Kawehwehn Lepin Lokaia kan en Paipel
A D E H I K L M N O P R S T U W
A
Adar.
Ahlek.
Lepin lokaia ehu me kin kadoadoahk ong kisin tuhke tohto me kin wosada wasa wisekesek. Ahpw ahlek me Paipel kin kalapw koasoia iei Arundo donax. (Sop 8:11; Ais 42:3; Md 27:29; Kau 11:1)—Kilang AHLEK MEHN SOSOHNG.
Ahlek mehn sosohng.
Ahlo.
Lepin lokaia me kadoadoahk ni karasaras nan Nting Sarawi kan pwe en dokedoke elen wiewia de tiahk me Siohwa kin ketin kupwurki de sohte kupwurki. Irail kan me idawehnla Sises Krais kin wia kisehn “Ahlo,” me iei, re kin keieu kesempwalki arail pwoson Sises Krais nan elen arail mour oh kin ideidawehn sapwellime mehn kahlemeng.—Wi 19:9.
Akaia.
Alamod.
Lepin lokaia en keseng me wehwehki “Meipwon; Peinakapw.” Mwein e kin dokedoke ngilen soprano me peinakapw kin wia. Mwein e kin kasalehda me koul de mehn keseng pahn doadoahngki ngihl marahra.—1Kr 15:20; Me 46: Nmpi.
Alapaster.
Eden kisin sah en leh pwohmwahu me wiawihkihda takai me dierek limwahn Alapastron, Isip. Soangen sah pwukat kin kalapw wiawihda duwehte pwoatol me kak pweipweidi pwe leh pwohmwahu kesempwalo en dehr wudekla. Takaio pil adanekihla ahd wet.—Mr 14:3.
Alpa oh Omeka.
Amen.
“En pweida,” de “ei mehlel.” Lepin lokaia wet kohsang ni lokaiahn Ipru ʼa·manʹ, me wehwehki “en lelepek, en likilik.” Aramas kin nda “Amen” ni eh pwungki inou ehu me aramas kahukihla, kapakap ehu, de koasoi ehu. Nan Kaudiahl, lepin lokaia wet kin kadoadoahk nin duwen lengileng ehu ong Sises.—Deu 27:26; 1Kr 16:36; Kau 3:14.
Ap.
Eden kelimaun sounpwong nan kalender sarawi en mehn Suhs oh kaeisek ehun sounpwong nan kalender en koperment, mwurin mehn Suhs kan ar kalipilipala nan Papilon. E tepisang nanwerengen sounpwong July lel nanwerengen sounpwong August. Ahd wet sohte pwarada nan Paipel; e koasoiahte “kelimaun sounpwong.” (Nem 33:38; Esr 7:9)—Kilang Ortk B15.
Apip.
Aramas me lek wusol.
Ohl men me lek wusol. Ohl pwukat kin kalapw idihdida nan tehnpesen nanmwarki nin duwen sounpapah kan de me kin apwalih lih nanmwarki oh pekehi kan. Lepin lokaia wet pil kin dokedoke ohl men, me sohte lek wusol ni paliwere, ahpw lapalap emen me ahneki pwukoa en papah nanmwarki nan tehnpese. E kin kadoadoahk ni karasaras ong ‘emen me liksang pwopwoud pwehki Wehio,’ me kin kaunda pein ih pwehn wia uwen eh kak en papah Koht.—Md 19:12; Est 2:15; Wi 8:27 (ntp).
Aramas saledek men; Aramas saledekla men.
Erein kaundahn Rom, “aramas saledek men” kin ipwidihte saledek, oh ahneki pwuhng koaros en wia towe mehlel en Rom. Weksang met, “aramas saledekla men” iei emen me saledekla sang wia lidu. Aramas emen me saledekla nin duwen kosonned kak wiahla towe mehlel en Rom, ahpw e sohte kak ahneki pwukoa nan pelien koperment. Meteikan me saledekla sang ar wia lidu, sohte kak alehdi pwuhng koaros nin duwen towe mehlel en Rom.—1Ko 7:22.
