Watchtower EBIBLIOTEKA ONLAINE
Watchtower
EBIBLIOTEKA ONLAINE
Emakhuwa
  • BIIBILIYA
  • ILIIVURU
  • MITHUKUMANO
  • nwt ipaax. 2132-2164
  • Moolumo Ootthokiheriwa a Mbiibiliyani

Mpantta ola khekhanle eviidiyu.

Muniswaamihe, khivaniweryaneya orumiha eviidiyu ela.

  • Moolumo Ootthokiheriwa a Mbiibiliyani
  • Biibiliya a Elapo Esya a Soolempwa Soowaarya
  • Miru Saamukhaani
  • A
  • B
  • D
  • E
  • F
  • G
  • H
  • I
  • K
  • L
  • M
  • N
  • O
  • P
  • R
  • S
  • T
  • U
  • V
  • W
  • X
  • Y
  • Z
Biibiliya a Elapo Esya a Soolempwa Soowaarya
Moolumo Ootthokiheriwa a Mbiibiliyani

Moolumo Ootthokiheriwa a Mbiibiliyani

A B D E F G H I K L M N O P R S T U V W X Y Z

A

  • Abi.

    Nuumala okhuma oBabiloonia, naari nsina na mweeri wa neethanu a kalentaario a ayuda. Masi para kalentaario a mahiku ahu ala, ti mweeri wa namuloko ni mmosa. Mweeri owo, waapacerya eriyari ya mweeri wa Julho mpakha eriyari ya mweeri wa Agosto. Mbiibiliyani, mweeri owo khoniromoliwa nsina nawe, masi oniiriwa paahi “mweeri wa neethanu”. (Mmr 33:38; Eez 7:9) — Munwehe Apentise B15.

  • Abibi.

    Nla nsina na mweeri woopacerya wa kalentaario a ayuda. Masi para kalentaario a mahiku ahu ala ti mweeri wa neethanu nenli. Nsina nla nintaphulela “Makala (sa Ipyo) Sikithi”. Mweeri ola waapacerya eriyari ya Março mpakha eriyari ya Abril. Nuumala ayuda otthika oBabiloonia, mweeri owo wiihaniwa Nisani. (Otu 16:1) — Munwehe Apentise B15.

  • Adari.

    Naari nsina na mweeri wa namuloko ni miili a kalentaario a ayuda, nuumala okhuma oBabiloonia. Nave ti mweeri wa neethanu ni mmosa a kalentaario a mahiku ahu ala. Mweeri owo waapacerya eriyari ya Fevereiro mpakha eriyari ya Março. (Est 3:7) — Munwehe Apentise B15.

  • Afarisi.

    Etiini ya ayuda ya eseekulu yoopacerya N.K.O, yeeyo yaasuweliwa vanceene. Awo khahiyo yaari osuulu wa anamukuttho, masi yaanitepa ovarexexa nlamulo ohela muhina sooruma sootepa oyeva sa nlamulo nlo. Nave, yaanithokorerya soolema ntoko nlamulo. (Mat 23:23) Awo khiyaaphavela makhalelo ootheene a akereku. Nave yaari makhulupale ohoolo wa atthu, okhala wiira yaanisuwela nlamulo ni soolema. (Mat 23:2-6) Nave-tho, yiirela mpantta eSineedrio. Ikwaha sinceene yaanimunyokha Yesu, maana Yesu khaatthara nlamulo na esaabadu, khaatthara soolema ni aakhala ni anatampi ni alipa-ooliviha mpoosito. Afarisi akina yaahikhala awiixutti awe, omuhela muhina Saulo a oTarso. — Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mit 26:5.

  • Akhaya.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, yaari eprovinsia ya aroma, yaaphwanyaneya osuuli wa oGresia. Ekapitaali aya yaihaniwa Korinto. Akhaya aahela muhina muttetthe wootheene wa oPeloponeso ni muttetthe waakhala eriyari ya oGresia. (Mit 18:12) — Munwehe Apentise B13.

  • Alabastro.

    Nsina na murinki mwaamukhaani waaheliwa eperfuume, yoowo waapakiwa ni nluku, nenlo naaphwanyaneya waattamela muttetthe wa Alabastron, wExiitu. Murinki owo eyano aya yaakhala yaamukhaani wiira vaweryaneyeke ottiyela, wiira eperfuume eyo ehimwareye. Nave nluku nlo naahivahiwa nsina nimosa-ru noowi alabastro. — Mar 14:3.

  • Alamoothi.

    Nuulumo naarumeeliwa para masipo, nenlo nintaphulela “athiyana ahitonko orupa ni mulopwana; aximwali”. Woonasa wene, nnihimmwa nsu nniihaniwa soprano aahiiso nsu noowiiwanyeya na aximwali. Waanyiheryasa, nuulumo nla naanirumeeliwa wiira okathi woowiipa nsipo, ikaruma sa isipo saarumeeliwa aahiiso nsu na alipa-oowiipa saahaana wiiwanyeya saana. — 1Wa 15:20; Esa 46:Muru.

  • Ale yaatthara soowiixuttiha sa epikuro.

    Yaari atthu yaamutthara musomi a filosofiya, mukereku aihaniwa Epikuro, yoowo aakhanle iyaakha (341-​270 O.K.O.). Etthu yaakupali aya ti yoowi wiihakalaliha teri etthu yuulupalexa mutthu oniphavela awe mookumini mwawe. — Mit 17:18.

  • Alfa ni Omega.

    Moolumo ala manli, anithoonyerya eleetera yoopacerya ni yookiserya ya alfapeeto a ekereku. Muulomo ala oomaanli aarumeeliwa ikwaha tthaaru eliivuru ya Wiisuupulula ntoko mwiihaneliwo wa Muluku. Eliivuru eyo, moolumo ala anitaphulela “oopacerya ni ookiserya” aahiiso “woopaceryani ni waanikisa”. — Wis 1:8; 21:6; 22:13.

  • Alipa-oowixuttiha Nlamulo.

    Yaahimmwa atthu yaale yaakopiyari Soolempwa sa Eheeperi. Okathi Yesu aari awe elapo ela ya vathi, nsina nlo yaihaneliwa alopwana yaale yaixuttihiwe oratteene Nlamulo. Awo yaaninvirikanya Yesu. — Eez 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

  • Altaari.

    Opuro woottukhuwa aahiiso epalku yaapakiwa ni etthaya, myala, maluku oowuukeliwa, aahiiso matera yaaviriheliwa elaata wiira sipahiweke mikuttho wala erupani para okokhoreliwa Muluku. Ekwaartu yoopacerya ya eheema ni ya etemplo, aahikhala “altaari a eweero” mwaamukhaani wiira epahiweke erupani. Altaari owo, aari a matera yaaviriheliwe eweero. “Altaari a ekoopiri” muulupale waapahiwa mikuttho, aakhala ota, vaniyateni wa etemplo. Nave yaahikhala altaari akina yaakokhoreliwa amuluku eethiru. (Okh 27:1; 39:38, 39; Map 8:​20; 1Ma 6:​20; 2Wa 4:1; Luk 1:​11) — Munwehe Apentise B5 ni B8.

  • AMedo; oMedia.

    Atthu a nloko na Madayi, mwaana a Yafeti. Awo yaakhala muttetthe wa omiyaakoni wa wIrami, yoowo muhoolo mwaya waakhalihiwe muttetthe wa oMedia. Atthu a oMedia yahitakaahana ni ababiloonia wiira yaaxintte atthu a wAsiria. Okathi ole, oPersia yaari eprovinsia ya oMedia. Masi Kiro ahiikhaliha namavirikanya, nto muttetthe wa oMedia waahitakaaheriwa ni oPersia, onakhumelela omwene wa oMedia ni oPersia. Omwene owo waahipwetexa omwene wa oBabiloonia, mwaakha wa 539 O.K.O. Okathi wa Pentekoositi wa 33 N.K.O., eriyari ya atthu ale yaari oYerusalemu, yaahikhala atthu a oMedia. (Dan 5:​28, 31; Mit 2:9) — Munwehe Apentise B9.

  • Amen.

    “Wiireye siiso”, aahiiso “ti siiso”. Nuulumo nla ninkhuma nuulumo na eheeperi noowi ʼamán, nenlo nintaphulela “okhala oororomeleya”. Nuulumo noowi “amen”, naarumeeliwa okathi atthu yaapaka aya nivarihano, nivekelo, aahiiso etukumento. Eliivuru ya Wiisuupulula, ninnirumeeliwa nuulumo nla ohimmwaka Yesu. — Otu 27:26; 1Wa 16:36; Aro 1:25; Wis 3:14.

  • Amuluku eethiru.

    Amuluku aahiiso ilatarato sa emusi, ikwaha sikina saanikohereriwa wiira esuweliwe etthu yaarowa wiiraneya ohoolo. (Eze 21:21) Ilatarato sikina saakhala mwa mutthu, variki ikina saakhala saamukhaani. (Map 31:34; 1Sa 19:13, 16) Itthu sisuweliwe oMesopotaamia, sinooniherya wiira ilatarato iyo saavarihana ni ole aarowa ohalana mireerelo iyo. (Woonasa wene, eyo ennooniherya nthowa naya Rakheli aakunxe awe amuluku eethiru, yaawo yaari a paapa awe.) Vanikhala wiira khahiyo vaari vootakhala opaka eyo wIsarayeli, nnaamwi mahiku a aphuki ni a mamwene, yaarumeela amuluku awo eethiru. Mireerelo saapwetexiwe ni mwene oororomeleya Yosiya, saahela muhina amuluku eethiru. — Aph 17:5; 2Ma 23:24; Ho 3:4.

  • Anamwane a Aroni.

    Osuulu wa Aroni, musulwaawe Levi. Nitthariwaka Nlamulo na Moise, Aroni aahithanliwa wiira ovareke muteko ntoko namukuttho muulupale oopacerya. Anamwane a Aroni yaanivara miteko sa onamukuttho, mutapernaakulu ni mutemplo. — 1Wa 23:28.

  • Anetenimi.

    Arumeyi yaavara muteko mutemplo, yaawo yahaakhanle aisarayeli. Nuulumo na eheeperi para nsina nla, nintaphulela “ale yaavahereriwe”, nooniheryaka wiira awo yaavahereriwe wiira avareke muteko mutemplo. Woonasa wene, manetenimi anceene yaari a osuulu wa axibeyoni, yaawo Yooxuuwa aakhalinhe awe “alipa-oothaya ikhuni ni alipa-oorikelela maasi, yaaroihelaka aisarayeli ootheene, ni altaari a Yehova”. — Yox 9:​23, 27; 1Wa 9:2; Eez 8:​17.

  • Aphuki.

    Alopwana yaathanliwa ni Yehova wiira owoopole atthu awe, ahinatthi okhumelela mamwene wIsarayeli. — Aph 2:​16.

  • Aramaiko.

    Ti nttaava ninlikana vanceene ni eheeperi, enimurumeela alfapeeto mmosa-ru. Opacerya wene, naalavuliwa ni atthu a nloko na Aramewu, masi muhoolo mwaya naari nttaava naalavuliwa ni atthu anceene ni ale yaamweetta nakoso, ilapo sootheene saalamuleliwa ni asiiria ni ababiloonia. Nave ti nttaava naalavuliwa ilapo saalamuleliwa ni omwene wa oPersia. (Eez 4:7) ) Ipantta sikina sa eliivuru ya Eezira, Yeremiya, ni Daniyeli, saalempwale ni nttaava na aramaiko. Moolumo makina a nttaava na aramaiko annirumeeliwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. — Eez 4:8–​6:​18; 7:​12-​26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:​28.

  • Arami; Aramewu.

    Yaari atthu a osuulu wa Arami, mwaana a Semi, yaawo yaakhala muttetthe wiitthaniwa Arami nttaava na Eheeperi. Muttetthe owo waakhuma mwaako wa oLiibano mpakha oMesopotamia ni miyaako sa oTauro mpantta onikhuma nsuwa, mpakha mpantta onikela nsuwa wa oDamaasiko. Muhoolo mwaya muttetthe owo wiitthaniwa oSiiria, nave atthu yaakhala weiwo yiitthaniwa asiiria. — Map 25:20; Otu 26:5; Ho 12:12.

  • Asaduki.

    Etiini ya ayuda yaasuweliwa vanceene. Atthu yiirela mpantta etiini eyo, yaari oothaaciri ni a imusi soovuwa, vamosa ni anamukuttho, yaakhapelela miteko sinceene mutemplo. Awo yaanikhootta soolema sinceene ni sookupali sikina sa afarisi. Nto, khiyaakupali wiira alipa-ookhwa anoohihimuxiwa aahiiso khiyaakupali wiira malaikha aakhala. Nave yaaninvaanyiha Yesu. — Mat 16:1; Mit 23:8.

  • Asamariya.

    Opacerya wene, nuulumo nla anihimmwa aisarayeli a omwene wa onorti wa mahimo muloko. Masi nuumala asiiria owerya muttetthe wa oSamariya mwaakha wa 740 O.K.O., nuulumo nna naanaahimya-tho atthu yaaruuhiwe ni asiiria. Okathi Yesu aari awe valaponi, nuulumo nla khinaahimya paahi atthu a nikhuli aahiiso elapo emosa, masi okhala wene naahimya atthu yaale yaari a etiini yaakhala waattamela oSikhemi ni oSamariya wa khalai. Ale yaatthara etiini eyo, sookupali saya saanivirikana vanceene ni ale yaatthara etiini ya ayuda. — Yoh 8:​48.

  • Aselgéia. — 

    Nwehe nuulumo noowi MWEETTELO WOOHILOKA ONOONIHERYA OHUULIWA MURU.

  • Asia.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, enihimmwa eprovinsia ya oRoma, yeeyo olelo-va, enihela muhina mittetthe sa mpantta onikela nsuwa wa oTurquia, ni isisiro sikina, ntoko esisiro ya oSamo ni ya oPatmo. Ekapitaale aya yaari epooma ya wEefeso. (Mit 20:16; Wis 1:4) — Munwehe Apentise B13.

  • Asomi a itheneeri.

    Mutthu onisoma moota nsuwa, mweeri ni itheneeri sineetta aya wiira ohimyeke itthu sinrowa wiiraneya muhoolo. — Dan 2:​27; Mat 2:1.

  • Astoreti.

    Muluku a akanaani yoowo aaruweriha ni yaamukupali aya okathi wa ekhotto, mwaarawe Bayaali. — 1Sa 7:3.

  • Atthu yaamutthara Herodi.

    Nave, yaanisuweliwa okhala atthu a Herodi. Yaari atthu yaakiherya elapo ni yaakhaliherya myaha sa ipoliitika sa Herodi, okathi aalamulela awe oRoma. Woonasa wene, asaduki akina yaaniirela mpantta ekurupu eyo. Atthu a Herodi yaahitakaahana ni afarisi, ananvirikanya Yesu. — Mar 3:6.

  • Azazeli.

    Nsina na Eheeperi, woonasa wene nintaphulela “epuri enirimeela”. Nihiku na Oleveleliwa Itampi, epuri ya Azazeli yaaniroihiwa woothakoni. Eyo yaathoonyerya wiira yaahikuxa itampi sa nloko na aisarayeli yaapanke aya mwaakha ole. — Ona 16:​8, 10.

B

  • Bayaali.

    Onihimmwa muluku mukanaani, aasuweliwa okhala mwaneene erimu ni aakumiherya epula ni oruwerya. Nave-tho, nsina noowi “Bayaali” naanirumeeliwa ahimmwaka amuluku a muttetthe ole, yaawo yahaarina efaita yinceene. Nuulumo nna na eheeperi nintaphulela “Mwaneene; Pwiya”. — 1Ma 18:21; Aro 11:4.

  • Belizebuli.

    Nsina nniihaneliwa Satana, yoowo ori mpewe, aahiiso namalamulela a malaikha ootakhala. Woonasa wene, ninkhuma nsina noowi Bayaali-zebubi, muluku eethiru, yoowo aakokhoreliwa ni afilisti, wEkironi. — 2Ma 1:3; Mat 12:24.

  • Buli.

    Nsina na mweeri wa neethanu neeraru kalentaario a ayuda ni mweeri wa nenli kalentaario a mahiku ahu ala. Nuulumo nla, nintaphulela “ophwanya eluukuru”, “oruwerya”. Mweeri owo waapacerya eriyari ya Outubro onarowa mpakha eriyari ya Novembro. (1Ma 6:​38) — Munwehe Apentise B15.

D

  • Dagoni.

    Muluku afilisti. Ovukuliwa wa nsina khahiyo ti wa ekeekhai, masi asomi akina annilikanyiha ni nuulumo na eheeperi noowi dagh (ehopa). — Aph 16:23; 1Sa 5:4.

  • Diabo.

    Nla ti nsina Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sininvaha aya Satana. Nsina nlo nintaphulela “Mulipa-oowootherya”. Satana aahivahiwa nsina na Diabo, mwaha woowi owo ti mukhulupale ni mulipa-oowootherya muulupale, yoowo onimuhimyana itthu soowoothiwa Yehova, onivirikanya nuulumo nooloka na Yehova, ni nsina noowaarya na Yehova. — Mat 4:1; Yoh 8:​44; Wis 12:9.

E

  • Edariko.

    Musurukhu wa eweero a oPersia yoowo waalemela ikarama 8.4 (1Wa 29:7). — Munwehe Apentise B14.

  • Edomi.

    Nsina nikina aavahiwa awe Esawu mwaana a Isakhi. Osuulu wa Esawu (Edomi) waahikuxa muttetthe wa oSeyiri, yoowo waari eriyari ya ephareya Yookhwa ni muttetthe wAkaba. Muttetthe owo waahisuweliwa okhala wEdomi. (Map 25:30; 36:8) — Munwehe Apentise B3 ni B4.

  • Eefa.

    Naari nsina na mphimo wa itthu soowuuma ni nsina na mucoma waaphimmwa ipyo. Waalikana ni epaathi, yeeyo yaarumeeliwa para ophimmwa itthu maasi ene. (Okh 16:36; Eze 45:10) — Munwehe Apentise B14.

  • Eefodi.

    Naari nlaya yaawara aya anamukuttho, naarina etthu vapeeto yaalikana ni murupa. Namukuttho muulupale aaniwara eefodi espesiyaale, yeeyo ohoolo waya yaarina murupa wa vapeeto, waarina maluku oowaarya 12. (Okh 28:4, 6) — Munwehe Apentise B5.

  • Eferemento.

    Etthu enitakaaheriwa ni otthu wooweetheiwa aahiiso soowurya wiira sipuhuwe. Ikwaha sinceene onihimmwa otthu vakhaani wooweetheiwa, opuhunwe mwaha wooheliwa eferemento. Nave, ikwaha sinceene Biibiliya onnirumeela mwa nthoonyeryo ophavelaka ohimya etampi ni ohononeya. Nave-tho, ennirumeeliwa ohimmwaka wunnuwa ohinooneya ni onimwareela ipantta sootheene. — Okh 12:20; Mat 13:33; Aka 5:9.

  • Efesta ya Iphaawu Soohiheliwa Eferemento.

    Yaari efesta yoopacerya ya ifesta tthaaru aisarayeli yaapaka aya khula mwaakha. Eyo yaapacerya nihiku 15 na Nisani, nuumala Paasikha, mpakha mahiku 7. Sahaana okhuuriwa paahi iphaawu soohiheliwa efermento, yuupuweleliwaka okhuma wa aisarayeli wExiitu. — Okh 23:15; Mar 14:1.

  • Efesta ya Maxaxa.

    Nave-tho, ennisuweliwa okhala Efesta ya Itapernaakulu aahiiso Efesta ya Othukumanya. Eyo yaapakiwa nihiku 15-​21 ya mweeri wa Etanimi. Efesta eyo, yaatthapeliwa mireerelo saakumihiwa mmatta wanikisa wa mwaakha ni aisarayeli. Owo waakhala okathi wa otteeliwa murima ni omuxukhurela Yehova mwaha wa waareeliha ni mireerelo iyo. Okathi owo wa efesta, aisarayeli yaakhala mmaxaxani, wiira yuupuweleleke okathi yaakhumme aya wExiitu. Ela yaari efesta emosa alopwana ootheene a wIsarayeli yaarummwa aya orowa oYerusalemu. — Ona 23:34; Eez 3:4.

  • Efesta ya Ohepha; Efesta ya Isumana. — 

    Nwehe nuulumo noowi PENTEKOOSITI.

  • Efornu.

    Waakhala opuro yaapahiwa aahiiso yaatotoxiwa eyuuma. Nave yaanirumeeliwa wiira sooxiwe itthu saapakiwa ni oloko. Khalai, ifoornu saapakiwa ni itixolu aahiiso maluku. Nave yaanirumeeliwa efornu wiira epakiwe ekaali. — Map 15:17; Dan 3:​17; Wis 9:2.

  • Efrayimi.

