode na vwọ riẹn ọhọre rẹ Ọghẹnẹ ọke ra da guọnọ ẹkpahọnphiyọ rẹ enọ ri shekpahen ẹkuotọ na eje vwẹ obọ ri Jihova. A reyọ ayen vwo ruiruo kirobo ra reyọ itẹ vwo ruiruo. E phiẹ Yurim vẹ Tọmim na phiyọ orhurhudu rẹ orherẹn rode na ọke rọ da guọnọ rua itabanako na. Ọ họhọre nẹ a rha reyọ ayen vwo ruiruo ọfaa ọke rẹ ihwo ri Babilọn vwọ ghwọrọ Jerusalẹm nu.—Ẹy 28:30; Neh 7:65.

Z

• Zayọn; Ugbenu ri Zayọn.

  Odẹ rẹ orere rẹ adjarhọ rẹ ihwo ri Jebus rọhẹ obọrhen rẹ ẹbẹre rẹ ọnre shera rẹ ugbenu ri Jerusalẹm. Devid vwo phio kparobọ nu, ọ da bọn uwevwin rẹ ovie rọyen vwẹ ẹtiyin, e de rhi se ‘Orere ri Devid.’ (2Sa 5:7, 9) Zayọn da rhe dia ugbenu ọfuanfon kẹ Jihova, ma rho ọke ri Devid vwo mu Okọ rẹ Ọphọ na kpo etiyin nu. Ukuko na odẹ na de ji churobọ si asan rẹ uwevwin rẹ ẹga na hepha vwẹ Ugbenu ri Moraya, ọke evo ọsoso rẹ orere ri Jerusalẹm. Ọke buebun a reyerọ vwo ruiruo vwẹ idjerhe rẹ udje vwẹ Ẹbẹre ra Vwẹ Grik si Vwẹ Isiesi Ọfuanfon na.—Un 2:6; 1Pi 2:6; Ẹvw 14:1.

• Zus.

  Ọghẹnẹ rọ ma rho rẹ ihwo ri Grik re ga eghẹnẹ buebun vwori. Vwẹ Listra, e se Banabas Zus vwọrẹ ororochọ. A mrẹ isiesi awanre nana “irherẹn ri Zus” kugbe “Zus ọghẹnẹ rẹ ọnre na” vwẹ asan rọ kẹrẹ Listra. Okọ ri Pọl roro nẹ Mọlta rọ dia otọ rẹ ame riariẹ phiyọ, vwo ema rẹ “Emọ ri Zus” re dia emọ-ivẹ re vwiẹre siẹvo, Castor kugbe Pollux.—Iru 14:12; 28:11.