Aram; mehn Aram kan.
Kadaudok en Aram kan, Aram iei nein Sehm. Re kin kousoan nan sahpw kan sang nahnahn Lepanon kan lella Mesopodamia oh sang nahnahn Taurus kan ni paliepeng lella Damaskus oh wasa kan me mi palieir. Sahpw wet me adaneki Aram ni lokaiahn Ipru, mwuhr e adaneki Siria, oh tohn wasao adaneki mehn Siria kan.—Sen 25:20; Deu 26:5; Os 12:12.
Areopakus.
Dohl ehu nan Adens, paliepeng-palikapi en Akropolis. Ih pil eden pwihnen mwoalen kopwung me kin wia ar mihting kan wasao. Sounpadahk en pwihnen Sdohik oh Epikurus kan kahrelahng Pohl ni Areopakus pwe en kawehwe dahme e kamehlele.—Wi 17:19.
Armakedon.
Ni lokaiahn Ipru Har Meghid·dohnʹ, kin wehwehki “Nahnahn Mekiddo.” Lepin lokaia wet kin pid “mahwen me pahn wiawi ni rahn lapalap en Koht, me Keieu Manaman” me “nanmwarki kan en sampah pwon” kin kohpene pwe ren mahweniong Siohwa. (Kau 16:14,16; 19:11-21)—Kilang KAHN KAMAKAM KOWAHLAP.
Asasel.
Asdarde.
En mehn Kenan koht lih en mahwen oh kaparapar, en Paal eh pwoud.—1Sa 7:3.
A·selʹgei·a.—
Kilang WIA ME SUWED NI NGIDINGID.
D
Dakon.
Dalend.
Uwen toutou en soahng kan oh uwen laud en mwohni me keieu laud en mehn Ipru. E toutouki 34.2 kg (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Dalend en mehn Krihs kin tikitiksang, me toutouki mpen 20.4 kg (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t). (1Kr 22:14; Md 18:24)—Kilang Ortk B14.
Dammus.
(1) Eden koht emen me lih en Ipru kan nan Serusalem me kesehla oh uhwongada kaudok mehlel kin mwahieiki. Mie me nda me Dammus uhdahn nanmwarki men me aramas kin pwongih mwurin eh mehla. Ni lokaiahn Sumeria, Dammus pil kin adaneki Dumusi oh aramas kin esehki ih nin duwen en koht lih en kaparaparo Inanna (Ishtar en Papilon) eh pwoud. (Ese 8:14) (2) Eden kapahieun sounpwong en kalender sarawi en mehn Suhs oh kaeisek en sounpwong en kalender en koperment, mwurin mehn Suhs kan ar kalipilipala nan Papilon. Sounpwong wet tepisang nanwerengen June lel nanwerengen July.—Kilang Ortk B15.
Dardarus.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e wia irair ehu me duwehte imweteng me tohnleng sapeik kan en mwehin Nohao lekdekiong loale. Nan 2 Piter 2:4, lepin lokaia wet tar·ta·roʹo (en “kesehla nan Dardarus”) sohte wehwehki me “tohnleng kan me dipada” lekdekiong nan Dardarus me ekei pelien lamalam kin padahngki (me iei imweteng ehu me mi pahn pwehl oh wasa rotorot ehu ong koht tikitik kan). Ahpw e kin kasalehda me Koht ketin kesepwilidi irail sang nanleng oh arail pwais kan ong irair en madamadau me keieu rotorot me pid kupwuren Koht me lingaling. Rotorot wet pil kin kasalehda dahme pahn wiawihong irail. Nting Sarawi kan kin kasalehda me re pahn kasohrala soutuk iangahki arail kaun, Sehdan me Tepil. Ihme kahrehda, Dardarus wehwehki irair me keieu suwed ong tohnleng sapeik ko. Met weksang “pwoahr loalo me soh kapi” me Kaudiahl 20:1-3 kin koasoia.