    Nsina na mwaana a nenli a Yosefe. Muhoolo mwaya, nihimo nimosa na nloko na isarayeli naaniihaneliwa nsina nlo. Nuumala nloko na isarayeli okawanyiwa, omwene wa mahimo muloko, waaniihaneliwa nsina na Efrayimi, okhala wiira nlo naari nihimo nuulupale. — Map 41:52; Yer 7:​15.

  • Ehiini.

    Waari mphimo waarumeeliwa para ophima itthu maasi ene ni naari nsina na etthu ene yaarumeeliwa. Mphimo owo waakela iliituru 3.67, moovarihana ni etthu yaalavuliwe ni musomi Josefo, yoowo aahimmye wiira ehiini emosa yaalikana ni ikooro piili sa wAthena. (Okh 29:40) — Munwehe Apentise B14.

  • Ehoomeri.

    Mphimo waarumeeliwa para ophima itthu soowuuma waalikana ni ekooro. Mphimo owo waakhala iliituru 220, orumeeliwaka mphimo wa epaathi. (Ona 27:16) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekaapu.

    Waari mphimo waarumeeliwa para itthu soowuuma waakhala iliituru 1.22, moovarihana ni mwaattelo wa ipaathi. (2Ma 6: 25) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekaaro.

    Ekaaro ya maroota manli, yeeyo yaapuruliwa ni ekhavalo yaarumeeliwa vanceenexa okhottoni. — Okh 14:23; Aph 4:​13; Mit 8:​28.

  • Ekasamento ya omulamu.

    Yaari yoolema mulopwana aamuthela awe naamukhweli a munnawe, vakhala wiira munnawe owo khaayareliwe mwaana mwaamulopwana ni muthiyana owo. Yoolakela aya waari omuhiyerya osuulu munnawe owo. Muhoolo mwaya, yoolema eyo yaanitthariwa ni Nlamulo na Moise, nave yaasuweliwa okhala ekasamento ya omulamu. — Map 38:8; Otu 25:5.

  • Ekavava.

    Ekokhola yaavalaanyiwa ni ipyo, okathi seepetthiwa aya ni saaveeriwa aya. Ekavava ennirumeeliwa mwa nlikanyiho, ephavelaka ohimmwa etthu ehirina efaita ni ehiniphaveliwa. — Esa 1:4; Mat 3:​12.

  • Ekereku; Mukereku.

    Nttaava ninlavuliwa ni atthu a oGresia. Nave, anihimmwa atthu a oGresia aahiiso yaale emusi aya ekhumme wuuwu. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sinnirumeela nuulumo nna mwa inamuna sinceene, saahimyaka atthu ootheene ahikhanle ayuda, wala ale yaatthara makhalelo a akereku ni yaalavula nttaava nenno. — Yow 3:6; Yoh 12:20.

  • Ekheera.

    Mphimo waalemela ikarama 0.57. Eyo yaakhala ixeekele 1/20. (Ona 27:25) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekoomeri.

    Mphimo wa itthu soowuuma, yoowo waakhala iliituru 2.2, aahiiso mpantta wa namuloko wa eefa emosa. (Okh 16:16, 18) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekooro.

    Waari mphimo waarumeeliwa para itthu soowuuma ni maasi. Khula mphimo waakhala iliituru 220, otthariwaka munnuwelo wa epaatho. (1Ma 5:​11) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekoovatu.

    Mphimo woowookololowa, orakama waya onaattamela okhuma ekookhuno mpakha oponta wa ekatha ya eriyari. Ikwaha sinceene, aisarayeli yaarumeela ekoovatu yaarina etthu yoowiiraka isentiimeturu 44.5, masi yaanirumeela-tho ekoovatu yoorakama vakhaani, yaarina etthu yoowiiraka isentiimeturu 51.8. (Map 6:​15; Luk 12:25). — Munwehe Apentise B14.

  • Ekopo ya mwene.

    Yaari ekopo yaakuxiwa ni namalamulela, ntoko esinaale ya okhulupale. — Map 49:10; Ahe 1:8.

  • Ekopo yoophimana.

    Orakama waya waari wa ikoovatu 6. Vakhala wiira yaarumeeliwa ekoovatu yaalimaleliwe ni atthu ootheene, weeso ekopo yoophimana yaarina imeeturu 2.67. Vakhala wiira yaarumeeliwa ekoovatu yoorakama, weeso yaarina imeeturu 3.11. (Eze 40:​3, 5; Wis 11:1) — Munwehe Apentise B14.

  • Ekortiina.

    Yaari ekuwo yooxoriwa saana ni yaarina ilatarato sa makerubi, yeeyo yaavalaanya Nipuro Noowaarya ni Nipuro Noowaaryexa. Nave-tho, yaahikhala ekortiina vamukhora va etapernaakulu ni vate. (Okh 26:31; 2Wa 3:​14; Mat 27:51; Ahe 9:3) — Munwehe Apentise B5.

  • Ekwerere.

    Eretta eniravihaniwa ni yoowaakuva omwara-mwareya, yeeyo ekhanle oowiiva. Ikwaha sinceene enivarihana ni ophukela wa Muluku. — Mmr 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:​10.

  • Elatarato; Waakokhorela amuluku eethiru.

    Elatarato ethoonyeryo ya etthu, ekhale yeekeekhai aahiiso enuupuweleliwa paahi, yeeyo atthu anirumeela aya wiira akokhorele. Waakokhorela amuluku eethiru onitaphulela wuurama ohoolo waya, waaphenta ni waavekela yaawo. — Esa 115:4; Mit 17:16; 1Ako 10:14.

  • Eleepita.

    Okathi wa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, waari musurukhu wa ayuda wootepexa oyeva, yoowo waapakiwa ni ekoopiri aahiiso eporonse. Abiibiliya akina enihimmwa okhala “oobolo” — (Mar 12:42; Luk 21:2 inoota.) — Munwehe Apentise B14.

  • Elooki.

    Mphimo wootepexa oyeva oniromoliwa mbiibiliyani para ophima itthu ntoko maasi. Eliivuru ya ayuda, elooki ennihimmwa okhala 1/12 ya ehiini. Siiso, pooti ohimyaka wiira elooki emosa enikhala iliituru 0.31. (Ona 14:10) — Munwehe Apentise B14.

  • Eluli.

    Nuumala okhuma weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na mweeri wa neethanu namosa wa kalentaario a ayuda ni mweeri wa namuloko nenli wa kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya mweeri wa Agosto mpakha eriyari ya mweeri wa Setembro. (Ne 6:​15) — Munwehe Apentise B15.

  • Emana.

    Eyoolya yaalya aya aisarayeli okathi yaavirinhe aya iyaakha 40 ari ene moothakoni. Yehova taakumihenrye yoolya eyo. Eyo yaanikhumelela vatthayani mwa mwiiriirya khula nihiku, voosiisu. Khiyaakhumelela paahi nihiku na saabadu. Ekwaha yoopacerya aisarayeli yaawenhe aya, yaahihimya wiira: “Exeeni ela?” aahiiso ni nttaava na eheeberi: “man huʼ?” (Okh 16:13-15, 35) Soolepa sikina enihimmwa okhala “eyoolya ya wiirimu” (Esa 78:24; Esa 105:40), “eyoolya ya malaikha” (Esa 78:25). Nave-tho, Yesu aahirumeela emana mwa nthoonyeryo. — Yoh 6:​49, 50.

  • Emina.

    Eliivuru ya Ezekiyeli eniihaniwa emane. Waari mphimo warumeeliwa ophima itthu, nave waari musurukhu. Sarumeeliwa itthu saathimpwa khalai, vaanooneya wiira emiina emosa yaakhala ixeekele 50, nave exeekele emosa yaalemela ikarama 11.4. Tivo, emiina emosa yaalemela ikarama 570. Nave-tho, vanikhala wiira yaanikhala emiina yaarumeeliwa vatthokoni va mwene, ntoko yiiraneya aya ni ekoovatu. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, emiina emosa yaakhala itraakima 100 ni yaalemela ikarama 340. Imiina 60 yaakhala etalento emosa. (Eez 2:​69; Luk 19:13) — Munwehe Apentise B14.

  • Epapiro.

    Mutathi wa mmuro, onlikana ni nammese, yoowo onirumeeliwa para opaka itthu ntoko isestu, ikaaxa ni ikalawa. Nave, yaanirumeeliwa wiira elempweke-vo etthu, ntoko epaphelo. Nave-tho, yaanirumeeliwa para opakeliwa iroolu sinceene. — Okh 2:3.

  • Eparaasa.

    Mphimo waarumeeliwa para osuwela wiixerya wa maasi. Mphimo owo waakhala emeeturu emosa ni isentiimeturu 8. (Mit 27:28) — Munwehe Apentise B14.

  • Eparayiisu.

    Eparkhi yooreera aahiiso enlikana ni exarti. Eparayiisu yoopacerya yaari wEedeni, yeeyo Yehova ampakenle awe mulopwana ni muthiyana oopacerya. Okathi aalavunle awe ni nakirime ole aakhomeliwe vamwirini va nihaaxeryo vakhiviru vawe, Yesu aahimooniherya wiira elapo enrowa okhala eparayiisu. Eliivuru ya 2 Akorinto 12:4, nuulumo nlo nnihimya eparayiisu enrowa okhumelela ohoolo. Nto Wiisuupulula 2:7, enihimya eparayiisu ya wiirimu. — Nsi 4:​13; Luk 23:43.

  • Ephiro.

    Biibiliya onnirumeela nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ohimyaka mweettelo oneemereriwa aahiiso ohineemereriwa ni Yehova. Ale yaamutthara Yesu Kristu yaanihimmwa okhala “Ephiro”, eyo piiyo, makhalelo aya yooniherya wiira omwaamini Yesu Kristu ni otthara ntakiheryo nawe, ti yaari etthu yuulupalexa mookumini mwaya. — Mit 19:9.

  • Epiimi.

    Waari mphimo ni eperesu yaakoporariwa ni afilisti para onona ikaruma soovirikana sa eyuuma. Maluku manceene a miphimo yaaphwanyiwe opuro waathimpwa milepe wIsarayeli, yaahikhalana ileetera sa eheeperi saaromola “epiimi”. Olemela waya ti wa ikarama 7.8. Eyo yaalikana ni epantte ya neeraru ya exeekele emosa. — 1Sa 13:20, 21.

  • Epilaari enikokhoreliwa.

    Epilaari yoowookololowa, okhala wene ya nluku. Eyo yaari ethoonyeryo ya muluku Bayaali aahiiso amuluku akina eethiru. — Okh 23:24.

  • Epilaari.

    Ipilaari sikina saanipakiwa para otthapela itthu suulupale siiraneyale khalai. Etemplo ni ipa sa mwene saapakiwe ni Salomoni, saahikhalana ipilaari. Mapakau yaaneemexa ipilaari wiira akokhoreleke ntoko muluku eethiru. Nave aisarayeli yaanitthara yoolema eyo. (Aph 16:29; 1Ma 7:​21; 14:23)

  • Epooma ya Davidi.

    Naari nsina naavahiwe aya epooma ya oYebusi, nuumala Davidi okuxa epooma ele ni oteka opuro aakhala awe. Nave-tho epooma eyo eniitthaniwa oSiyoni. Nave-tho muttetthe wa mpantta onikhuma nsuwa wa oYerusalemu yoowo ori wa khalai. — 2Sa 5:7; 1Wa 11:4, 5.

  • Eprofesia.

    Ehapari enikhuma wa Muluku. Pooti okhala osuwelihiwa wa etthu Muluku oniphavela awe aahiiso olaleiwa waya. Eprofesia pooti okhala etthu eniixuttiha mweettelo wooreera, ekhumaka wa Muluku, pooti okhala yooruma ya Muluku aahiiso maphukelo awe. Nave pooti okhala moolumo a etthu enrowa wiiraneya. — Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Eroolu ya esapala.

    Yaari eroolu ya esapala ya epwittipwitthi, epuri aahiiso epooyi yaamukhaani, yeeyo yaarumeeliwa para olempwa etthu. Eyo yaari yoolipa ovikana epapiro, ni yaanirumeeliwa ntoko eroolu ya Biibiliya. Eroolu ya esapala Paulo anvekenle awe Timootheyo wiira omuroihele, woonasa wene yiirela mpanta Soolempwa sa Eheeperi. Iroolu sikina sa Ephareya Yookhwa, saalempwale vasapalani. — 2Ti 4:​13.

  • Eroolu.

    Yaari etthu yaalikana ni epaphelo yoorakama yeeyo yaapakiwa ni esapala aahiiso epapiro. Eyo yaanilempwa mpantta mmosa, ni yaavitikeeleliwa vakoponi. Biibiliya aanilempwa ni okopiyariwa murooluni, okhala wiira ti siiso saakhala aya iliivuru okathi ole aalempwa awe Biibiliya. — Luk 4:​17-20; 2Ti 4:13.

  • Erupani.

    Epwanyaasi aahiiso esenya yoowuuma (manlela) a inamuna soovirikana sa miri siniihaniwa Boswellia. Okathi yaapahiwa aya erupani, yaaninkhela saana. Nto yaari etthu emosa yaarina efaita yuulupale, yeeyo yaarumeeliwa mutapernaakulu ni mutemplo. Okathi atthu yaavaha aya ipyo, yaanivaha-tho erupani. Nave, erupani yaaniheliwa opuro yaapwehiwa iphaawu saavahiwa Muluku, eyo piiyo, nipuro noowaarya. — Okh 30:34-​36; Ona 2:1; 24:7; Mat 2:​11.

  • Esaabadu.

    Nuulumo na eheeperi nintaphulela “ophumurya; omala”. Naari nihiku na neethanu nenli na esumana ya ayuda (okhuma namathanu okathi nsuwa naakela aya mpakha okela nsuwa wa esaabadu). Ifesta sikina sa mwaakha, ntoko iye sa mwaakha wa neethanu nenli ni wa namiloko mithanu, saaniihaniwa-tho esaabadu. Nihiku na esaabadu, khuuvo aavara muteko. Anamukuttho paahi ti yaavara muteko mutemplo. Iyaakha seiye saari esaabadu, etthaya khiyaalimmwa, nave aheeperi khiyaamukhanyererya mukhwaaya oliva etthu aakomphe awe. Nlamulo na Moise, itthu saavekeliwa mwaha wa esaabadu saari sookhalela, masi vakhaani-vakhaani, ahooleli a itiini yaahincererya sooruma sikina. Tivonto, mahiku Yesu aari awe mulaponi, sooruma iyo atthu saanaavila weettela. — Okh 20:8; Ona 25:4; Luk 13:14-​16; Akol 2:​16.

  • Esaakho.

    Ekuwo yooturuwa yeeyo yaarumeeliwa para opakeliwa isaakho sa martuufu (isaakho sa sisaale), ntoko iye sinirumeeliwa para oheliwa ipyo. Okhala wene, yaakhala etesiitu yaapakiwa ni manri a ekuwo ya ekoore yooriipa. Atthu yaaniwara esaakho okathi yaakhweliwa aya. — Map 37:34; Luk 10:13.

  • Esaalimo.

    Nsipo na omuttottopela Muluku. Isaalimo saaniipiwa otthariwaka muusika ni saaniipiwa ni atthu yaamukokhorela Muluku, ohela muhina okathi aakokhoreliwa awe Yehova Muluku, mutemplo mwawe, oYerusalemu. — Luk 20:42; Mit 13:33; Yak 5:13.

  • Eseelu.

    Etthu mutthu aarumeela awe para okarimpari (voolokoni wala vaseerani) para wooniherya wiira etthu eyo ti yawawe, ti yeekeekhai aahiiso para opaka nivarihano. Iseelu sa khalai, saapakiwa ni materiyaale oolipa (maluku, maino a etthepo aahiiso matera), ni saanikhalana ileetera aahiiso isinaale saalempwale ottuli waya. Eseelu ennirumeeliwa mwa nthoonyeryo ntoko esinaale ya etthu yeekeekhai, ntoko etthu ya mutthu owo, wala ntoko esinaale ya etthu yiipithihiwe aahiiso esiiri. — Okh 28:11; Ne 9:​38; Wis 5:1; 9:4.

  • Eseeya.

    Mphimo wa itthu soowuuma. Nalikanyiha ni munnuwelo wa mphimo waaphimmwa itthu maasi ene, yeeyo yaihaniwa epaathi, naarowa wiira yaarina iliituru 7.33. (2Ma 7:1) — Munwehe Apentise B14.

  • Esiiri ya Muluku.

    Mpantta wa yoolakela ya Muluku, enikhuma wa Muluku yoowo, eniipithihiwa ni Muluku mpakha okathi othanlale awe, ni onaasuweliha paahi ale oniphavela awe waasuweliha. — Mar 4:​11; Akol 1:​26.

  • Esinaale yoowaarya.

    Elaamina yoowaarya ya eweero yooreera yeeyo yaakhala ohoolo wa nleeso namukuttho muulupale awara awe. Valaaminani-vo, yaanilempwa moolumo a eheeperi ani: “Yehova toowaarya”. (Okh 39:30) — Munwehe Apentise B5.

  • Esinaale.

    Etthu, mukhalelo aahiiso etthu emosa eniiraneya ehilimaleliwe, yeeyo enooniherya etthu ekina eniiraneya okathi ole, aahiiso enrowa wiiraneya ohoolo. — Map 9:​12, 13; 2Ma 20:9; Mat 24:3; Wis 1:1.

  • Esinagoga.

    Nuulumo nna nintaphulela “otakaahana, othukumana”, masi mapuro manceene, enihimmwa empa aahiiso opuro ayuda yaathukumana aya wiira asome Soolempwa, malakiheryo, olaleya ni ovekela. Mahiku a Yesu, khula epooma yooniwa okhala yuulupale wIsarayeli, yaahikhalana esinagoga. Nave ipooma suulupale saanikhalana isinagoga sinceene. — Luk 4:​16; Mit 13:14, 15.

  • Esineedrio.

    Yaari etripunaale yuulupale ya ayuda, oYerusalemu. Okathi Yesu aari awe valaponi, atthu yiirela mpantta etripunaale eyo yaari 71, omuhela muhina namukottho muulupale ni ahooleli akina yaatonko okhala namukuttho muulupale, atthu a etthoko ya namukuttho muulupale, axitokweene, ahooleli a mahimo ni a itthoko, vamosa ni alipa-oowiixuttiha nlamulo. — Mar 15:1; Mit 5:​34; 23:​1, 6.

  • Esorti.

    Maluku macikhaani aahiiso ipetaasu saamukhaani sa matera wala maluku saarumeeliwa para opaka soothanla. Iyo saaniheliwa vaniveruni wa ekuwo aahiiso mirinki saamukhaani, nuumala-vo sinavonyiwa. Nle naamora aahiiso naakumihiwa, ti nenlo naathanliwa. Ikwaha sinceene eyo yapakiwa vamosa ni nivekelo. — Yox 14:2; Esa 16:5; Mir 16:33; Mat 27:35.

  • Espelta.

    Muthinto mukina wa etiriku ehinisiva vanceene (Triticum spelta), yoowo ipyo saya sihinihiyana moowaakuveya ni makukhu aya. — Okhu 9:​32.

  • Etalento.

    Waari mphimo muulupalexa wa eheeperi ni yaari esisapo yuulupalexa ya musurukhu. Yaalemela ikiilu 34.2. Etalento ya ekereku yaari yaamukhaani, yaalemela ikiilu 20.4. (1Wa 22:14; Mat 18:24) — Munwehe Apentise B14.

  • Etampa.

    Etampa ya nivuku na nivarihano, waari opuro namukuttho muulupale aatathela awe ephome ya yoovaha para oleveleliwa itampi, Nihiku na Oleveleliwa Itampi. Nsina nno, nikumihiwe nuulumo na eheeperi, nenno nintaphulela, “okhuneela (etampi)” aahiiso woonasa wene “olimpari (etampi)”. Eyo yaapakiwe ni eweero, yaahikhalana makerubi manli, mmosa oponta, mukina oponta. (Okh 25:17-​22; 1Wa 28:11; Ahe 9:5) — Munwehe Apentise B5.

  • Etanimi.

    Nsina na mweeri wa neethanu nenli wa kalentaario a ayuda ni na mweeri woopacerya wa kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya Setembro mpakha eriyari ya mweeri wa Outubro. Nuumala ayuda otthika oBabiloonia, mweeri owo waaihaniwa Tiisiri. (1Ma 8:2) — Munwehe Apentise B15.

  • Etapernaakulu.

    Yaari etenta aisarayeli yaarumeela aya para omukokhorela Muluku, nuumala okhuma wExiitu. Yaanipweha Nivuku na Nivarihano na Yehova nenlo naathoonyerya wiira Muluku aari naawo. Nave-tho naari nipuro saavahiwa aya mikuttho ni aakokhoreliwa awe Muluku. Ikwaha sikina, eyo yaitthaniwa “etenta ya muthukumano”. Etenta eyo yaapakiwa ni matera ni yaakhuneeliwa ni ipaanu sa eliinyu, saarina eteseenyu sa makerubi. Nave yaakawanyiwa ipantte piili: Nipuro Noowaarya ni Nipuro Noowaaryexa. (Yox 18:1; Okh 25:9) — Munwehe Apentise B5.