Darik.
Dekapolis.
Pwihn en kahnimw en Krihs ehu, me wiawihkihda kahnimw eisek nin tapio (kohsang ni lepin lokaiahn Krihs, deʹka, me wehwehki “eisek,” oh poʹlis, me wehwehki “kahnimw”). Ih pil eden wasa me mi palimese en Sehden Kalili oh Pillap Sordan, wasa me pali laud en kahnimw pwukat mi ie. Ih wasa me tiahk oh pesines en mehn Krihs kan kin keieu laud. Sises ketin keid wasao, ahpw sohte kileldien eh ketilong nan ehu kahnimw pwukat. (Md 4:25; Mr 5:20)—Kilang Ortk A7 oh B10.
Denari.
Derapim.
Nein peneinei ehu koht kan de dikedik kan me re kin ekei pak peki ren sewese irail en ese duwen ahnsou kohkohdo. (Ese 21:21) Ekei kin uwehte ohl emen, a ekei kin tikitiksang. (Sen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Kepwehn mahs kan me dierekda nan Mesopodamia kasalehda me en emen eh naineki derapim ehu kin wia kilelepen eh pahn alehdi sohso en peneineio. (Mwein met kakete wia kahrepen en Resel eh wahsang nein eh pahpao derapimo.) Ahpw met kin weksang tiahk en mehn Israel kan. Ni mwehin sounkopwung kan oh nanmwarki kan, aramas kin doadoahngki derapim kan nin duwen dikedik kei me re kin pwongih, oh mepwukat pil iang wia kisehn kepwe kan me Nanmwarki lelepek Sosaia kasohrehla.—Sk 17:5; 2Na 23:24; Os 3:4.
Dewen mwoalus.
Dipwisoun doadoahk me wiawihkihda kohl, silper de prons, me kin kadoadoahk ni impwal sarawi oh tehnpas sarawi pwehn isikada warpwohmwahu oh kihsang mwoalus nan pei sarawi oh tipwahsang wihken lamp kan nan lamp kohl. E pil adaneki mehn isihs.—Eks 37:23; 2Kr 26:19; Ipr 9:4.
Dikedik; Tiahk en pwongih dikedik.
Dipwisou lohdi.
Doaropwe limilimpene.
Doaropwe reirei ehu me wiawihdahsang kilin mahn de papairus, oh nting kan kin mi apalihte, oh kin weliweliong ni lepin tuhke. Nting Sarawi kan kin ntingdi oh pil pwurehng ntingda nan doaropwe limilim kan. Soangen doaropwe limilim wet kin doadoahk erein ahnsou me Paipel ntingda.—Ser 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.
Doaropwe me wiawihkihda kilin mahn.
Kilin sihpw, kuht de koupwul kin wiawihda pwe en wia doaropwehn nting. E kehlail sang doaropwe me wiawihdahsang papairus oh ih me aramas kin doadoahngki ong pwuhk kan en Paipel. Pwuhk kan me Pohl peki Timoty en wahdo me wiawihkihda kilin mahn kakete wia kisehn Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru. Ekei pwuhk kan me dierek ni Sehden Mehla ntingdi nan doaropwe me wiawihkihda kilin mahn.—2Ti 4:13.
Dohlo.
Drakma.
Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet kin dokedoke mwohni silper en Krihs ehu, me ni ahnsowo toutouki 3.4 g (0.109 oz t). Nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, e koasoia drakma kohl erein mwehin Persia, oh e kin pahrekiong darik. (Neh 7:70; Md 17:24)—Kilang Ortk B14.
E
Edanim.
Edin kilin mahn.
Ehd kilin mahn ehu me wiawihda sang kilin mahn pwon me duwehte kuht de sihpw oh kin audaudki wain. Wain kin kohieng nan edin kilin mahn kapw, pwehki ni eh pahn wereila, e kin wiahda soangen ahng me adaneki carbon dioxide, oh ahng wet kin kampwosehda edin kilin mahn. Edin kilin mahn kapw kin eirekpeseng; edin kilin mahn mering kak pospeseng.—Sos 9:4; Md 9:17.
Edom.
Ahd ehu me kohieng Esau, nein Seikop. Kadaudok en Esau (Edom) sapweniki Seir, wasa nahnahn kan me mi nanpwungen Sehd Mehla oh kepdaun Akapa. Aramas akan esehki wasao Edom. (Sen 25:30; 36:8)—Kilang Ortk B3 oh B4.
Eisek kis ehu.
Eisek kis ehu de persent 10 me kin kohda de pweipweila nin duwen nohpwei ehu, mehlel ong koasoandi en kaudok kan. (Mal 3:10; Deu 26:12; Md 23:23) Nan Kosonned en Moses, eisek kis ehu en wahnsahpw kan oh eisek kis ehu en tohtohlahn pelinmen akan kin kohieng mehn Lipai kan nan ehuehu pahr pwe en sewese irail. Mehn Lipai kan kin kihong eisek kis ehu en eisek kis ehun mepwukat ong samworo kan en peneinei en Aaron pwe ren sewese irail. Mie ekei eisek kis ehu tohrohr kan. Kristian akan sohte anahne kihda eisek kis ehu.
Eisia.
Elul.
Eniep.
Soumwahu en tuhke kan me kohsang ripwin tuhke. Nan Paipel, eniep kakete wia soumwahu en kilin tuhke me toantoalla (Puccinia graminis).—1Na 8:37.
Epraim.
Eden nein Sosep pwutak; mwuhr ahd wet wiahla eden ehu keinek en Israel. Mwurin Israel eh tohrohrpeseng, Epraim me wia keinek me keieu kehlail, oh wiliandi wehin keinek eisek pwon.—Sen 41:52; Ser 7:15.
Erimihs.
Nein Seus, koht en Krihs men. Nan Listra, aramas ako sapwungala ekeriki Pohl Erimihs nin duwen meninkeder en koht kan oh pil koht en kadek koasoi, pwe ih pwukoahn koht menet.—Wi 14:12.
Erod.
Eden peneineien nanmwarki me kaunda mehn Suhs akan, me idihdida sang Rom. Erod Lapalap me ndandki eh onehda sapahl tehnpas sarawi nan Serusalem oh eh ruwese kamakamalahn seri kan pwe en song en kemehla Sises. (Md 2:16; Lu 1:5) Nein Erod Lapalap pwutak Erod Arkelaus oh Erod Antipas, idihdida pwe ira en kaunda wasa kan me samarao kin kakaun. (Md 2:22) Antipas kin kakaun wasa ehu, oh aramas tohto kin wiahki ih “nanmwarki.” E kin kakaun erein sounpar siluh elep me Krais ketin kalohk lel ni ahnsou kan nan Wiewia irelaud 12. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Wi 4:27; 13:1) Mwurin mwo, Erod Akripa I, nein nein Erod Lapalap pwutak, kakaunki ahnsou mwotomwot oh sapwellimen Koht tohnleng men kemehla ih. (Wi 12:1-6, 18-23) Nah pwutak, Erod Akripa II, wiahla kaun oh kaunda lel ni ahnsou me mehn Suhs akan uhwongada Rom.—Wi 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
H
Haiʹdes.
Lepin lokaiahn Krihs ehu me pahrekiong sheʼohl′ ni lokaiahn Ipru. E kawehwehdi ong “Sousou” (tepin mesen nting kin laud), me wehwehki sousou en tohnsampah pwon.—Kilang SOUSOU.
I
Idiopia.