  • Etemplo.

    Empa yaari oYerusalemu, yeeyo yaaranttenle etenta, ntoko nipuro aisarayeli yaamukokhorela aya Muluku. Etemplo yoopacerya yaatekiwe ni Salomooni ni yaapwexiwe ni ababiloonia. Ya nenli, yaatekiwe ni Zorobabeli, nuumala ohokolowa weepotthani oBabiloonia. Muhoolo mwaya, yaahitthikela otekiwa ni Herodi Muulupale. Ikwaha sikina, eniihaniwa “empa ya Yehova”. (Eez 1:3; 6: 14, 15; 1Wa 29:1; 2Wa 2:4; Mat 24:1) — Munwehe Apentise B8 ni B11.

  • Etenaario.

    Musurukhu maluku ene wa eparatha wa oRoma, waalemela etthu yoowiiraka ikarama 3.85, ni mpantta mmosa waarina elatarato ya Seesari. Waari musurukhu waaliviwa mutthu aavara muteko nihiku nimosa, nave waari musurukhu waalivaniwa “mpoosito”, aroma yaavekela aya ayuda. (Mat 22:17; Luk 20:24) — Munwehe Apentise B14.

  • Etenta ya muthukumano.

    Nuulumo ninrumeeliwa ehimmwaka etenta ya Moise ni etapernaakulu, yeeyo yeemexiwe woothakoni. — Okh 33:7; 39:32.

  • Etheneeri enaarya voosiisu.

    Ela etheneeri yookiserya enikhumelela mpantta onikhuma nsuwa, nihinatthi nsuwa okhuma, yooniheryaka wiira vaahanle vakhaani oxa. — Wis 22:16; 2Pe 1:​19.

  • Ethiyopia.

    Elapo ya khalai yaakhala osuuli wa wExiitu. Enihela muhina epantta ya osuuli ya wExiitu a mahiku ala ni mpantta wa onorti wa elapo ya oSudão. Ikwaha sikina, nuulumo nlo ninnirumeeliwa ohimmwaka muttetthe wa eheeperi oniihaniwa “oKuxi”. — Est 1:1.

  • Etiisimu.

    Mpantta wa namuloko aahiiso ipursento muloko waavahiwa wala waaliviwa otepexa wene para itthu saavarihana ni etiini. (Mal 3: 10; Otu 26:12; Mat 23:23) Nitthariwaka Nlamulo na Moise, mpantta wa namuloko wa itthu saaruweriwa elapo ele aahiiso mpantta wa namuloko wa wuncerereya wa ipooyi ni wa ipwittipwitthi, yaanivahereriwa alevi khula mwaakha wiira alyeeke. Nave, alevi awo yaanaavaha anamukuttho a emusi ya Aroni, mpantta wa namuloko wa itthu yaakhela aya, wiira alyeeke. Nave-tho saahikhala itiisimu sikina. Makristau olelo-va, khanitthara nlamulo na etiisimu.

  • Etraakima.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo nla nnihimya musurukhu wa eparatha maluku ene wa ekereku, yoowo okathi ole waalemela ikarama 3.4. Soolempwa sa Eheeperi, enniromoliwa etraakima ya eweero ya okathi wa apersia. Eyo yaalikana ni etaariki. (Ne 7:​70; Mat 17:24) — Munwehe Apentise B14.

  • Etthu yaapahiwa-mo nsenso.

    Yaakhala etthu yaapakiwa ni eweero, eparatha aahiiso ekoopiri wiira nipahiweke-mo nsenso mutaperanaakulu ni mutemplo. — 2Wa 26:19; Ahe 9:4.

  • Eufrate.

    Muro wootepexa wunnuwa ni orina efaita yuulupale yoowo onirowa mpantta onikhuma nsuwa wAsia. Nave owo muro wa nenli wa miro miili sa oMesopotaamia. Muro ola onniromoliwa ekwaha yoopacerya Maphattuwelo 2:​14. Owo oniirela mpantta miro xexe sa wEedeni. Ikwaha sinceene, onnihimmwa okhala “muro”. (Map 31:21) Muro ola waari mukano wa mpantta wa onorti wa elapo yaakaweliwe aya aisarayeli. (Map 15:18; Wis 16:12) — Munwehe Apentise B2.

  • Exariya.

    Mbiibiliyani, exariya ti etthu yookhalela moovarihana ni ele Muluku enihimya awe okhala yooloka ni yoohiloka. — Map 15:6; Otu 6:​25; Mir 11:4; So 2:3; Mat 6:​33.

  • Exeekele.

    Mphimo wa eheeperi, waarumeeliwa para osuwela olemela wa itthu ni yaarumeeliwa ntoko musurukhu. Yaalemela ikarama 11.4. Moolumo oowi “exeekele ya nipuro noowaarya”, woonasa wene yaanirumeeliwa ephavelaka ohimmwa wiira olemela wa etthu eyo waahaana okhala weekeekhai aahiiso olikanaka ni mphimo waapwehiwa mutapernaakulu. Woonasa wene, yaahikhala exeekele ya mwene (yaavirikana ni ele yaarumeeliwa ni atthu pure), aahiiso mphimo waalimaleliwe yoowo waapwehiwa mpaani mwa mwene. — Okh 30:13.

  • Exuuku.

    Mwiri waakuxiwa mmakhatani mwa mutthu, yoowo waatthukweleliwa miritti iponta soopiili, aahiiso mwiri waatthukweleliwa muxikoni mwa inama piili saalimaniwa mmatta (okhala wene ipooyi), wiira sipuruleke ixaruwa wala ikarinya. Ikwaha sinceene, yaanirumeeliwa exuuku wiira siteexiwe miritti soolemela. Tivonto, exuuku yaanirumeeliwa mwa nthoonyeryo ophavelaka ohimmwa opakiwa epottha aahiiso omwiiwelela mutthu voohinlaseya, ohaaxiwa ni ohaawa. Okumihiwa aahiiso wuntiwa exuuku, waathoonyerya otaphuliwa okhala epottha ni ohiya opuheriwa. — Ona 26:13; Mat 11:29, 30.

F

  • Farawo.

    Nsina yaihaneliwa aya mamwene a wExiitu. Mbiibiliyani, anniromoliwa mafarawo mathanu. Masina aya taala: Xixaki, So, Tiraka, Neko ni Hoofara. Masi makina khaniromoliwa masina aya, waahela muhina yaale yaalamulela okathi wa Abrahamu, Moise ni Yosefe. — Okh 15:4; Aro 9:​17.

G

  • Gehena.

    Nsina na ekereku na nxepa na Hinomi, naakhala osuuli ni mpantta onikela nsuwa wa oYerusalemu wa khalai. (Yer 7:31) Waahihimmwa khalai ene, wiira aarowa okhala opuro waarowa aya oriheliwaka mirutthu. (Yer 7:32; 19:6) Khiivo etthu enooniherya wiira inama aahiiso apinaatamu, yaaniriheliwa oGehena wiira apahiwe wala ohaaxiwa ari ene akumi. Tivonto, opuro owo khonithoonyerya muttetthe ohinooneya, weiwo atthu aniriheliwa aya wiira ahaaxiwe mahiku ootheene ni mooro. Ohiya-vo, Yesu ni awiixutti awe yaahirumeela nuulumo noowi Gehena, aphavelaka othoonyerya “okhwa wa nenli”, eyo piiyo, opwetexiwa voomalela, onyaanyiwa. — Wis 20:14; Mat 5:​22; 10:28.

H

  • Hades.

    Nuulumo na ekereku ninlikana ni nuulumo na eheeperi noowi “Seol”. Nuulumo nla, nintaphuleliwa “Mahiye” (eleetera yoopacerya yuulupale), wiira nisuwanyeihe wiira anihimmwa mahiye a apinaatamu ootheene. — Nwehe nuulumo noowi MAHIYE.

  • Harmagedoni.

    Nuulumo na eheeperi noowi Har Meghiddóhn, nenlo nintaphulela “mwaako wa oMegido”. Nuulumo nla ninnilikanyihiwa ni “ekhotto ya nihiku nuulupale na Muluku Oowerya Sootheene”, nenlo “mamwene a mulaponi mootheene” anrowa aya othukumana wiira awane ekhotto ni Yehova. Wis 16:14, 16; 19:11-​21) — Nwehe nuulumo noowi MAXAKHA MAALUPALE.

  • Herme.

    Muluku a ekereku, mwaana a Zeu. Okathi Paulo aari awe oListra, atthu yaahimwaapanyerya anamuhimya okhala Herme, mwaha woowi muluku owo aathokoreriwa okhala namitthaka a amuluku ni aari muluku aasuwela olavula saana. — Mit 14:12.

  • Herodi.

    Naari nsina na anamalamulela yaathanliwa ni aroma, wiira yaalamuleleke ayuda. Oopacerya ti Herodi Muulupale, yoowo aasuweliwe mwaha wootthikela oteka etemplo oYerusalemu, ni aarumme wiiviwa anamwane ootheene, ophavelaka omwiiva Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Anamwane a Herodi Muulupale, eyo piiyo, Herodi Arikilawo ni Herodi Antipa, yaahithanliwa wiira yalamuleleke ipantta sikina sa omwene wa paapa aya. (Mat 2:22) Antipa aari namalamulela a mpantta wa neexexe wa omwene owo, nave aanisuweliwa vanceene okhala “mwene”. Iyaakha tthaaru Kristu aalaleerya awe, Antipa owo iira olamulelaka, mpakha okathi olempwale eliivuru ya Miteko ekapiitulu 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mit 4:27; 13:1) Muhoolo mwaya, Herodi Agripa I, musulwaawe Herodi Muulupale, aahiiviwa ni nlaikha na Muluku, nuumala olamulela okathi vakhaani. (Mit 12:1-6, 18-23) Mwanawe mwaamulopwana, aihaniwa Herodi Agripa II, aahikhala namalamulela mpakha okathi ayuda yaarukunuwenle aya aroma. — Mit 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hikaiyoomi.

    Nuulumo nimosa ninvarihana ni muusika. Esaalimu 9:​16, nuulumo nla, pooti otaphulelaka weemexiwa wa muusika, yoowo oniipiwa ni nsu nuulupale, orumihiwaka viola, aahiiso pooti otaphulelaka weemexiwa wa muusika para wuupuwelela.

  • Hisopo.

    Mwiri orina makukhu ni iritta saamukhaani, waarumeeliwa wiira otatheliwe ephome aahiiso maasi okathi wa niira na wiireeriha. Woonasa wene, mwiri owo waihaniwa marxerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Ntoko sinooniherya aya Yohani 19:29, woonasa wene marxerona aahitthukweleliwa vamurittani aahiiso vamutathini a sorgo (Sorghum vulgare), okhala wiira mwiri ola waanitepa orakama onaphiyerya ohela exiponxa yoonaanihiwa ni eviinyu, mpakha eyano ya Yesu. — Okh 12:22; Esa 51:7.

  • Horebi; Mwaako Horebi.

    Muttetthe wa omiyaakoni, waarukurenrye mwaako Sinayi. Nave-tho, nla nsina nikina na mwaako Sinayi. (Okh 3:1; Otu 5:2) — Munwehe Apentise B3.

I

  • Ihapari Sooreera.

    Moolumo ala, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, sinihimya ihapari sooreera sa Omwene wa Muluku ni ihapari sa woopoliwa mwaha wa omwaamini Yesu Kristu. — Luk 4:​18, 43; Mit 5:​42; Wis 14:6.

  • Ikaruma sa ekhotto.

    Saari ikaruma anakhotto yaarumeela aya aahiiso yaawara aya wiira yiikhapelele okathi wa ekhotto. Iyo saahela muhima ekapaseeti, ekuleti ya eyuuma, esintu, itthu sa ekoopiri ni nikula na wiixaakihana. — 1Sa 31:9; Aef 6:​13-​17.

  • Ikuru soowaarya.

    Nuulumo na eheeperi noowi rúahh ni nuulumo na ekereku noowi pneúma, nenno ikwaha sinceene nintaphuleliwa “ikuru soowaarya”, ninnitaphulela itthu sinceene. Moolumo awo ootheene anihimya etthu apinaatamu ahiniwerya aya woona. Hata vari siiso, etthu eyo ennipaka itthu sinooniherya wiira yookhala. Nuulumo nna na eheeperi ni na ekereku ninnirumeeliwa nihimyaka (1) epheyo, (2) ikuru sa okumi sirina aya soopattuxiwa sa mulaponi, (3) ikuru sinikhuma vamurimani wa nthoonyeryo, seiyo sinimwiiriha mutthu ohimya aahiiso ovara itthu mwa enamuna emosa, (4) moolumo anikhuma nipuro nihinooneya, (5) soopattuxiwa sihinooneya ni (6) ikuru sa Muluku, aahiiso ikuru soowaarya. — Okh 35:21; Esa 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

  • Ipaathi.

    Miphimo para maasi. Moovarihana ni ipetaaso sa mirinki siphwanyiwe, seiyo saalempwale nuulumo noowi “ipaathi”, mphimo owo waavaleri etthu yoowiiraka iliituru 22. Miphimo sikina saarumeeliwa para ophimmwa itthu soowuuma aahiiso maasi, mbiibiliyani sinikalikulariwa moovarihana ni mwaattelo wa ipaathi. (1Ma 7:​38; Eze 45:14) — Munwehe Apentise B14.

  • Iphaawu sinivahiwa Muluku.

    Saakhala iphaawu 12 saathataanyeriwa iliinya piili. Khula eliinya yaakhalana iphaawu 6. Iphaawu iyo saapwehiwa vameesa yaari Nipuro Noowaarya na mutapernaakulu ni na mutemplo. Nave-tho iphaawu iyo saihaniwa “iphaawu saataliwa” ni “iphaawu sooniheriwa”. Khula esaabadu, iphaawu iyo saaniranttelihiwa ni iphaawu sikina, sooxiwe niinaano. Okhala wene, iphaawu iyo saaranttelihiwa, saakhuuriwa ni anamukuttho paahi. (2Wa 2:4; Mat 12:4; Okh 25:30; Ona 24:​5-9; Ahe 9:2) — Munwehe Apentise B5.

  • Ipooma sa Ntthyawelo.

    Ipooma sa alevi, seiyo mutthu iivale moohilakela aakhanle awe ootthyawela wiira mulipa-oowunla ikuhu ohimwiirihe etthu yootakhala. Ipooma 6 saakhanle elapo yooleiheriwa, saathanliwe ni Moise, muhoolo mwaya saathanliwe ni Yooxuuwa arummwaka ni Yehova. Mutthu owo ophiyaka-ru epooma eyo ya ntthyawelo, aanaaleela mulattu awe axitokweene yaakhala vamukhora ni aanaakheliwa saana. Wiira ale amwiivale mutthu moolakelela ahittotteleke mureerelo mareheryo ala, mutthu aatthyawela epooma ele, mulattu awe waahaana ophukiwa epooma yiiraneyale aya etthu opanke awe para ooniherye wiira kholakelenle. Vawehiwa wiira kholakelenle, mutthu owo aanitthikela epooma ya ntthyawelo, weiwo aarowa awe okhalaka okumi awe wootheene, aahiiso mpakha okhwa namukuttho muulupale. — Mmr 35:​6, 11-​15, 22-​29; Yox 20:​2-8.

  • Isarayeli.

    Nsina Muluku anvanhe awe Yakobe. Nsina nla, ninnirumeeliwa wiira wiihaneliwe osuulu wootheene wa Yakobe. Ikwaha sinceene, osuulu wa anamwene 12 a Yakobe, waaniihaniwa okhala anamwane a Isarayeli, empa ya Isarayeli, atthu a Isarayeli, aahiiso anaisarayeli. Nave-tho, nsina noowi Isarayeli, naanirumeeliwa ahimmwaka mahimo muloko a omwene wa onorti, yoowo waavalanne ni omwene wa osuuli. Muhoolo mwaya, nuulumo nna naahirumeeliwa ahimmwaka makristau oothanliwa, eyo piiyo, “Isarayeli a Muluku”. — Aka 6:​16; Map 32:28; 2Sa 7:​23; Aro 9:6.

  • Itisora saathikilaniwa ntthampo noovya.

    Saari itthu sa eweero, woonasa wene saalikana ni ekaruma eniihaniwa pinça, seiyo saarumeeliwa mutapernaakulu ni mutemplo para ottipiha ixamaniiya. — Okhu 37:23.

  • Itisora saathikilaniwa ntthampo.

    Saarumeeliwa mutapernaakulu ni mutemplo, seiyo saapakiwa ni eweero aahiiso ekoopiri. — 2Ma 25:14.

K

  • Kaasiya.

    Yaari etthu yaakumihiwa, orumeeliwaka mwiri wa ekanela ya ochina (Cinnamomum cassia), yoowo oniihaniwa caneleira aahiiso cinamomo. Kaasiya aarumeeliwa ntoko eperfuume ni ntoko itthu saaheliwa mmakhurani yaawo yiittheliwa vamuru a mutthu aathanliwa. — Okh 30:24; Esa 45:8; Eze 27:19.

  • Kanaani.

    Musulu awe Nowe ni mwaana a neexexe a Khami. Mahimo 11 yaawo yaari a osuulu wa Kanaani, nuuvira okathi yaahimaka okerekhere wa mpantta onikhuma nsuwa wa oMediteraaneyo, eriyari ya wExiitu ni oSiiria. Muttetthe owo wiitthaniwa “elapo ya oKanaani.” (Ona 18:3; Map 9:​18; Mit 13:19) — Munwehe Apentise B4.

  • Kemoxi.

    Mukhulupale a amuluku a atthu a oMowabi. — 1Ma 11:33.

  • Kisilevi.

    Nuumala ayuda otthika oBabiloonia, naari nsina na mweeri wa neethanu neexexe kalentaario a ayuda, nave nsina na mweeri wa neeraru, kalentaario a mahiku ahu ala. Mweeri owo waapacerya eriyari ya Novembro, onarowa mpakha eriyari ya Dezembro. (Ne 1:1; Za 7:1) — Munwehe Apentise B15.

  • Kititi.

    Nuulumo nimosa ninrumeeliwa para masipo, nenlo nihinisuweliwa ele enitaphulela aya, nnaamwi nivarihanaka ni nuulumo na eheeperi noowi gath. atthu akina anikupali wiira nuulumo nno ninvarihana ni emelotiya ya masipo yiipiwa okathi yaapakiwa aya eviinyu. Okhala wiira nuulumo noowi gath ninhimmwa opuro yanyakattiwa ewuuva. — Esa 81:Muru.

  • Kristu.

    Mwiihaneliwo wa Yesu, onikhuma nuulumo na ekereku noowi Khristós. Nttaava na eheeperi nintaphulela “Mesiya”, aahiiso “Oothanliwa”. — Mat 1:​16; Yoh 1:​41.

  • Kuvernatoro.

    Kuvernatoro, aari mukhulupale a eprovinsia ya oRoma, yeeyo yeettihiwa ni ekurupu ya atthu yaapaka malamulo. Aahikhalana owerya wa ophukela ni waaruma atoropa. Nave nnaamwi miteko sawe saavareriwa ni ekurupu ya atthu yaapaka malamulo, owo aahikhalana okhulupale wuulupale eprovinsia ele. — Mit 13:7; 18:12.

L

  • Levi; Mulevi.

    Mwaana mwaamulopwana a neeraru a Yakobe, aayareliwe awe ni Liiya. Nave-tho, nsina na nihimo nikunxe nsina nawe. Anaawe araru, tapacerinhe ipantte tthaaru suulupale sa onamukuttho, seiyo sinisuweliwa ntoko onamukuttho wa alevi. Ikwaha sikina, nsina noowi “alevi” nnihimmwa nihimo nootheene. Masi, okhala wene khinnaahela muhina anamukuttho a emusi ya Aroni. Nihimo na Levi khinaakhenle mathala Elapo Yooleiheriwa, masi yaahivahiwa ipooma 48, saari muhina mwa mathala yaakaweliwe maloko makina. — Otu 10:8; 1Wa 6:1; Ahe 7:​11.

  • Leviyataani.

    Mwaamunama onivarihana ni maasi, woonasa wene, yoopattuxiwa ya mmaasini. Yoolepa ya Yoobi 3:8 ni 41:1 vanikhala wiira enihimmwa ekonya aahiiso yoopattuxiwa ekina enikhala mmaasini yuulupale ni yootupa. Masi Leviyataani oniromoliwa Esaalimu 104:26, woonasa wene onihimmwa muthinto mmosa wa ehopa yuulupale eniihaniwa epaleya. Soolepa sikina, nuulumo nla ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo, nave khivansuweliwa mwaamunama onihimmwa. — Esa 74:14; Yes 27:1.

M

  • Mahalathi.

    Nla woonasa wene, nuulumo na masipo, nimphwanyaneya muru wa Esaalimu 53 ni 88. Waanyiheryasa, nuulumo nla ninkhuma nttaava na eheeperi nenlo nintaphulela “otteettheya; owereiwa”, yooniheryaka wiira nsipo naya ni nooriipiha murima ni nookhulumula. Muupuwelo ola, onnivarihana ni moolumo ooriipiha murima aniphwanyaneya isaalimu iya piili.

  • Mahiku ookiserya.

    Nuulumo nna ni moolumo makina anilikana ni nla, ntoko “wookiseryani wa mahiku”, annirumeeliwa ni iprofesia sa Biibiliya, ohimmwaka okathi soowiiraneya suulupale sinrowa aya wiiraneya voomalela. (Eze 38:16; Dan 10:14; Mit 2:​17) Moovarihana ni eprofesia eyo, okathi owo pooti okuxa iyaakha sinceene wala vakhaani. Vanceenexa, Biibiliya onnirumeela nuulumo nla, ohimyaka “mahiku ookiserya” a olumwenku ola, okathi yoola Yesu onilamulela awe ohooneyaka. — 2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

  • Mahiye.

    Nuulumo nla, naapaceryaka ni eleetera yaamukhaani, nnihimya mahiye anivithiwa mutthu. Nto naapacerya ni eleetera yuulupale, anihimmwa mahiye a apinaatamu ootheene. Nuulumo nla, ninnilikana ni nuulumo na eheeperi noowi “Seol”, ni nuulumo na ekereku noowi “Hades”. Mbiibiliyani, nuulumo nla ninnitthokiheriwa okhala nipuro na nthoonyeryo aahiiso mukhalelo wa nthoonyeryo, weiwo miyuupuwelo ni miteko sootheene sinimala aya. — Map 47:30; Mu 9:​10; Mit 2:​31.

  • Mahiye a alipa-ookhwa Muluku oniwuupuwela awe.

    Onihimmwa opuro waavithiwa mirutthu sa alipa-ookhwa. Moolumo ala anitaphulela nuulumo na ekereku noowi mne·meiʹon, nenno nikumihiwe nuulumo noowi “wuupuxerya”. Eyo enooniherya wiira mutthu owo okhwiiye, onnuupuweliwa. — Yoh 5:​28, 29.

  • Makerubi.

    Malaikha a ekatekoria yuulupale ni arina miritti suulupale. Awo aavirikana ni maserafi. — Map 3:​24; Okh 25:20; Yes 37:16; Ahe 9:5.

  • Makhulupale a kuvernu.

    Olamulelo wa oBabiloonia, makhulupale a kuvernu yaakhala anamuteko a idistritu saalamuleliwa ni ababiloonia, yaawo yaasuwela saana nlamulo ni yaarina okhulupale. Olamulelo wa oRoma awo yaakhala makhulupale a kuvernu. Muteko aya waahela muhina otthokiha itthu, okhapelela musurukhu, waaphukela ale yahaatthara malamulo ni oruma ohukhummwa. — Dan 3:2; Mit 16:20.

  • Makokho; Namakokho.

    Eretta yuulupale enihonona nrapala. Mbiibiliyani makokho khenihimmwa paahi eretta yeele enisuweliwa olelo-va, okhala wiira khiyaawereya apinaatamu paahi, masi-tho ikuwo ni ipa saanikhalana makokho. Namakokho, onihimmwa mutthu oniwereiwa makokho. — Ona 14:54, 55; Luk 5:​12.

  • Malaikha ootakhala.

    Sinihimmwa soopattuxiwa sootakhala sihinooneya ni sirina owerya waavikana apinaatamu. Eliivuru ya Maphattuwelo 6:2, anihimmwa okhala “anamwane a Muluku eekeekhai” ni eliivuru ya Yuda 6 anihimmwa okhala “malaikha”. Opacerya wene, khahiyo yaari ootakhala, masi ahiikhaliha malaikha ootakhala ni awanani a Muluku. Awo khiyaamwiiwelenle Muluku mahiku a Nowe ni yaahimutthara Satana anvirikanyaka Yehova. — Otu 32:17; Luk 8:​30; Mit 16:16; Yak 2:​19.

  • Malaikha.

    Eheeperi ti malʼákh ni ekereku ti ággelos. Moolumo oomanli anitaphulela “namuhupi”. Masi nuulumo noowi “nlaikha” ninrumeeliwa ahimmwaka anamuhupi a wiirimu. (Map 16:7; 32:3; Yak 2:25; Wis 22:8) Malaikha, ti soopattuxiwa soowerya sa wiirimu, Muluku opattunxe awe ohinatthi waapattuxa apinaatamu. Nave-tho, mbiibiliyani awo annihimmwa okhala “malaikha oowaarya oohikontareya”, “anamwane a Muluku” ni “itheneeri sa voosiisu”. (Otu 33:2; Yobi 1:6; 38:7; Yuda 14) Awo khavahiwe owerya wiira ayareke, masi khula nlaikha nipattuxiwe mekhaya-ru. Mwaattelo aya onnivikana imilyau 100. (Dan 7:10) Biibiliya onnooniherya wiira khula nlaikha nookhalana nsina naya, nave nookhalana mikhalelo soovirikana. Hata vari siiso, moowiiyeviha awo annikhootta okokhoreliwa, tthiri malaikha manceene khanihimya masina aya. (Map 32:29; Luk 1:26; Wis 22:8, 9) Awo aakhalana miritti soovirikana ni miteko soovirikana. Miritti iyo sinihela muhina orumeela ohoolo wa ehice ya Yehova, olaleya muhupi awe, waakhaliherya arumeyi a Yehova mulaponi, opaka ophukela wa Muluku, ni okhaliherya olaleiwa ihapari sooreera. (2Ma 19:35; Esa 34:8; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Wis 5:11; 14:6) Muhoolo, awo anrowa omukhaliherya Yesu owana ekhotto okathi wa Armagedoni. — Wis 19:14, 15.

  • Malikomi.

    Woonasa wene, nsina nimosa-ru na Moloki, muluku muulupale a atthu a wAmoni. (So 1:5) — Nwehe nuulumo noowi MOLOKI.

  • Manefili.

    Anamwane axilopwana ootakhala, yaawo yaayariwe ni malaikha yaitatunxe khukhala apinaatamu ni yaarupiha axithiyana, ehinatthi epula ya mutaaseke. — Map 6:4.

  • Manyaka a altaari.

    Saakhala itthu saapakiwa ikantu sooxeexe sa altaari akina, seiyo saalikana ni manyaka. (Ona 8:​15; 1Ma 2:​28) — Munwehe Apentise B5 ni B8.

  • Mapuro oorakamela osulu.

    Naari nipuro aakokhoreliwa awe Muluku, vasulu va etturuuru, vamwaako, aahiiso nipuro nikina naapakiwe ni atthu. Nnaamwi mapuro awo ikwaha sikina yaapakiwa para okokhoreliwa Muluku, masi ikwaha sinceene aniromoliwa aya, anivarihana ni okokhoreliwa amuluku eethiru. — Mmr 33:52; 1Ma 3:2; Yer 19:5.

  • Maskiili.

    Nuulumo na eheeperi nenlo nintaphulela etthu ehinsuweliwa saana, nave nimphwanyaneya muru wa isaalimu 13. Woonasa wene nintaphulela “epowema enincererya”. Atthu akina anikupali wiira ele enitaphulela aya nuulumo nla, ennivarihana ni nuulumo nikina ninlempwa enamuna emosa-ru, nenlo nintaphulela ‘orumeela ni ankhili’. — 2Wa 30:22; Esa 32:Muru.

  • Maxakha Maalupale.

    Nuulumo na ekereku noowi “maxakha” ninnihimya mixankiho aahiiso ohaawa onikhumelela mwaha wa makhalelo oovela-veliha. Yesu aahilavula sa “maxakha maalupale” yahaatonko okhumelela, yaawo yaarowa wiiraneya oYerusalemu, vanceenexa aahilavula sa maxakha yaarowa waakhumelela apinaatamu ootheene muhoolo, okathi ‘onrwa awe ni ovuwa’. (Mat 24:21, 29-​31) Paulo aahihimya wiira maxakha awo ti enamuna ya xariya Muluku onrowa awe waathokorerya “ale ahinimusuwela Muluku ni ale ahiniiwelela ihapari sooreera” sinimuhimya Yesu Kristu. Wiisuupulula ekapiitulu 19, ennimooniherya Yesu aahoolelaka anakhotto a wiirimu, wiira yawane ni “enama yoowali ni mamwene a mulaponi vamosa ni anakhotto aya”. (2Ate 1:​6-8; Wis 19:11-​21) Onnooniheriwa “muttitthi muulupale” woopowaka maxakha awo (Wis 7:​9, 14) — Nwehe nuulumo noowi ARMAGEDONI.

  • Merodaki.

    Muluku muulupale a epooma ya Babiloonia. Nuumala Hamurabi, yoowo aari mwene ni mulipa-ookumiherya nlamulo a oBabiloonia, omwiiriha Babiloonia okhala ekapitaale ya omwene wa oBabiloonia, Merodaki (aahiiso Marduki) aahikhalana efaita yuulupale. Vano, owo aahaaranttela amuluku anceene a khalai, onakhala muluku muulupale a oBabiloonia. Muhoolo mwaya nsina na Merodaki (aahiiso Marduki) naahiranttelihiwa ni mwiihaneliwo woowi “Belu” (“Mwaneene”), nuumala-vo Merodaki aahipacerya wiireliwa Beli. — Yer 50:2.

  • Mesiya.

    Nuulumo na eheeberi nintaphulela “oothanliwa” aahiiso “mutthu oothanliwa”. Nuulumo na ekereku ninlikana ni nlo ti “Kristu”. — Dan 9:​25; Yoh 1:​41.

  • Mihokorokho soopacerya ottokottha.

    Saakhala mihokorokho saapacerya ohemphwa mmatta. Yehova aanaavekela aisarayeli wiira anvaheke anaaya axilopwana oopacerya oyariwa, inama saya soopacerya ototholiwa ni mireerelo saya soopacerya ohemphwa. Nloko na Isarayeli, naninvaha Muluku mireerelo soopacerya okathi wa Efesta ya Iphaawu Soohiheliwa Eferemento ni okathi wa Pentekoositi. Nave, nuulumo noowi “oopacerya” ninnirumeeliwa ohimmwaka Kristu ni awiixutti awe oothanliwa. — 1Ako 15:23; Mmr 15:21; Mir 3:9; Wis 14:4.

  • Miira.

    Epwanyaasi aahiiso esenya yoowunkhela ya miri saamukhaani sa ekurupu ya miri siniihaniwa Commiphora. Nave miira yaaniphwanyaneya mmakhurani, yaawo yaaheliwa vamuru va mutthu aathanliwe ni Muluku. Yaanirumeeliwa-tho wiira yinkheliheke ikuwo aahiiso ikuwo saataliwa vakhaamani, nave-tho yaanitakaaheriwa makhura wiira atthu yootteke. Yaanitakaaheriwa-tho eviinyu wiira epakiweke eviinyu yoohapala. Nave-tho, miira yaanirumeeliwa wiira soottihiweke mirutthu saarowa ovithiwa. — Okh 30:23; Mir 7:​17; Yoh 19:39.

  • Miiriirya; Miteko sootikiniha.

    Miteko aahiiso soowiiraneya seiyo sinivikana ikuru sootheene sinisuweliwa ni apinaatamu ni sinihimmwa wiira sipakiwe ni owerya ohikhanle wa apinaatamu. Nto ikwaha sikina, “ithoonyeryo” ni “miteko sootikiniha” iyo, sinnirumeeliwa mbiibiliyani ntoko moolumo oolikana. — Okh 4:​21; Mit 4:​22; Ahe 2:4.

  • Mikitaami.

    Nuulumo na eheeperi, nenlo nimphwanyaneya muru wa isaalimu 6 (Esa 16, 56-​60). Nuulumo nla, khaninsuweliwa saana ele enitaphulela aya, woonasa wene ninvarihana ni nuulumo noowi “wiilepiha”.

  • Mikuttho sa opatthani.

    Mikuttho aavahiwa Yehova wiira atthu akhalane murettele ni yena. Ole aavaha aanilya mukuttho owo vamosa ni amusi awe, namukuttho aalokiherya ni anamukuttho akina yaavara muteko nihiku nle. Nto Yehova aanaakhelela mwiixi wa ekortuura yaapahiwa. Nave-tho, aanaakhelela ephome aavahiwa awe yeeyo yaataphulela okumi. Nto eyo yaakhala nto alipa a mukuttho ni ale yaamukokhorela Yehova yaakilanthi vamosa ni yena alyaaka, yooniheryaka okhalana waataana wooloka ni murettele. — Ona 7:​29, 32; Otu 27:7.

  • Milikomi.

    Muluku a atthu a wAmoni, woonasa wene mmosamosa-ru ni Moloki. (1Ma 11:​5, 7) Wookiseryani wa omwene awe, Salomoni aahipaka opuro woorakamela osulu para muluku owo eethiru. — Nwehe nuulumo noowi MOLOKI.

  • Mirupa sa khalai sa eviinyu.

    Murupa waapakiwa ni esapala ya inama, ntoko epuri aahiiso epwittipwitthi, wiira esukiweke eviinyu. Eviinyu yaaniheliwa mirupa sa eviinyu isya, okhala wiira okathi eviinyu eyo yeela aya, yaanimukumiherya dióxido de carbono, yoowo iiriha mirupa iyo okokheya. Mirupa sa niinaano, saanikokheya. Masi mirupa sa khalai saaniphuleya mwaha wa okokheya. — Yox 9:4; Mat 9:17.

  • Miyaako sa oLiibano.

    Ekurupu emosa ya miyaako seiyo siirela mpantta miyaako sa elapo ya oLiibano. Miyaako sa oLiibano sinikhala mpantta onikhuma onikela nsuwa. Nave miyaako sa wAntilibano sinikhala mpantta onikhuma nsuwa. Miyaako sa mipantta iyo soopiili sinivalaanyiwa ni nxepa noorakama ni nooruwerya. Miyaako sa oLiibano sinipacerya mpantta wa ephareya Mediteraaneyo, nave orakama waya onniphiya imeeturu 1.800 ni 2.100. Khalai, oLiibano saahikhala miri suulupale sa eseeturu, seiyo saavahiwa efaita yinceene ni maloko yaattamenle. (Otu 1:7; Esa 29:6; 92:12) — Munwehe Apentise B7.

  • Moloki.

    Muluku a atthu a wAmoni, woonasa wene mmosa-ru ni Malikomi ni Milikomi. Waanyiheryasa, ola mwiihaneliwo paahi, ohiya nsina na muluku owo. Nlamulo na Moise naahimya wiira ole aarowa ompaha mwanawe ntoko mukuttho onvahaka Moloki, aahaana wiiviwa. — Ona 20:2; Yer 32:35; Mit 7:​43.

  • Muhapo.

    Moolumo anooniherya ankhili aahiiso moolumo ookhuveya aniixuttiha etthu, wala anihimya etthu yuulupale, masi arumeelaka moolumo vakhaani paahi. Muhapo wa mbiibiliyani pooti okhala ntoko moolumo oovila otthokiherya. Muhapo onnooniherya ekeekhai orumeelaka moolumo oowiiwanyeya, ikwaha sinceene ntoko nlikanyiho. Mihapo sikina sinnikhala moolumo ooveeha aahiiso anooniherya waathanya atthu akina. — Mu 12:9; 2Pe 2:22.

  • Muheeperi; Eheeperi.

    Mwiihaneliwo waarumeeliwa ohimmwaka Abramu (Abrahamu), wiira ovirikaneke ni anamwaattamanani awe, atthu a wAmori. Nuumala-vo, waahirumeeliwa ophavelaka ohimmwa osuulu wa Abrahamu a nloko na musulwaawe aihaniwa Yakobe. Nave-tho naari nsina na nttaava na eheeperi. Okathi wa Yesu nttaava na eheeperi naanihela muhina moolumo manceene a nttaava na aramaiko. Yesu Kristu ni awiixutti awe yaalavula nttaava nenlo. — Map 14:13; Okh 5:3; Mit 26:14.

  • Muhokorokho oniihaniwa roma.

    Muhokorokho onlikana ni masa, yoowo orina ekhara vathi vaya. Muhina mwaya, wookhalana inuku saamukhaani sooxeerya ni soowaatta suumu. Nlaya noohikhalana miyoono na ekoore asuuli na namukuttho muulupale, naahikhalana vathi vaya, iteseenyu sa muhokorokho owo. Nave-tho vasulu va ipilaari piili saihaniwa Yakini ni Bowazi, seiyo saari ohoolo wa etemplo, saahikhala iteseenyu sa muhokorokho wa roma. — Okh 28:34; Mmr 13:23; 1Ma 7:​18.

  • Mukhulupale a anamukuttho.

    Naari nuulumo nikina naarumeeliwa Soolempwa sa Eheeperi ohimmwaka “namukuttho muulupale”. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau nuulumo noowi “mukhulupale a anamukuttho”, woonasa wene onihimmwa mulopwana aathanliwa wiira ohooleleke miteko sootheene sa onamukuttho, waanyiheryasa seiyo saahela muhina waathanla anamukuttho aalupale ni ahooleli a anamukuttho 24, yiirela mpantta ekurupu emosa. — 2Wa 26:20; Eez 7:5; Mat 2:4; Mar 8:​31.

  • Mukristau.

    Nsina Muluku onaavaha awe ale animutthara Yesu Kristu. — Mit 11:26; 26:28.

  • Mukuttho.

    Yaari etthu mutthu anvaha awe Muluku, ophavelaka wooniherya wiira onnimuxukhuru, wiira ookhalana mulattu, ni wiira olokiherye waataana wawe ni Muluku. Opaceryaka ni Abeli, apinaatamu yaanivaha mikuttho soovirikana voohikhanyereriwa. Mikuttho iyo, saahela muhina inama. Nto okathi atthu yeettela aya nivarihano na nlamulo na Moise, atthu yaahaana ovaha mikuttho. Nuumala Yesu ovaha okumi awe ntoko mukuttho woomalela, atthu khiyaavekeliwa-tho ovaha mukuttho. Masi makristau nlelo anninvaha Muluku enamuna ekina ya mukuttho, eyo piiyo, mukuttho wa onvarela muteko Muluku. — Map 4:4; Ahe 13:15, 16; 1Yoh 4:​10.

  • Mukuttho onoopola.

    Eperesu enivekeliwa wiira oliveriwe mutthu ovariwe, onrowa ohukhummwa, onihaaxiwa, etampi, aahiiso etthu mutthu enivekeliwa awe oliva. Etthu ene yaavekeliwa khahiyo waari musurukhu paahi. (Yes 43:3) Mukuttho onoopola, waanivekeliwa moovarihana ni makhalelo oovirikana. Mwa ntakiheryo, anamwane ootheene axilopwana oopacerya oyariwa, aahiiso inama soolopwana soopacerya ototholiwa sa aisarayeli, saari sa Yehova. Nto, wiira sivareliweke muteko mukina, ohikhanle wa Yehova, saahaana woopoliwa aahiiso ovahiwa eperesu enivekeliwa. (Mmr 3:45, 46; 18:15, 16) Akhala wiira epooyi yoowoopiha ni yahaakhapeleliwa yaanimwiiva mutthu, mwaneene epooyi eyo aahaana oliva etthu wiira ohilamuliwe wiiviwa. (Okh 21:29, 30) Masi, akhala wiira mutthu aanimwiiva mukhwaawe voolakelela, khiivo etthu yaawerya omoopola. (Mmr 35:31) Biibiliya onnittittimiherya vanceene mukuttho onoopola ovahiwe ni Kristu mwaha wa okhwa wawe, wiira owoopole etampi ni okhwa apinaatamu oowiiwelela. — Esa 49:7, 8; Mat 20:28; Aef 1:7.

  • Mulipa onisuwela otaphulela itthu ooniheriwe awe ni Muluku.

    Aahimmwa mutthu aakhaliheriwe ni Muluku wiira osuweleke itthu Muluku oniphavela awe, yoowo maitho awe yaahuliwe wiira oweheke aahiiso osuweleke itthu sahaasuweliwa ni apinaatamu pure. Nuulumo nno na eheeperi, nikumihiwe nuulumo nintaphulela “oweha”, okhale wa nthoonyeryo aahiiso nnaari. Mutthu owo aaniphwanyiwa ni atthu akina para ovaha miruku, okathi saakhumelela aya mixankiho. — 1Sa 9:9.

  • Mulipa-oohuliwa.

    Nuulumo nna nimmuhimya mulopwana oohuliwa. Alopwana oohuliwa yaanivahiwa muteko wa omukhapelela pwiyamwene ni anamakhaliherya awe athiyana, vatthokoni va mwene. Nave-tho, nimmuhimya mulopwana oohihuliwa, aavahiwa miteko vatthokoni va mwene. Nuulumo noowi ohuliwa “mwaha wa Omwene”, onihimmwa mutthu yoole oniihiiha wiira ovareke muteko wa Muluku, ehikhanle etthu enimukhoottiherya. — Mat 19:12; Est 2:​15; Mit 8:​27.