Wehin mahs ehu me mi palieir en Isip. Wasa me keieu doh ni palieir en Isip en rahnwet oh Sudan en rahnwet me wia kisehn wehiet. Ekei pak lepin lokaia wet kin kadoadoahk ong lepin lokaiahn Ipru “Kus.”—Est 1:1.
Ihn.
Ihpah.
Mehn sosohng en mehkot madekeng oh deupeo. E kin kadoadoahk en sohngedi krein. E kin pahrekiong mehn sosohng en pahd, eri e kin toutouki 22 L (20 dry qt). (Eks 16:36; Ese 45:10)—Kilang Ortk B14.
Ihpod.
Ihs.
Mehkot me kin kohieng nan pilawa pwehn kampwosehda oh nan pihl pwehn wiahla sakau; ahpw ni mehlel, nesen pilawa kis me mpwosadahr me kohsang ni doal en mwowe me nekinekdiong doal en mwuhr. Paipel kin kalapw doadoahngki met nin duwen karasaras en dihp de suwed. E pil kin doadoahk pwe en kasalehda kekeirda ehu me kin kohpeseng oh sohte sansal.—Eks 12:20; Md 13:33; Kal 5:9.
Ikkeion.
Lepin lokaia ehu me kin kaweid keseng. Lepin lokaia wet mi nan Melkahka 9:16, me kasalehda ngihl toutou en arp me wiawi nanwerengen koul de ahnsou me ngilen keseng ekis uhdi pwehn doudouloale.
Ilirikum.
Impwal en mihting.
Impwal sarawi.
Impwal ehu me mehn Israel kan kin doadoahngki ong kaudok mwurin ar kohkohsang Isip. E kin kak wisikseli. Kohpwahn inou lap en Siohwa, me kin wia kilelepen Koht eh kin ketiket wasa ehu, me kin mi nan impwalo. Impwalo wia wasahn wiahda meirong kan oh wasahn kaudok. E pil kin adaneki “impwal en mihting.” Impwalo wiawihkihda tuhke oh perperkihla likou linen kan me kilel en kerup kei deiadidi powe. E kohpeseng wiahda pere riau, pere keieuo adaneki Wasa Sarawio, oh me keriauo adaneki Wasa Sarawiheo. (Sos 18:1; Eks 25:9)—Kilang Ortk B5.
Imwin koasoandi en mwehi.
Erein ahnsou ehu me kohkohlahng kaimwiseklahn koasoandi en mwehi wet, de irair en sampah me Sehdan kin kakaun. E kin pahrekiong erein ketier en Krais. Sang ni sapwellimen Sises kaweid, tohnleng kan pahn “katohrehsang me suwed kan rehn me pwung kan” oh kasohreirailla. (Md 13:40-42, 49) Sapwellimen Sises tohnpadahk ko kin men ese iahd me ‘imwio’ pahn leledo. (Md 24:3) Mwohn eh ketidahla nanleng, e ketin inoukihong sapwellime tohnpadahk ko me e pahn ketin ieiang irail lao lel ahnsowo.—Md 28:20.
Imwin rahn akan.
Lepin lokaia wet oh pil lepin lokaia kan me duwehte “kaimwiseklahn rahn akan,” kin kadoadoahk nan kokohp en Paipel kan pwehn kasalehda ahnsou kan me mwekid kesempwal kan pahn wiawi lao lel imwio. (Ese 38:16; Da 10:14; Wi 2:17) Nan ekei audepen kokohp, met kak reireiki sounpar keite, ahpw nan kokohp teikan, e kak reireiki sounpar tohto. Me keieu kesempwal, Paipel kin doadoahngki lepin lokaia wet ong “ni imwin rahn akan” en koasoandi en mwehi wet, erein ketier en Sises me soh sansal.—2Ti 3:1; Sei 5:3; 2Pi 3:3.
Imwintihtien Krais.