  • Mulipa-oowaataaniha.

    Tuule onikhala eriyari ya atthu anli aahiiso ikrupu piili wiira owaataanihe. Biibiliya onihimya wiira Moise ni Yesu yaari alipa-oowaataaniha. Moise aari mulipa-oowaataaniha a nivarihano na Nlamulo, nto Yesu aari mulipa-oowaataaniha a nivarihano na niinaano. — Aka 3:​19; 1Ti 2:5.

  • Mulipa-oowehaweha.

    Mutthu onaawehaweha atthu aahiiso oniwehaweha etthu ohiyu, wiira ehikhumelele etthu yootakhala. Owo pooti omurumiha alarme okathi enikhumelela aya etthu yoowoopiha. Ikwaha sinceene, alipa-oowehaweha yaakhala vasulu va ixiri sa epooma ni ipa soorakamela osulu, wiira yaaweheke ale anirwa ari ene ottaiwene. Mulipa-oowehaweha a anakhotto, oniihaniwa kwaarta. Mwa nthonyeryo, maprofeta yaarumeela ntoko alipa-oowehaweha a nloko na Isarayeli, para waalopola wiira yaanaattamela ehasara. — 2Ma 9:​20; Eze 3:​17.

  • Mulipa-oowuupa oloko.

    Onihimmwa mutthu yoole onipaka miyaapu, mihasa ni mirinki sa oloko. Nuulumo na eheeperi para mulipa-oowuupa oloko, nintaphulela “mulipa-oopaka”. Nlikanyiho na mulipa-oowuupa oloko, ninnirumeeliwa ikwaha sinceene ophavelaka olikanyihiwa okhulupale Yehova orina awe ni atthu aahiiso maloko. — Yes 64:8; Aro 9:​21.

  • Muloko.

    Ekurupu ya atthu athukumanne poromosa, arina yoolakela emosa-ru aahiiso muteko mmosa-ru. Soolempwa sa Eheeperi, nuulumo nna ikwaha sinceene ninhimya nloko na Isarayeli. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, ninhimya muloko mmosa wa ekristau, masi ikwaha sinceene ninhimya miloko sootheene sa ekristau. — 1Ma 8:​22; Mit 9:​31; Aro 16:5.

  • Munazarethi.

    Nsina aavahiwe awe Yesu, mwaha wa okhala a oNazarethi. Woonasa wene, nsina nlo ninvarihana ni nuulumo na eheeperi nintaphulela “exa”, niri Yesaya 11:1. Muhoolo mwaya, nuulumo nno naahirumeeliwa ahimmwaka ale yaamutthara Yesu. — Mat 2:​23; Mit 24:5.

  • Munaziri.

    Nuulumo nikumihiwe nttaava na eheeperi nintaphulela, “Oothanliwa”, “Oowiivahererya”, “Oovalaanyiwa”. Saahikhala ikurupu piili sa manaziri: ale yaivahererya vootthuna waya ni ale yaathanliwa ni Muluku wiira akhale manaziri. Mulopwana aahiiso muthiyana, anwerya ommanela Yehova natiri muulupale, wiira okhaleke munaziri, mwa okathi vakhaani. Saahikhala itthu tthaaru ale yammana natiri owo, yahaakhanle aya oopaka. Itthu sene tiiya: yaahaana wiisiinaneliha owurya khula etiipu ya eviinyu, nnakhala olya ewuuva, khiyaakhanle oomettha ikharari saya, nave khiyaakhanle oovara murutthu. Ale yaathanliwa ni Muluku wiira akhale manaziri, yaarowa okhalaka siiso okumi aya wootheene. Nave Yehova taahimya etthu yaakhanle aya oopaka. — Mmr 6:​2-7; Aph 13:5.

  • Munepa woowaarya.

    Ikuru suulupalexa sihinooneya, seiyo Muluku onivarihela awe muteko wiira opake etthu eniphavela awe. Munepa owo ti woowaarya okhala wiira onikhuma wa Yehova, yoowo ori oolokexa ni a xariya voomalela; nave ti etthu Muluku onirumeela awe wiira iirihe etthu okhala yoowaarya. Nave aahivarihela muteko ikuru iyo wiira opake itthu sootheene. — Luk 1:​35; Mit 1:8.

  • Muru.

    Ekurupu ya moolumo anikhala vasulu va esaalimu, ntoko: nsina na mutthu olempe, itthu siiraneyale, malakiheryo a masipo, muteko aya aahiiso yoolakela ya esaalimu. — Nwehe miru sa Esaalimu 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

  • Murumeyi Muulupale.

    Nuulumo na ekereku nintaphulela “Muhooleli Muulupale”. Nuulumo nla nnihimya muteko muulupale Yesu Kristu orina awe wa owoopola apinaatamu oororomeleya etampi ni okhwa, ni waaphwanyiha okumi ohinimala. — Mit 3:​15; 5:​31; Ahe 2:​10; 12:2.

  • Murumeyi ookhaliherya.

    Ti nuulumo na ekereku noowi diákonos, nenlo ikwaha sinceene nintaphulela wiira “murumeyi”. “Murumeyi ookhaliherya” onihimmwa mutthu yoole onirumeela ntoko namakhaliherya a nikhuuru na axitokweene a mmulokoni. Owo ohaana omaleliha soovekela sa Biibiliya wiira ophwanelele muritti owo. — 1Ti 3:​8-​10, 12.

  • Murummwa.

    Nuulumo nla nintaphulela “mutthu orummwale”, nave ninnirumeeliwa ohimmwaka Yesu, ni atthu akina yaarummwale waarumeela akhwaaya. Ikwaha sinceene, ninnirumeeliwa ahimmwaka awiixutti 12, yaawo Yesu aathanlale awe mmensawe wiira akhale arumeyi awe. — Mar 3:​14; Mit 14:14.

  • Murupa wa vapeeto.

    Murupa wootthaveleliwa ni maluku oowaaryexa, yoowo namukuttho muulupale a wIsarayeli aawara awe vapeeto khula okathi aakela awe opuro woowaarya. Murupa owo wiitthaniwa “murupa wa vapeeto warumeeliwa wiira esuweliwe etthu Muluku aaphavela awe”, okhala wiira waahiheliwa Urimi ni Tumimi, seiyo saarumeeliwa para wooniherya ophukela wa Yehova. (Okh 28:15-30) — Munwehe Apentise B5.

  • Mutakhali.

    Mwiihaneliwo wa Satana Diabo, yoowo oninvirikanya Muluku ni onivirikanya malamulo a xariya a Muluku. — Mat 6:13; 1Yoh 5:19.

  • Muteko wa Muluku.

    Muteko woowaarya, yoowo onivarihana ni mutthu omukokhorela wawe Muluku. — Aro 12:1; Wis 7:​15.

  • Muthiyana Mukina.

    Aakhala muthiyana a nenli mulopwana aamuthela awe. Ikwaha sinceene yaakhalaka epottha. — Okhu 21:8; 2Sa 5:​13; 1Ma 11:3.

  • Muthukumano muulupale.

    Ekurupu ya atthu alattuliwe para muthukumano, yoowo orina yoolakela aya. Soolempwa sa Eheeperi, nuulumo nna ikwaha sinceene anihimmwa aisarayeli yaathukumana okathi wa ifesta sa itiini aahiiso mithukumano sikina saarina efaita yuulupale. — Otu 16:8; 1Ma 8:5.

  • Mutokweene onihoolela.

    Mulopwana orina muritti wa okhapelela ni weettiha muloko. Nuulumo na ekereku noowi epískopos, nintaphulela owehaweha ophavelaka okhapelela. Moolumo oowi “mutokweene onihoolela” ni “mutokweene” eyo piiyo, (presbýteros), annirumeeliwa ahimmwaka atthu arina muritti mmosa-ru muloko wa ekristau. Nuulumo noowi “mutokweene”, nnooniherya mikhalelo sooloka orina awe ole onithanliwa. Masi nuulumo noowi “mutokweene onihoolela”, nnooniherya miritti mutthu owo orina awe, mwaha wa muteko othanleliwe awe. — Mit 20:28; 1Ti 3:​2-7; 1Pe 5:2.

  • Mutokweene; Mulopwana oowuuluvala.

    Mulopwana orina iyaakha sinceene. Soolempwa, sinimuhimya mutthu orina okhulupale ni miritti muttetthe mmosa aahiiso nloko. Eliivuru ya Wiisuupulula ennirumeela nuulumo nna nihimyaka soopattuxiwa sa wiirimu. Nuulumo na ekereku noowi presbýteros nintaphulela “mutokweene”, okathi nnaahimya aya ale anihoolela mmulokoni. — Okh 4:​29; Mir 31:23; 1Ti 5:​17; Wis 4:4.

  • Muuthi-lapeemi.

    Nuulumo nimphwanyaneya muru wa Esaalimu 9. Moovarihana ni yoolema, nuulumo nla nintaphulela “mwaha wa okhweliwa mwanawe mwaamulopwana”. Akina anikupali wiira nla naari nsina aahiiso moolumo oopacerya a nsipo noosuweliwa, nenlo naakhanle oorunmeeliwa okathi woowiipa esaalimu eyo.

  • Muyuda.

    Nuulumo ninrumeeliwa ohimmwaka mutthu a nihimo na oYuda, nuumala omala omwene wa mahimo 10 a Isarayeli. (2Ma 16:6) Nuumala otthika oBabiloonia, nuulumo nno naarumeeliwa ahimmwaka aisarayeli a mahimo oovirikana, yaawo yaatthikenle wIsarayeli. (Eez 4:12) Muhoolo mwaya, naanirumeeliwa ophaveliwaka waavirikanyiha aisarayeli ni ale ahikhanle aisarayeli. (Est 3:6) Murummwa Paulo onnirumeela nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ophavelaka wooniherya wiira mmulokoni mwa ekristau, elapo ya mutthu khahiyo etthu. — Aro 2:​28, 29; Aka 3:​28.

  • Mwaana a Davidi.

    Ikwaha sinceene, moolumo ala animuhimya Yesu, alipiheryaka wiira Yesu tohiyeriwe Omwene waavarihaniwe wiira mutthu mmosa a emusi ya Davidi, taarowa ohalana. — Mat 12:23; 21:9.

  • Mwaana a mutthu.

    Nuulumo nla ninniphwanyaneya etthu yoowiiraka 80 mwa ivanxeelyo. Nuulumo nla nnimuhimya Yesu Kristu, nave ninnooniherya wiira mwaha wa oyariwa, aahikhala pinaatamu, ohiya yoopattuxiwa ehinooneya yaikhalinhe pinaatamu. Nave-tho, nuulumo nla ninnooniherya wiira Yesu ammaleliha eprofesia elempwale Daniyeli 7:13, 14. Soolempwa sa Eheeperi, nuulumo nla naahirumeeliwa ohimmwaka Ezekiyeli ni Daniyeli, niphavelaka wooniherya ovirikana okhanle eriyari ya arumeyi awo ni Muluku, yoowo aahimenrye ihapari yaalaleya aya. — Eze 3:​17; Dan 8:​17; Mat 19:28; 20:28.

  • Mwaana oopacerya oyariwa.

    Okhala wene aakhala mwaana mwaamulopwana oopacerya oyariwa a woopaapani (ohiya a woomaamani). Khalai, mwaana mwaamulopwana aanikhalana opuro woottittimihiwa mweemusini, nave taahalana okhulupale nuumala paapa awe okhwa. Nuulumo nla, ninnirumeeliwa-tho niphavelaka ohimmwa “inama sootheene soolopwana soopacerya ototholiwa”. — Okh 11:5; 13:12; Map 25:33; Akol 1:​15.

  • Mweeri musya.

    Nihiku noopacerya na khula mweeri a kalentaario a ayuda, nenno naatthapeliwa ntoko nihiku na othukumana, olya efesta ni ovaha mikuttho espesiyaale. Muhoolo mwaya, nihiku nlo naahikhala nihiku na efesta yuulupale ya ayuda ootheene. Nave atthu khiyaavara muteko. — Mmr 10:10; 2Wa 8:​13; Akol 2:​16.

  • Mweettelo woohiloka onooniherya ohuuliwa muru.

    Nuulumo na ekereku noowi aselgéia, nnihimmwa mweettelo wootepa otakhala oniveeha malamulo a Muluku, ni onooniherya ohuuliwa muru aahiiso ohittittimiha. Mweettelo onooniherya ohivaha efaita aahiiso ohittittimiha okhulupale, malamulo ni sooruma. Nuulumo nla, khannihimya mweettelo woohiloka woohitepa otakhala. — Aka 5:​19; 2Pe 2:7.

  • Mwiri.

    Waari mwiri woowiikitthiwa ni woowookololowa, yoowo aathomeiwa awe mutthu aalamuliwe wiiviwa. Ilapo sikina, waanirumeeliwa wiira yiiviwe atthu aahiiso othomeiwe murutthu, wiira yoopopihiwe atthu akina, aahiiso wiira uulihihiwe muru ohoolo wa atthu anceene. Atthu a wAsiiria, yaawo yaasuweliwa okhala anakhotto ootakhala, yaanithomeya vamwirini woothokoliwa, mirutthu sa atthu yaavara aya, yaaphulaka erukulu, mpakha othorolela vapeeto. Masi nlamulo na ayuda, atthu yaarina nthowa mwaha wa onveeha Muluku aahiiso waakokhorela amuluku eethiru, yaapacerya toko wiiviwa avonyakasiwaka maluku aahiiso mwa enamuna ekina, nuumala-vo, mirutthu saya saanithomeiwa vamwirini, wiira yoopopihiwe atthu akina. (Otu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Ikwaha sikina, aroma yaanimutthukwelela mutthu vamwirini, wiira mutthu ole okhale mahiku manceene vamwirini vale, nto okhweeke mwaha wa woona owereya, ovoliwa ntthona, etala, aahiiso ovya nsuwa. Ikwaha sikina-tho, awo yaanikhomakela vamwirini-vo matata ni inawu sa mutthu, ntoko iiviwe awe Yesu. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mit 2:23, 36) — Nwehe moolumo oowi MWIRI WA NIHAAXERYO.

  • Mwiri wa nihaaxeryo.

    Nuulumo na ekereku noowi staurós, nintaphulela mwiri woowiikitthiwa ni woowookololowa, ntoko mwiri yoole aiviwe awe Yesu. Khiivo etthu enooniherya wiira nuulumo nla na ekereku nintaphulela mwiikimanyo, ntoko yoole mapakau yaarumeela aya ntoko ethoonyeryo ya etiini, iseekulu sinceene sivinre, Kristu Ohinatthi Orwa. Nuulumo noowi “mwiri wa nihaaxeryo”, ninnooniherya ele nuulumo noopacerya nintaphulela aya, okhala wiira Yesu aahirumeela nuulumo noowi staurós, ophavelaka wooniherya wiira ale animutthara, yaarowa ohaaxiwa ni wuulihihiwa muru. (Mat 16:24; Ahe 12:2) — Nwehe nuulumo noowi MWIRI.

  • Mwiri wa okumi.

    Mwiri waari exarti ya wEedeni. Biibiliya khonihimya wiira mihokorokho sa mwiri owo saahikhalana owerya wa ovaha okumi. Masi waathoonyerya wiira Muluku aamwaavaha okumi woohimala, ale aarowa awe oweemererya olya muhokorokho wa mwiri owo. — Map 2:9; 3:​22.

  • Mwiri waasuweliha etthu yooreera ni etthu yootakhala.

    Mwiri waari exarti ya wEedeni, yoowo Muluku aarumenle awe ntoko ethoonyeryo ya etireitu orina awe ya waaleela apinaatamu etthu eri “yooreera” ni etthu eri “yootakhala”. — Map 2:​9, 17.

  • Mwiri woowaawa.

    Saari miri soovirikana soowaawa vanceene ni soowunkha. Mbiibiliyani, mwiri woowaawa onnirumeeliwa mwa nthoonyeryo ophavelaka ohimmwa mixankiho sinikhumelela mwaha wa orupihana woohiloka, okhalihiwa epottha, ohiireliwa exariya ni onvirikanya Muluku. Eliivuru ya Wiisuupulula 8:11, “mwiri woowaawa” onithoonyerya etthu yoowaawa vanceene ni eniiva, yeeyo eniihaniwa-tho absinto. — Otu 29:18; Mir 5:4; Yer 9:​15; Am 5:7.

  • Mwiri woowuuma waakokhoreliwa.

    Nuulumo na eheeperi noowi (ʼashe·rahʹ) nnihimya (1) mwiri woowuuma waamuthoonyerya Axera, yoowo aari muluku a akanaani a oruwerya aahiiso oyara, aahiiso (2) elatarato ya muluku mwaamuthiyana Axera. Miri iyo saakhala sa matera ni saamweemexiwa. Pooti wiira saakhala miri soohipatthiwa, aahiiso miri soowaaliwa. — Otu 16:21; Aph 6:​26; 1Ma 15:13.

N

  • Nahako.

    Onihimmwa mutthu onikupali wiira onniwerya ohimya itthu sa muhoolo. Biibiliya onnirumeela nuulumo nla, aahimyaka ale anihimya wiira anniwerya ohimya itthu sa muhoolo, ale anisoma itheneeri ni akina. — Ona 19:31; Otu 18:11; Mit 16:16.

  • Namararuwa.

    Onihimmwa mutthu onirupihana ni mutthu mukina ohikhanle mwaarawe aahiiso iyawe, vanceenexa ophavelaka musurukhu. (Nuulumo na ekereku noowi “namararuwa”, ti porʹne, nenno nikumihiwe nuulumo nintaphulela “otumiha”.) Ikwaha sinceene, nuulumo nla nnaahimya athiyana, nnaamwi Biibiliya aaromolaka anamararuwa alopwana. Nlamulo na Moise naanikhoottiha oraruwa. Nave, musurukhu namararuwa aaliviwa awe, khiweemereriwa mutemplo mwa Yehova. Eyo yaanivirikana ni yoolema yaarina aya mapakau, okhala wiira awo yaanirumeela musurukhu yaaliviwa anamararuwa a mutemplo mwaya. (Otu 23:17, 18; 1Ma 14:24) Biibiliya onnirumeela nuulumo nlo mwa nthoonyeryo, aahimyaka atthu, maloko, aahiiso mitthenkeso sinaakokhorela amuluku eethiru, okathi omosa-ru sihimyaka wiira sinimukokhorela Muluku. Mwa ntakiheryo, eliivuru ya Wiisuupulula, enihimya wiira mutthenkeso wa etiini oniihaniwa “Babiloonia Muulupale”, ti namararuwa, okhala wiira onniraruwa ni anamalamulela a mulaponi wiira ophwanye owerya ni mihakhu. — Wis 17:1-5; 18:3; 1Wa 5:25.

  • Namukuttho.

    Aari mulopwana aathanliwa ni Muluku wiira olavuleke ni atthu aarumeela awe, owiixuttihaka atthu awo itthu sa Muluku ni malamulo awe. Nave-tho, anamukuttho yaanilavula ni Muluku amuleelaka itthu sa atthu, yaanivaha mikuttho ni yaanimuxonttela Muluku nipuro na atthu. Nihinatthi okumiheriwa nlamulo na Moise, ahooleli a itthoko ti yaari anamukuttho a emusi aya. Okathi atthu yeettela aya nlamulo na Moise, axilopwana a emusi ya Aroni, a nihimo na Levi, ti yaari anamukuttho. Alopwana akina a nihimo na alevi yaakhala anamakhaliherya a anamukuttho. Okathi naapacerihiwe aya nivarihano na niinaano, aisarayeli a wiirimu yaahikhala nloko na anamukuttho. Nto Yesu Kristu tori Namukuttho Muulupale. — Okh 28:41; Ahe 9:24; Wis 5:10.

  • Namukuttho Muulupale.

    Aari namukuttho muulupale aaweemelela atthu ohoolo wa Muluku ni aahoolela anamukuttho akina, okathi neetteliwa aya nlamulo na Moise. Owo paahi teemereriwa okela Nipuro Noowaaryexa, eyo piiyo, epantta ya muhina mwa etenta, nto muhoolo mwaya, yaari epantta ya muhina ya etemplo. Owo aapaka eyo paahi nihiku na otthukwa, khula eyaakha. Nave-tho, nuulumo noowi “namukuttho muulupale” ninnirumeeliwa ohimmwaka Yesu Kristu. — Ona 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahe 4:14.

  • Narto.

    Makhura oowunkhela ni a musurukhu munceene, arina ekoore yooxeerya, anikumihiwa mwiri orina nsina nimosa-ru (Nardostachys jatamansi). Mwaha wookhala a musurukhu munceene, ikwaha sinceene aanipakiwa narto oohikhala eekeekhai, aahiiso aanitakaahiwa ni makhura makina ahirina efaita yinceene. Soolepa sa Marko ni Yohani sinnihimya wiira aahirumeeliwa “narto oohitakaaheriwa etthu”, wiira oheliwe Yesu. — Mar 14:3; Yoh 12:3

  • Nasope.

    Sinihimmwa isoope sinivavela mapuro makina siri ene soowaatta. Nlamulo na Moise saanooniwa okhala sooloka ntoko etthu enilyiwa. Vakhala wiira isoope saanikhuura khula etthu saaphwanya aya mphironi, sihononaka vanceene itthu iyo, saanooniwa okhala epahu. — Okh 10:14; Mat 3:4.

  • Natiri.

    Onitaphulela omuleiherya Muluku wiira mutthu onoopaka etthu, onoovaha etthu, onoopacerya ovara muteko, aahiiso onoohiya opaka itthu sinikhoottihiwa. Natiri owo aalikana ni olapha. — Mmr 6:2; Mu 5:4; Mat 5:​33.

  • Neemexeryo.

    Yaari etthu mulipa-ookopha anvaha awe ole omukophenle awe, para olipiherya wiira aamuttikiha etthu aakomphe awe. Nave-tho, yaihaniwa okhala nvarelelo. Nlamulo na Moise naahikhalana malakiheryo a moota wooweettiherya mwaha owo wa neemexeryo, wiira akhapeleliwe atthu oohaawa a nloko nne, ni yahaarina mutthu oowaakhaliherya. — Okh 22:26; Eze 18:7.

  • Nehiloothi.

    Nuulumo nihinsuweliwa oratteene etthu enitaphulela aya, nimphwanyaneya muru wa Esaalimu 5. Atthu akina anuupuwela wiira enihimmwa ekaruma ya isipo, yeeyo yoopiwa yiiseeleliwaka. Atthu awo annilikanyiha ni nuulumo na eheeperi, nnihimya cha·lilʹ (eflauta). Masi nsina nlo pooti wiira nnihimya-tho etiipu emosa ya nsipo.

  • Nihiku na Oleveleliwa Itampi.

    Naari nihiku naarina efaita yuulupalexa wa aisarayeli, nenlo naihaniwa-tho Yom Kippur (nikumihiwe nuulumo na eheeperi noowi yohm hakkippurím, eyo piiyo, “nihiku na okhuneela”). Nihiku nlo, naari nihiku 10 na Etaniimi. Soolempwa sa Eheeperi, nihiku nno nniihaniwa Nihiku na Oleveleliwa Itampi. Nihiku nenno paahi, namukuttho muulupale aavolowa awe Nipuro Noowaaryexa na eheema, khula mwaakha, wiira ovahe ephome ya mikuttho, mwaha wa itampi sawe, itampi sa alevi akina, ni itampi sa atthu ootheene. Mikuttho iyo, saathoonyerya mukuttho wa Yesu, yoowo waarowa wiiriha oweryaneya apinaatamu oleveleliwa itampi saya. Eyo yaarowa wiiraneya ekwaha emosa paahi, wiira apinaatamu atthikele waataana ni Yehova. Owo waari okathi wa muthukumano muulupale ni wa otthukwa. Nave-tho, yaari esaabadu, yeeyo yaakhoottihiwa ovara muteko. — Ona 5:​10; 23:28; Akol 1:​20; Ahe 9:​12.

  • Nihiku naalokiheriwa aya esaabadu.

    Naari nihiku ehinatthi ophiya esaabadu, nenno ayuda yailokiherya aya. Nihiku nlo, naamala nsuwa nikelaka-ru, eyo piiyo, namathanu. Nave waari okathi yoowo yaapacerya aya esaabadu. Para ayuda, nihiku naapacerya nsuwa nikelaka-ru ni naamala mmeeloni mwaya, nsuwa nikelaka-ru. — Mar 15:42; Luk 23:54.

  • Nihiku Noophukela.

    Nihiku, aahiiso okathi ikurupu sa atthu, maloko, aahiiso apinaatamu ootheene, anrowa aya waakhula ohoolo wa Muluku. Woonasa wene onrowa okhala okathi yoole anrowa aya wiiviwa, atthu yaale anrowa olamuliwa wiira anniphwanelela wiiviwa. Aahiiso, ophukela iwo onimwaavaha eparakha atthu akina wiira yoopoliwe ni akhalane okumi woohimala. Yesu Kristu ni arummwa awe, yaahilavula sa “Nihiku Noophukela”, nenno yaarowa aya ophukeliwa atthu akumi vamosa ni ale akhwiiye. — Mat 12:36.

  • Nihiku Noovaha Mukuttho Para Oleveleliwa Itampi.

    Naari nihiku noowaarya na efaita para aisarayeli, nave-tho nniihaniwa Yom Kippur (nikumihiwe nuulumo na eheeperi yohm hakkippurím, nenno nintaphulela “nihiku noovaha mukuttho para oleveleliwa itampi”. Nihiku nno naatthapeliwa nihiku 10 na mweeri wa Etanimi. Naari nihiku nimosa na vamwaakhani, nenlo namukuttho aakela awe Nipuro Noowaaryexa na mutapernaakulu, nuumala-vo aanikela mutemplo. Mutemplo-mmo, namukuttho aanivaha mikuttho para oleveleliwa itampi sawe, itampi sa alevi ni itampi sa atthu ootheene. Owo waari okathi waapakiwa konkresu para Muluku ni otthukwa. Nave yaari esaabadu, atthu yaahaavara aya muteko. — Ona 23:27, 28.

  • Niira Nootthapela.

    Nihiku nuupuweleliwa khula mwaakha, oreerihiwa wa etemplo nuumala onanarihiwa ni Antíoco Epifânio. Niira nlo naapacerya otthapeliwa nihiku 25 na Kisilevi ni naamaliha mahiku 8. — Yoh 10:22.

  • Nikuphi.

    Miphimo sa ekaramelo, yoowo orakama waya waakhuma ekatha yuulupale mpakha ekatha yaamukhaani, ntata noohuliwa. Moovarihana ni ekoovatu ya isentiimeturu 44.5, nikuphi nimosa, orakama waya waakhala isentiimeturu 22.2. (Okh 28:16; 1Sa 17:4) — Munwehe Apentise B14.

  • Niphiryo na Salomooni.

    Okathi Yesu aari awe valaponi, waari opuro wootthunyeliwa waaviriwa, yoowo waari mpantta onikhuma nsuwa wa nivate. Opuro owo, atthu yaakupali wiira waahanle nuumala opwexiwa etemplo ya Salomooni. Yesu aaheetta opuro owo “eyiita”, nave makristau a eseekulu yoopacerya yaanithukumana opuro owo, wiira amukokhorele Muluku. (Yoh 10:22, 23; Mit 5:​12) — Munwehe Apentise B11.

  • Nipuro naanyakattiwa ewuuva.

    Okhala wene, yaakhala malitti manli yaathimpwa vamwala, nimosa noohiixa, nikina noowiixa, yaawo yaakumanyihiwa ni ekhato yaamukhaani ntoko mulithi. Okathi ewuuva yaanyakattiwa aya nlitti noohiixa, yaanikhoowela nlitti noowiixa. Nuulumo nla, ninnirumeeliwa wiira nithoonyerye ophukela wa Muluku. — Yes 5:2; Wis 19:15.

  • Nipuro Noowaarya.

    Nipuro noopacerya ni nuulupale na etenta aahiiso etemplo, nenlo naavirikana ni epantta ya muhina, eyo piiyo, Nipuro Noowaaryexa. Mutentani, Nipuro Noowaarya, saanikhala mithuko sa eweero, altaari a eweero yaapahiwa erupani, meesa yaapwehiwa ephaawu yaavahiwa Muluku, ni mihasa sa eweero. Vano, mutemplo, saanikhala altaari a eweero, mithuko 10 sa eweero, ni meesa 10 yaapwehiwa iphaawu saavahiwa Muluku. — Okh 26:33; Ahe 9:2. — Munwehe Apentise B5 ni B8.

  • Nipuro Noowaaryexa.

    Naari mpantta mwa muhina mwa eheema ni etemplo, nenlo naapwehiwa aya nivuku na nivarihano. Nave-tho, niihaniwa Nipuro Noowaarya na Mapuro Oowaarya. Moise ni namukuttho muulupale paahi, ti yeemereriwa okela Nipuro nlo Noowaaryexa. Namukuttho muulupale aakela paahi Nihiku na Otthukwa khula mwaakha. — Okh 26:33; Ona 16:​2, 17; 1Ma 6:​16; Ahe 9:3.

  • Nisani.

    Nuumala okhuma weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na niinaano naavahiwe aya mweeri wa Abiibi. Waari mweeri woopacerya wa kalentaario a ayuda, ni mweeri wa neethanu nenli a kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya mweeri wa Março mpakha eriyari ya mweeri wa Abril. (Ne 2:1) — Munwehe Apentise B15.

  • Nivarihano.

    Yaari etthu yaaiwananiwa eriyari ya atthu a ipantta piili, wiira epake etthu aahiiso ahipake. Ipantte iyo pooti wiira saamuhela muhina Muluku ni apinaatamu aahiiso apinaatamu paahi. Ikwaha sikina, atthu a epantte emosa ti yaarina muritti wa ovara ele yiiwananiwe (nivarihano nimosa nahaaturukeya, natiri mmosa). Ikwaha sikina atthu a ipantte sootheene yaahikhalana muritti wa omaleliha (nivarihano neekeekhai). Ohiya mavarihano Muluku apanke awe ni apinaatamu biibiliya onnilavula mavarihano apanke awe ni apinaatamu, maloko mahimo aahiiso ikurupu sa atthu. Wa mavarihano Muluku apanke awe, yaari ootepa oloka yaari ale apanke awe ni Abrahamu, Davidi, nloko na Isarayeli (nivarihano na Nlamulo), ni Isarayeli a Muluku (nivarihano na niinaano). — Map 9:​11; 15:18; 21:27; Okh 24:7; 2Wa 21:7.

  • Nivate.

    Opuro woohikhala etthu ni waatekeleliwe waarukurerya etapernaakulu. Muhoolo mwaya, nivate naatekeleliwe ni exiri yeeyo yaarukurerya etemplo. Altaari saapahiwa mikuttho, aakhala vanivateni na etapernaakulu ni vanivateni na muhina wa etemplo. (Munwehe Apentise B5, B8, B11.) Nave Biibiliya onnilavula ipa ni ipalaasio saarina nivate. — Okh 8:​13; 27:9; 1Ma 7:​12; Est 4:11; Mat 26:3.

  • Nivuku na Nivarihano.

    Yaari ekaaxa yaapakiwe ni mwiri wa akaasiya, yaaviriheliwe eweero, yeeyo yaapwehiwa muheemani, Nipuro Noowaaryexa. Muhoolo mwaya, yaahipwehiwa Nipuro Noowaaryexa na etemplo yaatekiwe ni Salomooni. Nave, yaahikhalana etampa yoolipa ya eweero, yeeyo vasulu vaya yaakhanle makerubi yaawehana. Muhina mwaya saahikhala ithaapwa piili sa Sooruma. (Otu 31:26; 1Ma 6:​19; Ahe 9:4) — Munwehe Apentise B5 ni B8.

  • Nlaikha nuulupale.

    Nintaphulela “mukhulupale a malaikha”. Nuulumo noowi “nuulupale”, nintaphulela “mukhulupale”. Okhala wiira mbiibiliyani nuulumo noowi “nlaikha nuulupale” khanihimmwa malaikha manceene, eyo enooniherya wiira nri nimosa paahi. Biibiliya onnihimya wiira nlaikha nlo nniihaniwa Mikhayeli. — Dan 12:1; Yud 9; Wis 12:7.

  • Nlamulo.

    Nuulumo nla naalempwaka ni eleetera yoopacerya yuulupale, nnihimya Nlamulo na Moise aahiiso iliivuru ithanu soopacerya sa Biibiliya. Naalempwaka ni eleetera yoopacerya yaamukhaani, nnihimya nlamulo nimosa na Nlamulo na Moise, aahiiso moolumo anilakiherya nlamulo nlo. — Mmr 15:16; Otu 4:8; Mat 7:​12; Aka 3:​24.

  • Nlamulo na Moise.

    Nlamulo Yehova aavahale awe aisarayeli omurumeelaka Moise moothakoni wa oSinayi, mwaakha wa 1513 O.K.O. Iliivuru thanu soopacerya sa mbiibiliyani, ikwaha sinceene sinihimmwa okhala Nlamulo. — Yox 23:6; Luk 24:44.

  • Nleeso.

    Yaari ekuwo yaavitikeeleliwa mmuruni. Namukuttho muulupale aaniwara nleeso na eliinyu yooreerexa, naarina elaamina ya eweero ohoolo waya, yeeyo yaatthukweleliwa ni nliinya asuuli. Mamwene, yaapacerya owara nleeso, nuumala-vo anawara ekhara ya omwene vasulu vaya. Yoobi aahirumeela nuulumo nno mwa nthoonyeryo, okathi aalikanyihale awe exariya awe ni nleeso. — Okh 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

  • Nlipiheryo.

    Mpantta muulupale wooreerihiwa wa epilaari. Ipilaari piili saalikana seiyo saihaniwa Yakini ni Bowazi, saakhala ohoolo wa etemplo ya Salomooni, saahikhalana malipiheryo manli maalupale. (1Ma 7:​16) — Munwehe Apentise B8.

  • Nlitti noowiixa.

    Nuulumo na ekereku noowi aʹbys·sos, nenlo nintaphulela “noowiixerya” aahiiso “nihinisuweliwa nimalenle aya, nihinimala”. Nuulumo nla ninnirumeeliwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau niphavelaka ohimmwa opuro mutthu oniwaleliwa awe aahiiso mukhalelo onikhala awe awaleliwa. Nuulumo nla pooti ohimmwa mahiye, nave-tho pooti otaphulela itthu sikina. — Luk 8:​31; Aro 10:7; Wis 20:3.

  • Nlope.

    Ekaruma ya isipo eniiseeleliwa ni iphumu, yeeyo yaapakiwa ni eyuuma ni yaarumeeliwa para ovaha esinaale ni woopiwa. Moovarihana ni Mammeru 10:2, Yehova aahiruma wiira apakiwe malope manli a eparatha, wiira arumeeliweke ntoko esinaale para atthu othukumana, othaama aahiiso para olaleiwa ekhotto. Woonasa wene, malope awo yaari oowookololowa. Yaahivirikana ni “manyaka” a inama, yaawo yaari ookhurupuwa. Yaahikhala malope yaavareliwa muteko mutemplo ntoko ikaruma sa isipo. Malope awo khanihimmwa moota yaapakiwe aya. Okathi onilaleiwa aya ophukela wa Yehova ni siniiraneya aya itthu sikina sinikumiheriwa ni Muluku, sinnitthariwa ni oruma wa malope a nthoonyeryo. — 2Wa 29:26; Eez 3:​10; 1Ako 15:52; Wis 8:7–​11:15.

  • Nluku nuulupale.

    Naakhala nluku naapwehiwa vakantu va empa vaavo saakumana aya ixiri piili. Nto nluku nno ti naalipiha ni ti naalupanya ixiri iyo. Nluku nuulupale naatepa orumeeliwa, naakhala nluku na alisenso. Okhala wene naanirumeeliwa nluku noolipa wiira nitekeliwe ipa suulupale ni ixiri sa epooma. Nuulumo nla ninnirumeeliwa mwa nlikanyiho ephavelaka ohimmwa mathipelo a elapo. Nave Yesu onnihimmwa okhala “nluku nuulupale na alisenso” ohimmwaka muloko wa ekristau, yoowo onilikanyihiwa ni empa ya Muluku. — Aef 2:20; Yob 38:6.

  • Nnyaka.

    Anihimmwa manyaka a axinama, yaawo yaarumeeliwa wiira aheliweke maasi, makhura, etinta ni itthu saarumeeliwa wiira atthu yiiphwaneliheke owiitho. Nave, yaanirumeeliwa ntoko ekaruma yarumiha muusika. (1Sa 16:​1, 13; 1Ma 1:​39; Eze 9:2) Nuulumo noowi “nnyaka”, ikwaha sinceene ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo niphavelaka ohimmwa ikuru, oxintta ni okanyari aahiiso olola. — Otu 33:17; Mik 4:​13; Zak 1:​19.

  • Nsenso.

    Epwanyaasi enitakaaheriwa ni balsamu oowunkhela, yeeyo enipahiwa vakhaani-vakhaani, ekumiheryaka exeero yoowunkhela. Enamuna emosa wa nsenso wootepexa oreera, yoowo waapakiwa ni itthu xexe, ti waarumeeliwa mutapernaakulu ni mutemplo. Nlo naapahiwa voosiisu ni makaaripi valtaari yaapahiwa nsenso yaari Nipuro Noowaarya. Nihiku na Oleveleliwa Etampi, nsenso nle naapahiwa Nipuro Noowaaryexa. Nlo naathoonyerya mavekelo a arumeyi oororomeleya yaaneemereriwa ni Muluku. Makristau khanivekeliwa orumeela nsenso nlo. — Okh 30:34, 35; Ona 16:13; Wis 5:8.

  • Nsipo na Atthu Aniwela.

    Moolumo a muru wa Esaalimu 120- 134. Khasireere miyuupuwelo soovirikana voohimya sa ele enitaphulela aya moolumo ala. Masi atthu anceene anikupali wiira Isaalimo iya 15 siipiwa ni aisarayeli oohakalala, yaawo yaamukokhorela Muluku, okathi ‘yaawela aya’ wiira yatthapele ifesta sa vamwaakhani oYerusalemu, weiwo waari vasulu va miyaako sa oYuda.

  • Nsipo na wiikhupanyerya.

    Yaari epoesia aahiiso nsipo, nooniherya oriipiwa murima vanceene, ntoko mutthu oniriipiwa awe murima mwaha wa okhweliwa mpatthani awe aahiiso mutthu amphenta awe vanceene. Yaari enamuna ya wiikhupanyerya. — 2Sa 1:​17; Esa 7:Muru.

  • Ntthiya na mooro.

    Nipuro na nthoonyeryo, nenno “nimpatta mooro ni enxoofere”. Nave-tho, ninnihimmwa wiira ninthoonyerya “okhwa wa nenli”. Alipa-oottheka ahiniphavela ottharuwa, Diabo, okhwa ni Mahiye (aahiiso Hades), anniriheliwa memmo. Mwaha woowi nipuro nlo ninniriheliwa soopattuxiwa sa wiirimu, ni okhwa ni Hades, seiyo sihinipaheya ni mooro, onooniherya wiira ntthiya nlo ti na nthoonyeryo. Khaninthoonyerya ohaaxiwa ohinimala, masi ninthonyerya opwetexiwa voomalela. — Wis 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Nwanani a Kristu.

    Nuulumo nla na ekereku, nintaphulela itthu piili. Pooti ohimmwa ole ori nwanani aahiiso ole oninvirikanya Kristu. Nave pooti otaphulela ole oniihimya okhala Kristu, aahiiso oniihela nipuro na Kristu. Khula mutthu, mutthenkeso, ekurupu ya atthu eniihimya okhala Kristu wala Mesiya, ti nwanani a Kristu. Nave, ole oninvirikanya Kristu ni awiixutti awe, ti nwanani a Kristu. — 1Yoh 2:​22.

  • Nxepa.

    Aahiiso muro, okhala wene ohinikhalana maasi, vahikhanle wiira okathi wa epula. Nave-tho nuulumo nno pooti ohimyaka muro paahi. Miro sikina khisaawelela maasi. — Map 26:19; Mmr 34:5; Otu 8:7; 1Ma 18:5; Yob 6:​15.

  • Nxilo.

    Nluku noovilikeya naapwehiwa vasulu va nikhwaaya, wiira sixiliweke ipyo ni sipakiweke otthu. Yaanikhala eyuuma emosa yaamukhaani, yaapwehiwa nluku na vathi, yeeyo yaavira eriyari ya nluku na osulu wiira evareleleke nluku nlo. Khalai, itthoko sinceene axithiyana yaanirumeela maluku maalupale. Nlamulo na Moise naanikhoottiha okuxa nluku nuulupale na emusi emosa ntoko neemexeryo, maana wiira atthu aphwanye yoolya yaahaana orumeela nluku nlo. Yaanikhala-tho maluku maalupale yaalikana naawo, yaawo yeettihiwa ni inama. — Otu 24:6; Mar 9:​42.

O

  • ODekaapoli.

    Ekurupu ya ipooma sa oGresia, woopaceryani yaarina ipooma 10 (nikumihiwe nuulumo na ekereku noowi déka, nintaphulela “muloko”, ni pólis, “epooma”). Nave naari nsina na muttetthe waakhala mpantta onikhuma nsuwa wa ephareya ya oGalileya ni muro Yordani, weiwo saaphwanyaneya aya ipooma sinceene. Yaari mapuro yeettiwa nakoso ni sooniheriwa aya soolema ni makhalelo a akereku. Yesu aahivira muttetthe owo, masi khiivo etthu enooniherya wiira aahixukurya ipooma iyo. (Mat 4:​25; Mar 5:​20) — Munwehe Apentise A7 ni B10.