Lepin lokaiahn Krihs wet kin ahneki wehwe riau. E kin dokedoke mehkot me kin pelian, de uhwong Krais. E pil kin dokedoke Krais likamw men, me kin song en wiliandi Krais. Aramas de pwihn en aramas koaros, me kinehkihda me irail wiliepen Krais de kinehkihda me irail me Mesaia de kin uhwong Krais oh sapwellime tohnpadahk kan kak adaneki imwintihtien Krais.—1So 2:22.
Inou lap.
Pwungkipene mehkot nanpwungen Koht oh aramas de nanpwungen pwihnen aramas riau ong dahme re pahn wia de sohte pahn wia. Ekei pak, ehute pwihn me kin pwukoahki kapwaiada inowo. Oh ahnsou teikan pwihn riau koaros anahne kapwaiada dahme irail inoukihda. Patehng inou lap me Koht ketin wiahda rehn aramas akan, Paipel pil mahsanih duwen inou lap kan nanpwungen aramas akan, keinek kan, wehi kan, de pwihnen aramas akan. Nanpwungen inou lap kan me pidada aramas tohto, iei inou lap me Koht ketin wiahiong Eipraam, Depit, wehin Israel (inou lap en Kosonned), oh Israel en Koht (inou lap kapw).—Sen 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Kr 21:7.
Isop.
Tuhke ehu me rah kan ahtikitik oh teh kan tehtik, oh kin kadoadoahk nin duwen mehn usup nta de pihl ni ahnsoun kamwakel kan ong kaudok. E kakete wia tuhke me adaneki marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Duwehte me kadoadoahk nan Sohn 19:29, mwein marjoram me kin katengetengdiong ni rahn tuhke ehu de durra, soangen tuhke me adaneki sorghum (Sorghum vulgare), pwehki tuhke wet kin reirei me kak pwekada lihmw en wain katik ong ni doauesen Sises.—Eks 12:22; Me 51:7.
Israel.
Mwar ehu me Koht ketikihong Seikop. Mwuhr e tepida dokedoke kadaudoke koaros, nin duwen pwihn ehu. Kadaudok en nein Seikop pwutak 12 ko kin kalapw adaneki mehn Israel kan de aramas en Israel kan. Israel pil kin kadoadoahk nin duwen eden keinek eisek en wehin paliepeng me tohrohrasang wehin palieir, oh mwuhr lepin lokaia wet kin kadoadoahk nin duwen eden Kristian keidi kan, “Israel en Koht.” —Kal 6:16; Sen 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.
Iupreitis.
Pillap me keieu reirei oh kesempwal nan palieir en palikapi en Eisia, iei ehu rehn pillap laud riau ko nan Mesopodamia. Tepin koasoipe mi nan Senesis 2:14 nin duwen ehu rehn pillap pahieu ko me pwilisang nan Ihden. E kin kalapw adaneki “Pillapo.” (Sen 31:21) E wia irepen sapwen Israel ni paliepeng. (Sen 15:18; Kau 16:12)—Kilang Ortk B2.
K
Kadehde ko.
“Kadehde ko” kin kalapw dokedoke Kosonned Eisek ko me ntingdi pohn takai patapat riapali ko me kohwong Moses.—Eks 31:18.
Kadek sapan.
Lepin lokaiahn Krihs me kin keieu kasalehda madamadau en kansenamwahu. Lepin lokaia wet kin kalapw wehwehki kisakis sapan de kihkihwei ni kadek. Ni ahnsou me e kin pid sapwellimen Koht kadek sapan, lepin lokaia wet kin kawehwehda kisakis me sohte isepe me Koht ketikihda ni sapan oh sohte kin ketin kasik isepe. Ihme kahrehda e kin kasalehda sapwellimen Koht reken kisakis oh limpoak oh kadek mwuledek ong aramas akan. Lepin lokaiahn Krihs wet pil kin kawehwehdiong lepin lokaia “kupwuramwahu” oh “kisakis kadek.” Kadek sapan wet sohte kohsang ni pweinen doadoahk de emen warohng, ahpw met kin kohsang ni kadek en me kihda kisakiso.—2Ko 6:1; Ep 1:7.
Kadoken uhr.
Kahdeng.
Likou kaselel ehu me peipeida oh deiad en kerup kei iang. E kin katohrepeseng Wasa Sarawi oh Wasa Sarawihe nan impwal sarawio oh nan tehnpas sarawio. (Eks 26:31; 2Kr 3:14; Md 27:51; Ipr 9:3)—Kilang Ortk B5.
Kahnimw en Depit.
Ahd wet kohieng kahnimw en Sepus mwurin Depit eh kalowehdi kahnimwo oh kauwada tehnpese wasao. E pil adaneki Saion. E mi ni palieir en Serusalem, wasa me keieu werei nan Serusalem.—2Sa 5:7; 1Kr 11:4, 5.
Kahnimw en rukula kan.
Kahnimw en mehn Lipai kan, wasa me aramas me sohte nsenki kemehla emen kak tangala pwehn ruksang aramas me pahn ikih me mehlao. Moses oh mwuhr Sosua koasoanehdi kahnimw weneu kan me mi nan Sapwen Inowo, sang ni sapwellimen Siohwa kaweid. Ni eh lella ni ehu kahnimw en rukula ko, aramas me tango pahn koasoiaiong ohl mah kan ni ewen kelen kahnimwo oh re pahn kasamwo ih. Pwe aramas me nsenki kemehla emen en dehr isaneki koasoandi wet, aramas me tango anahne ale kopwung nan kahnimwo, wasa me e kemehla emen, pwe en kadehdehda me e sohte nsenki kemehla emen. Ma e sansalda me e sohte nsenki kemehla emen, e pahn pwurala nan kahnimw en rukulao, oh e anahne mihmi nan kahnimwo erein eh mour de lao samworo lapalapo mehla.—Nem 35:6, 11-15, 22-29; Sos 20:2-8.
Kahn kamakam kowahlap.
Lepin lokaiahn Krihs ong “kamakam” kin kasalehda madamadau en pwunod de lokolok me kohsang irair apwal kan. Sises mahsanih duwen “kahn kamakam kowahlap” me saikinte wiawi sang mahs kohdo, ahpw pahn wiawihong Serusalem, oh ni mehlel e pahn mwuhr wiawihong tohnsampah pwon ni eh pahn ‘ketiket kohdo ni lingan.’ (Md 24:21, 29-31) Pohl kawehwehda kahn kamakam kowahlap nin duwen sapwellimen Koht wiewia pwung me pahn uhwongada “irail kan me sohte ese Koht oh irail kan me sohte kin peikiong rongamwahu” duwen Sises Krais. Kaudiahl irelaud 19 kasalehda Sises nin duwen mehmeno me ketin kahre karis en nanleng me uhwongada “mahn lawalou oh nanmwarkien sampah kan oh neirail karis en sounpei kan.” (2De 1:6-8; Kau 19:11-21) E kasalehda “pokon kalaimwun ehu” me pahn pitsang kahn kamakam kowahlap. (Kau 7:9, 14)—Kilang ARMAKEDON.
Kahula.
Inou ehu me emen kin wiahda ong Koht me kin kasalehda me e pahn wia mehkot, wiahda meirong de kisakis ehu, tepida wia doadoahk ehu, de liksang soahng kan me sohte kin kauwehla kosonned. E pil kak wehwehki koasoi me aramas kin kahukihla pwe en kasalehda me mehkot mehlel, de inou ehu me aramas men pahn wia de sohte pahn wia mehkot. E kin kalapw wehwehki inou kesempwal ehu me wiawihong emen me lapalap, ahpw mehlel ong Koht. Siohwa ketin kakehlailihala sapwellime inou lap rehn Eipraam sang ni eh ketin kahula.—Sen 14:22; Md 5:33; Ipr 6:16, 17.