  • Ofilisti; Afilisti.

    Elapo yaari osuuli wa wIsarayeli, weiwo waari ephareya, ni waasuweliwa okhala oFilisti. Atthu a oKereta yaathaamenle elapo eyo, yaihaniwa afilisti. Davidi aahaaxintta, masi nlelo yaari nloko nootaphuwa. Ikwaha sinceene yaaniwana ni aisarayeli. (Okh 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7) — Munwehe Apentise B4.

  • Ohihimuxiwa.

    Ovenxiwa mookhwaani. Nuulumo na ekereku noowi anástasis nintaphulela “ovenya; weemela”. Biibiliya onnaalavula atthu 9 yaahihimuxiwe, omuhela muhina Yesu, yoowo aahihimuxiwe ni Yehova Muluku. Nnaamwi atthu akina yaahihimuxiwe ni Eliya, Eliseyo, Yesu, Pedru ni Paulo, miiriirya iyo sinihimmwa wiira siiraneyale ni owerya wa Muluku. Ohihimuxiwa wa “anaxariya ni ale ahikhanle anaxariya” wiira yakhaleke valaponi, oniirela mpantta muulupale etthu Muluku oniphavela awe. (Mit 24:15) Nave-tho, Biibiliya onnilavula ohihimuxiwa wa atthu anrowa wiirimu, weiwo onihimmwa okhala ohihimuxiwa “woopacerya”. Ohihimuxiwa iwo onaahela muhina axinna oothanliwa a Yesu. — Afi 3:​11; Wis 20:​5, 6; Yoh 5:​28, 29; 11:25.

  • Okhaldeya; Akhaldeya.

    Enihimmwa elapo ni atthu yaakhala muttetthe waari omukanoni wa miro Tigre ni Eufrate. Nuuvira okathi, nsina nno naahivahiwa elapo ya oBabiloonia ni atthu yaakhala weiwo. Nuulumo noowi “akhaldeya”, yaanihimmwa-tho atthu yaamusoma siensia, yaasoma soowiiraneya, mattaava ni itthu sa osulu, yaawo-tho yaapaka maxitta ni yaasoma itheneeri. — Eez 5:​12; Dan 4:7; Mit 7:4.

  • Okhwiri.

    Okupali wiira sookhala ikuru sihikhanle sa apinaatamu aahiiso soowiipitheya, seiyo siniwerya opaka etthu. Nuulumo na ekereku nintaphulela ‘okhwiri’, ti farmakía, nenno nintaphulela “efarmaasia”. Khalai, saanirumeeliwa miretta para oveka ikuru sa malaikha ootakhala, wiira mutthu aaloweke atthu akina. Tivonto, nuulumo nno na ekereku, ninnirumeeliwa ohimmwaka okhwiri. (Aka 5:20; Wis 21:8) — Nwehe nuulumo noowi OLOWA.

  • Olapha.

    Moolumo anooniherya wiira etthu enihimmwa ti yeekeekhai, aahiiso ommana natiri, mutthu ohimyaka wiira onoopaka aahiiso khonipaka etthu. Ikwaha sinceene, onikhala natiri mutthu onimmanela awe mutthu mukina orina okhulupale, vanceenexa Muluku. Yehova aahilipiherya nivarihano nawe ni Abrahamu, olaphaka. — Map 14:22; Ahe 6:​16, 17.

  • Oloka; oreerihiwa.

    Mbiibiliyani, nuulumo nla khonihimmwa paahi wiirattela, masi onihela muhina okhalana aahiiso otthikela okhalana mukhalelo wooloka, ohirina khula etthu eninanariha, yeeyo enihonona mweettelo wa mutthu aahiiso waataana wawe ni Muluku. Moovarihana ni Nlamulo na Moise, oloka waahela muhina wiireeriha ntoko yoolema. — Ona 10:10; Esa 51:7; Mat 8:2; 1Ako 6:​11.

  • Olowa.

    Orumeela ikuru, seiyo sinisuweliwa wiira sinikhuma wa malaikha ootakhala. (2Wa 33:6) — Nwehe nuulumo noowi OKHWIRI.

  • Olumwenku.

    Nuulumo nna, nintaphulela nuulumo na ekereku aión, naahimyaka makhalelo a itthu a okathi ola, aahiiso makhalelo anivirikanyiha okathi. Biibiliya onniromola “olumwenku ola”, ophavelaka ohimya makhalelo a moolumwenkuni a okathi ola ni moota atthu a moolumwenkuni anikhala aya. (2Ti 4:10) Orumeelaka nivarihano na Nlamulo, Muluku aahikumiherya makhalelo, atthu akina anihimya aya okhala okathi wa aisarayeli aahiiso wa ayuda. Orumeelaka mukuttho onoopola, Muluku aahimurumeela Yesu Kristu wiira okumiherye makhalelo masya, yaawo yaahela muhina muloko wa makristau oothanliwa. Ela yaahipaceriha makhalelo masya, yaawo yaari ekeekhai sa itthu saathoonyeriwa ni nivarihano na Nlamulo. Ikwaha sikina, moolumo ala anihimya makhalelo manceene a okathi owo, a khalai ni anrowa okhumelela. — Mat 24:3; Mar 4: 19; Aro 12:2; 1Ako 10:11.

  • OMacedonia.

    Muttetthe wa onorti wa oGresia, yoowo waari woovuwa olamuleliwaka ni Alexandre Muulupale, nave khaalipa ni ilapo sikina, mpakha okathi waakuxiwe awe ni aroma. Ekwaha yoopacerya murummwa Paulo aaxukunrye awe wEuropa, oMacedonia yaari eprovinsia ya oRoma. Paulo aahixukurya muttetthe ola ikwaha tthaaru. (Mit 16:9) — Munwehe Apentise B13.

  • Omala wa olumwenku.

    Onihimmwa okathi wookiserya wa olumwenku, aahiiso wa itthu sa moolumwenkuni, sineettihiwa ni Satana. Oniiraneya okathi omosa-ru Kristu onilamulela awe ohooneyaka. Malaikha ahooleliwaka ni Yesu, anrowa “waavalaanya atakhali ni anaxariya”, nto atakhali anoopwetexiwa. (Mat 13:40-​42, 49) Awiixutti a Yesu yaaniphavela osuwela okathi waarowa aya “omala” olumwenku. (Mat 24:3) Ohinatthi otthikela wiirimu, Yesu aahaaleiherya ale yaamutthara wiira aamukhala naawo mpakha okathi owo. — Mat 28:20.

  • Omwene wa Muluku.

    Nuulumo ninrumeeliwa vanceenexa ohimmwaka okhulupale wa Muluku enooniheriwa ni ekuvernu ya Mwanawe, Kristu Yesu, yoowo ori mwene. — Mat 12:28; Luk 4:​43; 1Ako 15:50.

  • Onamoona.

    Okhala wene, nuulumo noowi “Onamoona”, anihimmwa Malamulo Muloko, yaawo Moise aalempe awe vamapaweni manli a maluku. — Okh 31:18.

  • Oonikisi.

    Nluku noowaarya nirina ikoore soovirikana, ntoko yooriipa, ya koroxo, yooxeerya, yoottweelela aahiiso yooripelela ni erina ipantte sootteela. Naarumeeliwa vanlayani na namukuttho muulupale. — Okh 28:​9, 12; 1Wa 29:2; Yob 28:16.

  • Opatiso; Opatisa.

    Nuulumo nla nintaphulela “oxuweya”, aahiiso opwiniha mmaasini. Yesu aahiruma wiira ale animutthara ahaana opatisiwa. Nave, Soolempwa sinnilavula sa opatiso wa Yohani, opatisiwa ni ikuru soowaarya, opatisiwa ni mooro ni inamuna sikina sa opatiso. — Mat 3:​11, 16; 28:19; Yoh 3:​23; 1Pe 3:​21.

  • OPersia; Atthu a oPersia.

    Elapo ni atthu aniromoliwa ikwaha sinceene ahimmwaka atthu a oMedia. Khalai, atthu a oPersia yaakhala mpantta onikela nsuwa wa elapo ya wIrão. Alamuleliwaka ni Kiiru Muulupale (yoowo asomi akina a khalai anihimya aya wiira apapawe yaari a oPersia nave amamawe yaari a oMedia), atthu a oPersia yaahaaxintta atthu a oMedia, nnaamwi olamulelo aya waari wa maloko oomanli. Kiiru aahixintta omwene wa oBabiloonia, mwaakha wa 539 O.K.O., eemererya wiira ayuda yaavariwe ntoko ipottha, atthikele elapo aya. Olamulelo wa oPersia, waapacerya muro Indu, yoowo waari mpantta onikhuma nsuwa, mpakha ephareya Ageu, yeeyo yaari mpantta onikela nsuwa. Ayuda yaalamuleliwa ni omwene wa oPersia, mpakha Alexandre Muulupale waaxintta atthu a oPersia mwaakha wa 331 O.K.O. Daniyeli aahiweha moolohani olamulelo wa oPersia, nave-tho onniromoliwa mbiibiliyani, iliivuru sa Eezira, Nehemiya ni Esteri. (Eez 1:1; Dan 5:​28; 8:​20) — Munwehe Apentise B9.

  • Ophenta woororomeleya.

    Ela enamuna enimakela otaphuleliwa nuulumo na eheeperi noowi hhésedh, ohimmwaka ophenta onooniheriwa mwaha nivarihano, ororomeleya ni ovarexexa vanceene. Ikwaha sinceene onihimmwa ophenta Muluku oniwooniherya awe apinaatamu, masi-tho pooti ohimmwa ophenta apinaatamu anooniheryana aya. — Okh 34:6; Rut 3:​10.

  • Opuro oneepetthiwa etiriku.

    Waari opuro saavalaanyiwa aya ipyo ni ikavava. Muteko owo waavariwa ni matata erumeeliwaka ekopo, masi vakhala wiira saakhala ipyo soowaatta, yaarumeela ekaruma ya muteko yoowo paahi, ntoko ekaruma eniihaniwa trenós aahiiso eroolu eneepettha, yeeyo yaapuruliwa ni inama. Ekaruma eyo yaavira vasulu va ipyo saamwareela mukerekhere mwa opuro owo. — Ona 26:5; Yes 41:15; Mat 3:​12.

  • Opuro waaphukiwa milattu.

    Okhala wene, waakhala opuro woottukhuwa vate, waaweliwa oviriwaka vaxikattani, weiwo makhulupale yaakilaathi aya wiira yaalavulihe atthu ni olaleya etthu. Moolumo oowi “ophukeliwa ni Muluku” ni “nipuro Kristu oniphuka awe milattu”, anithoonyerya marehereryo a Yehova a waaphukela apinaatamu. — Aro 14:10; 2Ako 5:​10; Yoh 19:13.

  • Oraruwa.

    Onihimmwa mulopwana oothela aahiiso muthiyana ootheliwa onirupa ni mutthu ohithelanne awe. — Okh 20:14; Mat 5:​27; 19:9.

  • Oreera murima wuulupale.

    Nuulumo na ekereku nnooniherya etthu yooreera ni yoovara murima. Nuulumo nna, ninnirumeeliwa ikwaha sinceene nihimyaka yoovaha enooniherya oreera murima aahiiso enamuna yoovaha enooniherya oreera murima. Naalavulaka sa oreera murima wuulupale wa Muluku, nuulumo nla nnooniherya etthu Muluku onivaha awe ni murima wootheene, ohilipelelaka ottikiheriwa. Tivo, eyo ethoonyeryo ya ovaha wa Muluku ni murima wootheene, ni waaphenta wawe apinaatamu. Nuulumo nla na ekereku, nave-tho ninnitaphuleliwa ntoko “efavore” ni “ovaha ni murima wootheene”. Ti etthu mutthu onivahiwa awe ohiphwanelelaka, masi onivahiwa mwaha wa oreera murima wa mutthu ole onivaha. — 2Ako 6:1; Aef 1:7.

  • Orukunuxa murima.

    Mbiibiliyani, onitaphulela mutthu oturuka muupuwelo vamosa ni othanana ni murima wootheene mwaha wa mweettelo awe wa khalai, soowiira sawe soohiloka, aahiiso itthu ohipanke awe. Orukunuxa murima weekeekhai onooneya ni miteko, eyo piiyo, mweettelo musya. — Mat 3:8; Mit 3:​19; 2Pe 3:9.

  • Orupihana woohiloka.

    Ninkhuma nuulumo na ekereku noowi porneía, sinihimmwa inamuna sootheene sa orupihana ohineemereriwa mbiibiliyani. Eyo enihela muhina oraruwa, orupihana ophavelaka musurukhu, orupihana atthu ahithelanne, orupihana alopwana-ru aahiiso athiyana-ru, orupihana ni inama. Eliivuru ya Wiisuupulula ninnirumeeliwa nuulumo nla mwa nthoonyeryo, ohimmwaka muthiyana namararuwa a etiini, eyo piiyo, “Babiloonia Muulupale”, nooniheryaka waataana orina awe ni ale aneettiha elapo, aphavelaka okhalana owerya ni mihakhu. (Wis 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:​32; Mit 15:29; Aka 5:​19) — Nwehe moolumo oowi MUTHIYANA NAMARARUWA.

  • OSamariya.

    Yaari ekapitaali ya omwene wa mahimo muloko a wIsarayeli, iyaakha soowiiraka 200. Nave-tho naari nsina na muttetthe wootheene wa omwene owo. Epooma eyo yaatekiwe vasulu va mwaako waihaneliwa nsina nenlo. Mahiku a Yesu, Samariya naari nsina na edistritu yaakhala eriyari ya oGalileya, weiwo waari onorti ni oYudeya, weiwo waari mpantta wa osuuli. Okathi Yesu eetta awe mikwaha sawe, okhala wene aanisyaka waalaleerya atthu a mittetthe iyo, masi ikwaha sikina aanivira mittetthe iyo ni aanilavula ni atthu yaakhala memmo. Pedru aahirumeela ekwaha ya nenli, exaavi ya nthoonyeryo ya omwene, okathi asamariya yaakhenle aya ikuru soowaarya. (1Ma 16:24; Yoh 4:7; Mit 8:​14) — Munwehe Apentise B10.

  • OSiiria, atthu a oSiiria. — 

    Nwehe moolumo oowi ARAMI; WARAMI.

  • OTaarisi, apakiti a.

    Nuulumo naarumeeliwa ahimmwaka apakiti yaawo yeetta mukwaha arowaka oTaarisi wa khalai (weiwo olelo-va onisuweliwa okhala wEspanha). Vanikhala wiira nuulumo nna, naanirumeeliwa ahimmwaka apakiti aalupale, yaawo yaawerya weetta mikwaha soorakama. Salomooni ni Yosafati, yaahaarumeela apakiti awo wiira yeette mikwaha arowaka oweetta anakoso. — 1Ma 9: 26; 10:22; 22:48.

  • Otakhaliha.

    Woopopiha aahiiso ohimya etthu yootakhala omwiirelaka mutthu aahiiso etthu ekina. Ikwaha sinceene otakhaliha onilavuliwa vahinatthi ehimmwaka etthu enrowa wiiraneya. Okathi onilavuliwa aya ni Muluku aahiiso mutthu weemereriwe, otakhaliha iwo wookhalana efaita ni ikuru sa nthoonyeryo. — Map 12:3; Mmr 22:12; Aka 3: 10.

  • Othanliwa.

    Nuulumo na eheeperi nintaphulela “woottihiwa makhura”. Mutthu aahiiso etthu yaaniittheliwa makhura yooniheryaka wiira oothanleliwa muteko wa faita. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau ninnirumeeliwa nuulumo nla, vahimmwaka ovahiwa ikuru soowaarya makristau oothanliwa arina nlipelelo na orowa wiirimu. — Okh 28:41; 1Sa 16:13; 2Ako 1:​21.

  • Otthika.

    Mapuro makina, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo nna nintthokiherya okathi Yesu Kristu oheliwe awe omwene, wiira olamuleleke ohooneyaka ntoko Mwene a omesiya. Eyo enniiraneya mpakha mahiku ala ookiserya a olumwenku ola. Otthika wa Kristu khahiyo paahi orwa okathi vakhaani, nuumala-vo khiyarowa. Masi onihela muhina okathi munceene. — Mat 24:3.

  • Otthukwa.

    Ohilya etthu mpakha okathi othanliwe. Aisarayeli yaanitthukwa Nihiku na Oleveleliwa Itampi, okathi wooxanka ni okathi yoona aya wiira yaahaana okhaliheriwa ni Muluku. Ayuda yaahithanla mahiku maxexe vamwaakhani wiira yuupuweleleke maxakha yaakhumelenle nloko naya. Makristau khanivekeliwa wiira atthukweke. — Eez 8:​21; Yes 58:6; Luk 18:12.

  • Ovirikanya.

    Nuulumo nla na ekereku (a·po·sta·siʹa) ninkhumelela mwaha wa nuulumo nintaphulela “orakamelana ni”. Narumeeliwa ntoko nsina pooti otaphulela “otthyawa, okhuma aahiiso omwareya”. Soolempwa Soowaarya sa Ekristau nuulumo noowi “namavirikanya” ninrumeeliwa ehimmwaka ale anihiya okokhorela weekeekhai aahiiso omurumeela Yehova. — Mir 11:9; Mit 21:21; 2Ate 2:3.

P

  • Paasikha.

    Efesta yuupuweleliwa khula mwaakha nihiku 14 na mweeri wa Abiibi (muhoolo mwaya waihaniwa Nisani), wiira otthapeliweke woopoliwa wa aisarayeli wExiitu. Efesta eyo, yaapakiwa yiiviwaka epwittipwitthi (aahiiso epuri) ni wooxiwa, vano enakhuuriwa ni makukhu oowaawa ni iphaawu soohiheliwa eferemento. — Okh 12:27; Yoh 6:4; 1Ako 5:7.

  • Pentekoositi.

    Yaari efesta yuulupale ya nenli wa ifesta tthaaru ayuda ootheene axilopwana yaavekeliwa aya wuupuwelela oYerusalemu. Nuulumo noowi Pentekoositi, nintaphulela “nihiku na namiloko mithanu”. Nno ti nsina ninrumeeliwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, ehimmwaka ele Soolempwa sa Eheeperi enihimya aya okhala Efesta ya Ohepha aahiiso Efesta ya Isumana. Efesta eyo yaapakiwa nihiku na namiloko mithanu, nikontariwaka okhuma nihiku 16 na Nisani. — Okh 23:16; 34:22; Mit 2:1.

  • Porneía. — 

    Nwehe nuulumo noowi ORUPIHANA WOOHILOKA.

  • Profeta.

    Mutthu onirumeeliwa ni Muluku para waasuweliha atthu akina itthu Muluku olakenle awe opaka. Maprofeta yaari atthu yaalavula nipuro na Muluku. Awo khahiyo paahi yaahimya itthu saarowa wiiraneya ohoolo, masi-tho yaanisuweliha itthu Yehova aixuttiha awe, sooruma sawe ni ophukela wawe. — Am 3:7; 2Pe 1:​21.

  • Puriimi.

    Efesta yaapakiwa khula mwaakha, nihiku 14 ni 15, mweeri wa Adari. Efesta eyo, yaatthapeliwa woopoliwa wa ayuda, okathi yaalamuliwe aya wiiviwa, mahiku a pwiyamwene Esteri. Nuulumo noowi pu·rimʹ, khanihiyo na eheeperi. Nlo naataphulela “isorti”. Efesta ya puriimi, aahiiso efesta ya isorti, yaavahiwe nsina nno mwaha wa Hamani onvonya pur (esorti) wiira osuwele nihiku aarowa awe waamalamaliha ayuda. — Est 3:7; 9:​26.

  • Pwiyamwene a Osulu.

    Mwiihaneliwo wa muluku mmosa eethiru muthiyana, yoowo aakokhoreliwa ni aisarayeli yanvirikanya Yehova, mahiku a Yeremiya. Atthu akina anihimya wiira mwiihaneliwo owo waari wa muluku muthiyana a oBabiloonia, yoowo aihaniwa Istar (Astarte). Aalikanyihiwa ni muluku muthiyana a oSumeria, aihaniwa Inana, nsina nenno nintaphulela “pwiyamwene a osulu”. Ohiya paahi okhala muluku a osulu, nave-tho aari muluku a oruwerya aahiiso oyara. Opuro omosa waalempwale wExiitu, muluku Astarte onniihaniwa okhala “muhano a osulu”. — Yer 44:19.

R

  • Rahabi.

    Nuulumo ninrumeeliwa mwa nthooonyeryo iliivuru sa Yoobi, Isaalimu ni Yesaya (masi ohaapanyeriweke ni Rahabi oniromoliwa eliivuru ya Yooxuuwa). Eliivuru ya Yoobi, vannooneya wiira nsina noowi Rahabi, enihimmwa enama yoowoopiha ya mphareya. Mapuro makina, enama eyo yoowoopiha ennirumeeliwa mwa nthoonyeryo, ephavelaka ohimmwa elapo ya wExiitu. — Yob 9:​13; Esa 87:4; Yes 30:7; 51:​9, 10.

S

  • Saatrapa.

    Aari namaranttela a mwene aahiiso kuvernatoro a eprovinsia emosa, oBabiloonia ni oPersia. Saatrapa aathanliwa ni mwene wiira okhale namalamulela muulupale. — Eez 8:​36; Dan 6:1.

  • Satana.

    Nuulumo na eheeperi nintaphulela “Namavirikanya”. Mattaava oopacerya, akhala wiira nuulumo nla nimpacerya ni artigo difinido, nto onihimmwa Satana Diabo, yoowo ori Nwanani Muulupalexa a Muluku. — Yob 1:6; Mat 4:​10; Wis 12:9.

  • Sebathi.

    Nuumala ayuda otthika weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na mweeri na namuloko ni mmosa a kalentaario a ayuda ni mweeri wa neethanu wa kalentaario a mulaponi. Mweeri owo waapacerya eriyari ya Janeiro mpakha eriyari ya Fevereiro. (Za 1:7) — Munwehe Apentise B15.

  • Seesari.

    Nsina na emusi ya oRoma. Muhoolo mwaya, anamalamulela a oRoma yaaniihaneliwa nsina nlo. Mbiibiliyani, Augusto, Tibeerio ni Klaudio anniromoliwa masina aya. Nsina nla ninnimuhimya Nero, nnaamwi ohiromoliwaka nsina nawe. Nave, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, ninnirumeela nsina noowi “Seesari” ahimmwaka makhulupale aahiiso Kuvernu. — Mar 12:17; Mit 25:12.

  • Selahi.

    Nuulumo ninrumeeliwa para muusika aahiiso osoma ipoesia, nenno nimphwanyaneya eliivuru ya Masaalimu ni Habakuuki. Nintaphulela ophumurya vakhaani okathi mutthu oniipa awe aahiiso oniruma aya muusika, wala itthu soopiili. Opaka eyo ennikhaliherya wuupuwelela omaalale ene itthu sinihimmwa ni nsipo wala muusika owo. Septuaginta a Ekereku, onitaphulela nuulumo nno ntoko diápsalma, eyo piiyo, “weemela wa muusika”. — Esa 3:4; Hab 3:3.

  • Seminiithi.

    Nuulumo ninvarihana ni muusika, nenno nintaphulela “na neethanu neeraru”. Woonasa wene, enihimmwa enoota ya muusika eniipiwa vathi-vathi. Para ikaruma sa isipo, nuulumo nla woonasa wene naahimya esooti ya nsu nuulupale okathi wiipiwa aya muusika. Para masipo, woonasa wene naahimya muusika waattharihiwa okathi atthu yiipa aya ni nsu na vathi-vathi. — 1Wa 15:21; Esa 6:Muru; 12:Muru.

  • Serafi.

    Malaikha anirukurerya ehice ya Yehova wiirimu. Nuulumo na eheeperi noowi serafim, nintaphulela “anipatta”. — Yes 6:​2, 6.

  • Sivaani.

    Nuumala okhuma weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na mweeri wa neeraru wa kalentaario a ayuda ni mweeri wa neethanu neexexe wa kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya mweeri wa Maio mpakha eriyari ya mweeri wa Junho. (Esa 8:9) — Munwehe Apentise B15.

  • Siyoni; Mwaako Siyoni.

    Nsina na epooma yoolipihiwa ya ayepusi, yaihaniwa Yepusi, yeeyo yaari osuuli wa nipuro noottukhuwa na oYerusalemu. Nuumala Davidi okuxa epooma ele, aahiteka empa awe opuro yoowo. Nto waahisuweliwa okhala “Epooma ya Davidi”. (2 Sa 5:7, 9) Yehova aanithokorerya mwaako Siyoni okhala nipuro noowaarya, okhuma vaavale Davidi aathaamihenrye awe Nivuku na waataana, nipuro nle. Muhoolo mwaya, nsina nlo naanihela muhina epantta ya etemplo yaari vamwaako Moriya. Ikwaha sikina, naahela muhina epooma yootheene ya oYerusalemu. Ikwaha sinceene ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo ni Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. — Esa 2:6; 1Pe 2:6; Wis 14:1.

  • Soolempwa.

    Soolempwa soowaarya sa Nuulumo na Muluku. Nuulumo nna nimphwanyaneya paahi Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. — Luk 24:27; 2Ti 3:16.

  • Soovaha sa oxukhurela.

    Saakhala soovaha saaruuhiwa ni atthu wiira amuttottopele Muluku, arumeelaka mireerelo saya ni amooniheryaka omphenta waya woororomeleya. Yaanikhuuriwa enama yaavahiwa ni iphaawu sooheliwa eferemento ni iphaawu soohiheliwa eferemento. Enama eyo yaahaana okhuuriwa nihiku nenlo. — 2Wa 29:31.

T

  • Taartaru.

    Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, onihimmwa mukhalelo wootepexa wuuliha muru, onlikana ni otthukweliwa mukhatteya, weiwo yaariheliwe aya malaikha oohiiwelela mahiku a Nowe. Mwaha wa orumeeliwa nuulumo noowi tartaróo (oriheliwa oTaartaru), yoolepa ya 2 Pedru 2:4, khentaphulela wiira “malaikha yaatthenke”, aariheliwa oTaartaru, yoowo onisuweliwa ni mapakau (eyo piiyo, ekhatteya ethimpwale vathi ni yooriipela yaariheliwa aya amuluku ahirina efaita). Ohiya-vo, enooniherya wiira Muluku ohoomola wiirimu malaikha awo ni ohaakha iparakha yaarina aya wiirimu, ni ohuulihiha muru owalaka miyuupuwelo saya, wiira ehooneke waarya wa itthu Muluku oniphavela awe. Nave-tho, epiphi eyo enooniherya emalelo aya, ntoko Soolempwa sinooniherya aya wiira anrowa opwetexiwa vamosa ni namalamulela aya, Satana Diabo. Siiso, Taartaru onihimmwa mukhalelo wa wuulihihiwa muru vaalupale wa malaikha ale yahaamwiiwelenle Muluku. Khahiyo etthu emosa-ru ni “nlitti noowiixa” ninromoliwa yoolepa ya Wiisuupulula 20:1-3.

  • Tamuzi.

    (1) Muluku a epakau, yoowo athiyana aheeperi yaahiyale omukokhorela Yehova, yaamunlela aya oYerusalemu. Vanihimmwa wiira Tamuzi okhala wene aari mwene, yoowo atthu yaamukokhorela aya nuumala owo okhwa. Mutestuni sumariyano, Tamuzi oniitthaniwa Dumúzi, nave onisuweliwa okhala mulopwana oothela aahiiso mutthu onisiveliwa ni muluku onikhaliherya oruwerya ni oyara, oniihaniwa Inana (Istar a oBabiloonia). (Eze 8:​14) (2) Nuumala okhuma weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na mweeri wa neexexe wa kalentaario ayuda ni mweeri wa namuloko wa kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya mweeri wa Junho mpakha eriyari ya mweeri wa Julho. — Munwehe Apentise B15.

  • Tebethi.

    Nuumala okhuma weepotthani oBabiloonia, nna naari nsina na mweeri wa namuloko wa kalentaario a ayuda ni mweeri wa neexexe wa kalentaario a mulaponi. Waapacerya eriyari ya mweeri wa Dezembro mpakha eriyari ya mweeri wa Janeiro. Okhala wene, oniitthaniwa okhala “mweeri wa namuloko”. (Est 2:16) — Munwehe Apentise B15.

  • Tiisiri. — 

    Nwehe nuulumo noowi Etaniimi ni Apentise B15.

  • Tiretoore.

    Ntoko ninrumeeliwa aya eliivuru ya Masaalimu, nuulumo nla na Eheeperi woonasa wene nimmuhimya mutthu aalokiherya isipo aahiiso aahoolela okathi siipiwa aya, ansayari ni aatrenari alipa-oowiipa alevi. Nave aanihoolela okathi siipiwa aya isipo mahiku maalupale. Abiibiliya akina anitaphulela nuulumo nla ntoko “xeefi a alipa-oowiipa”. — Esa 4:Muru; 5:Muru.

U

  • Urimi ni Tumimi.

    Saari itthu saarumeeliwa ni namukuttho muulupale, siisaale saarumeeliwa aya isorti, para osuwela etthu Muluku aaphavela awe, okathi saakhumelela aya myaha munlokoni, seiyo saapirisari Yehova waakhula. Urimi ni Tumimi aapwehiwa muhina mwa murupa wa vapeeto wa namukuttho muulupale, okathi aakela awe mutapernaakulu. Vanikhala wiira saahiyale orumeeliwa okathi ababiloonia yaanyaanyale aya muttetthe wa oYerusalemu. — Okh 28:30; Ne 7:​65.

V

  • Vamwirini.

    Waari opuro waarumeeliwa wiira ahukhummwe atthu. Atthu akina yaathomeya paahi inawu sa mutthu owo onihukhummwa, variki akina yaathomeya matata ni exiko, amuthomeyaka mutthu owo mwa enamuna yoohikhalela. — Yer 20:2; Mit 16:24.

W

  • Waarya.

    Mukhalelo wa Yehova; mweettelo wooloka ni woohinanarihiwa. (Okh 28:36; 1Sa 2:2; Mir 9:​10; Yes 6:3) Okathi nnaahimya aya atthu (Okh 19:6; 2Ma 4:9), inama (Mmr 18:17), itthu (Okh 28:38; 30:25; Ona 27:14), mapuro (Okh 3:5; Yes 27:13), Okathi (Okh 16:23; Ona 25:12) ni miteko (Okh 36:4), nuulumo na eheeperi ni ekereku nnooniherya ovalaanyihiwa aahiiso okhalihiwa ooloka ohoolo wa Muluku oowaarya. Nave, nnooniherya ovalaanyiwa wiira evareliweke muteko wa Yehova. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nuulumo noowi “waarya” ninnirumeeliwa-tho ohimmwaka mukhalelo wooloka wa mweettelo wa mutthu. — Mar 6:​20; 2Ako 7:1; 1Pe 1:​15, 16.

  • WAreopago.

    Naari nipuro noottukhuwa ni noorakama naakhala wAthena, onorti wa Akropoli. Nave naari nsina na etripunaale yaathukumana opuro yoowo. Ale yaatthara soowiixuttiha sa masitoiko ni Epikuro, yaahimuroiha Paulo wAreopago wiira otthokiherye itthu aakupali awe. — Mit 17:19.

  • Weepotthani.

    Woomoliwa elapo awe aahiiso owannyawe. Ikwaha sinceene anoomola taale anixintta elapo eyo. Nuulumo na eheeperi nintaphulela “okhuma”. Aisarayeli aatoko oroihiwa weepotthani ikwaha piili. Omwene wa onorti wa mahimo 10 waahiroihiwa weepotthani ni asiiria. Nave, muhoolo mwaya, omwene wa osuuli wa mahimo manli waahiroihiwa weepotthani ni ababiloonia. Ale yaahanle mapuro awo oomanli, yaahitthikela elapo aya, okathi Kiiro, mwene a oPersia, aalamulela awe. — 2Ma 17:6; 24:16; Eez 6:​21.

  • Wiixaatherya matata.

    Mutthu aaniixaatheriwa matata wiira othanleliwe muteko muulupale aahiiso othanleliwe waakhela mareeliho, openuxiwa, wala waakhela munepa woowaarya. Ikwaha sikina, inama saaniixaatheriwa matata sihinatthi ovahiwa ntoko mukuttho. — Okh 29:15; Mmr 27:18; Mit 19:6; 1Ti 5:​22.

  • WIliiriku.

    Eprovinsia ya oRoma yaakhala onorti wa oGresia. Paulo aahivira muttetthe ola okathi aalaleerya awe, masi khivanisuweliwa vakhala wiira owo aahilaleerya wIliiriko aahiiso aaroovira paahi. (Aro 15:19) — Munwehe Apentise B13.

  • Winnuwihiwa.

    Othikiliwa nrapala ninkhala ohoolo wa elopwana. Abrahamu ni osuulu awe yaahirummwa winnuwihiwa. Masi, makristau khanikhanyereriwa opaka eyo. Ikwaha sinceene, nuulumo nna ninnirumeeliwa mwa nthoonyeryo. — Map 17:10; 1Ako 7:​19; Afi 3:3.

  • Wunla.

    Nuulumo nla nintaphulela omunlela mutthu okhwiiye aahiiso wunla mwaha wa muxankiho mukina. Khalai, yaari yoolema oviriha okathi mutthu inlaka. Ohiya paahi wunla vanceene, mulipa-oowunla aaniwara ikuwo para okathi owo, aaniihela ettuurwa mmuru, aanikhera malaya awe ni aaniimana vapeeto. Ale yaavara muteko ola woowunla, ikwaha sikina yaaniihaniwa onaakhwani. — Map 23:2; Est 4:3; Wis 21:4.

X

  • Xileyaadi.

    Muttetthe wooruwerya waari mpantta onikhuma nsuwa wa muro Yordani, yoowo waarowa mpakha nxepa na oYaboki. Nave-tho, ikwaha sikina nsina nla naanihimmwa muttetthe wootheene wa aisarayeli waari mpantta onikhuma nsuwa wa muro Yordani, weiwo naakhala aya nihimo na Rubeni, na Gadi ni nimeya na nihimo na Manase. (Mmr 32:1; Yox 12:2; 2Ma 10:33) — Munwehe Apentise B4.

Y

  • Yakobe.

    Mwaana mwaamulopwana a Isaakhi ni Rebeka. Muhoolo mwaya, Muluku aahinvaha nsina na Isarayeli, ni aahikhala muhavinre a atthu a Isarayeli (yaawo-tho, yiireliwa anaisarayeli ni ohoolo waya, ayuda). Yakobe aarina anamwane 12 axilopwana, yaawo vamosa ni osuulu aya yaakumihenrye mahimo 12 a nloko na Isarayeli. Nloko aahiiso atthu a Isarayeli, nlelo annirumeela nsina noowi Yakobe. — Map 32:28; Mat 22:32.

  • Yehova.

    Nsina nla nitaphuleliwe ni emakhuwa otthariwaka tetarakarama, eyo piiyo, ileetera xexe sa eheeperi sinithoonyerya nsina na Muluku. Biibiliya ola, ninniphwanyaneya nsina nlo ikwaha sinivikana 7.000. — Munwehe Apentise A4 ni A5.

  • Yetutumi.

    Nuulumo nla khaninsuweliwa ele enitaphulela aya, nnaamwi niromoliwaka muru wa Esaalimu 39, 62 ni 77. Vanikhala wiira miru iyo sinivaha malakiheryo a moota ekhanle aya oowiipiwa esaalimu eyo, yooniheryaka enamuna yoowiipa aahiiso ekaruma ya masipo enirumeeliwa. Aahikhala mulipa-oowiipa esaalimu, yoowo aari mulevi, aihaniwa Yetutumi. Tivo, enamuna eyo ya wiipa aahiiso ekaruma ya masipo yaarumeeliwa woonasa wene yaavarihana nuuwo aahiiso anaawe.

  • Yoolya ya Ohiyu ya Apwiya.

    Yoolya enipakiwa ni ephaawu yoohiheliwa eferemento ni eviinyu, ntoko ethoonyeryo ya erutthu ni ephome ya Kristu. Nave, ti wuupuwelela okhwa wa Yesu. Okhala wiira niira nla nihaana opakiwa ni makristau, ntoko soolepa sinihimya aya, vannikhalela orumeela nuulumo noowi “Wuupuwelela”. — 1Ako 11:20, 23-​26.

  • Yoovaha eneettihiwa.

    Yaari yoovaha, yeeyo namukuttho aapweha awe ntata nawe vathi va ntata na mutthu ole aavarelenle etthu ele yaari para ovahiwa, aneettiha aroihaka ohoolo ni ottuli. Aahiiso, namukuttho mekhawe teettiha yoovaha eyo. Weettiha iwo, waathoonyerya onvahererya Yehova mukuttho owo. — Ona 7:​30.

  • Yoovaha eniwuriwa.

    Eviinyu yaamwarexeliwa valtaari, yeeyo yaavahiwa vamosa ni soovaha sikina. Paulo aahirumeela mwa nthoonyeryo ophavelaka wooniherya wiivahererya wawe wiira aarumeele makristau akhwaawe. — Mmr 15:5, 7; Afi 2:​17.

  • Yoovaha mwaha wa okhalana mulattu.

    Mukuttho mutthu aavaha awe mwaha wa itampi sawe. Mukuttho owo waanivirikana vakhaani ni mikuttho sikina saavahiwa para oleveleliwa itampi, maana yaanivareleya muteko para oliverya nivarihano naahononiwe aahiiso mutthu owo aatthenke otthikela okhalana nivarihano nno. Nave mukuttho owo waanimwiiriha mutthu ohihukhummwa — Ona 7:​37; 19:22; Yes 53:10.

  • Yoovaha para oleveleliwa etampi.

    Aari mukuttho waavahiwa mwaha wa etampi mutthu aapanke awe voohilakelela, mwaha wa okhala atthu niyariwe nirina ene etampi. Moovarihana ni makhalelo a mutthu owo aaphavela oleveleliwa etampi, saanivahiwa inama soovirikana, okhuma ipooyi mpakha masiya. — Ona 4:​27, 29; Ahe 10:8.

  • Yoovaha para opahiwa.

    Mukuttho wa inama waapahiwa valtaari ntero nene wiira ovahiwe Muluku. Mulipa-oovaha khaahalana nnakhala mpantta mmosa wa enama (epooyi yaamukhaani, epwittipwitthi yaamukhaani, epuri yoolopwana, nsiya aahiiso epompa mihoro). — Okh 29:18; Ona 6:9.

  • Yubileyo.

    Waari wanikisa wa khula iyaakha 50, seiyo saapacenrye okontariwa okhuma okathi yoole aisarayeli yaakenle aya Elapo Yooleiheriwa. Eyaakha eyo ya yubileyo, imatta khisaalimmwa, nave ipottha sa aheeperi saahaana otaphuliwa. Imatta saari ntoko etthu yoohiyeriwa, seiyo saatumihiwe, saahaana ottikihiwa. Mwaakha wa yubileyo, waakhala mwaakha ntero wa efesta, mwaakha yoowo atthu yaataphuliwa aya ni nloko nootheene naatthikela aya okhala ntoko Muluku aaphavela awe woopaceryani. — Ona 25:10.

  • Yuda.

    Mwaana a neexexe a Yakobe, aayareliwe awe ni Liya. Okathi Yakobe aalavula awe eprofesia awe ohalaka okhwa, aahihimya wiira mweemusini ya Yuda, aamukhumelela namalamulela muulupale ni aarowa olamulelaka okathi woohimala. Okathi Yesu aari awe valaponi ntoko pinaatamu, owo aakhumme nloko na Yuda. Nave-tho, nsina noowi Yuda nnihimmwa nihimo naavahiwe nsina nawe. Nave-tho, muhoolo mwaya epantta emosa ya omwene wa Isarayeli, yaahivahiwa nsina nlo. — Map 29:35; 49:10; 1Ma 4:​20; Ahe 7:​14.

Z

  • Zeu.

    Aari muluku muulupalexa a akereku, yaawo yaakokhorela amuluku anceene. Okathi aari awe oLiistra, Baarnaba aahilikanyihiwa ni Zeu. Soolempwa sa khalai siphwanyiwe waattamela oLiistra, sinnaaromola “anamukuttho a Zeu” ni “muluku nsuwa, Zeu”. Pakiti Paulo anwenle awe okhumaka esisiro ya oMalta, aahikhalana esinaale yiira: “Anamwane axilopwana a Zeu”, eyo piiyo, axinna maphapo, yaihaniwa Castor ni Pooluxi. — Mit 14:12; 28:11.

  • Zivi.

    Nsina orixinaale na mweeri wa nenli wa kalentaario a ayuda ni mweeri wa neethanu neeraru wa kalentaario a mulaponi. Mweeri owo waapacerya eriyari ya Abril mpakha eriyari ya Maio. Talmude a ayuda, vamosa ni iliivuru sikina silempwale nuumala ayuda otthika oBabiloonia, mweeri ola oniihaniwa Iyaari. (1Ma 6:​37) — Munwehe Apentise B15.

    Watchtower EBIBILIOTEKA ONLAINE (1982-2025)
    Okhuma
    Okela
    • Emakhuwa
    • Ovaha
    • Siniphavela Anyu
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malamulo Oorumeela
    • Mwaha Woosuka Isiiri
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Okela
    Ovaha