Kaiasada.
Iasada sang mehla. Lepin lokaiahn Krihs a·naʹsta·sis kin uhdahn wehwehki “kapwourada; kesihnenda.” Koasoiepen kaiasada duwau mi nan Paipel, me iangahki Siohwa Koht eh ketin kaiasada Sises. Mehnda ma Elaisa, Elisa, Sises, Piter oh Pohl me wia kaiasada teikan, e sansal me manaman pwukat iei sapwellimen Koht manaman. Kaiasada en “me mwahu oh me suwed” nin sampah kin kesempwal ong sapwellimen Koht koasoandi. (Wi 24:15) Paipel pil kin koasoia duwen kaiasada ong nanleng, me adaneki kaiasada “keieu,” oh e kin pid rien Sises kan me keidier.—Pil 3:11; Kau 20:5, 6; Soh 5:28, 29; 11:25.
Kaisihsol.
Liksang soangen mwenge koaros erein ahnsou kis. Mehn Israel kan kin kaisihsol ni Rahnen Tomw, ni ahnsoun apwal akan, oh ni ahnsou me re anahne sapwellimen Koht kaweid. Mehn Suhs akan koasoanehdi kaisihsol pahieu en kin wiawi nan ehuehu pahr pwe en kilelehdi kahpwal kan me wiawi nan arail poadopoad. Kristian akan sohte anahne kaisihsol.—Esr 8:21; Ais 58:6; Lu 18:12.
Kaldia; Mehn Kaldia kan.
Mahso lepin lokaia pwukat kin dokedoke sahpw oh aramas me kin kousoan ni kepin pillap Daikris oh Iupreitis; ahpw mwuhr lepin lokaia pwukat kadoadoahk ong Papilon pwon oh towe kan. “Mehn Kaldia kan” pil dokedoke pwihnen aramas loalokong ehu me kin sukuhlki sains, poadopoad, lokaia kan, oh kasawih usu kan ahpw me pil kin wia akmanaman oh kosetipw.—Esr 5:12; Da 4:7; Wi 7:4.
Kalipilipala; Kalipehla.
En pekeus emen sang eh sahpw de uhdake, e kin kalapw wiawi ni ruwas en me kalowehdi kan. Lepin lokaiahn Ipru wet wehwehki “mwesel.” Mehn Israel kan kalipilipala pak riau. Mehn Asiria kan kalipehla wehin paliepeng en keinek eisek oh mwuhr mehn Papilon kan kalipehla wehin palieir en keinek riau. Luhwen irail me kalipilipala ko pwurodo ni sapwarail kan pwehki Sairus, kaunen Persia mweidada.—2Na 17:6; 24:16; Esr 6:21.
Kamwahl.
Ohl pwopwoud men de lih pwopwoud men kin nsenki wia nsenen pwopwoud rehn emen me kaidehn eh pwoud.—Eks 20:14; Md 5:27; 19:9.
Kap.
Kapokon; Mwomwohdiso.
Pwihnen aramas ehu de aramas me pokonpene ong ni kahrepe ehu de wiewia kesempwal kan. Nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, lepin lokaia pwukat kin kalapw dokedoke wehin Israel de pokonpene ni kasarawi kan de wiewia kesempwal kan nan Israel. Nan Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia pwukat kin pid ehuehu kapokon de mwomwohdiso en Kristian kan, ahpw e kin kalapw pid mwomwohdisohn Kristian pwon de kapokon en Kristian pwon.—Deu 16:8; 1Na 8:5, 22; Wi 9:31; Ro 16:5.
Kasarawien Impwal kan.
E pil adaneki Kasarawien Kihpene. E kin wiawi ni Edanim 15-21 nan kalender en mehn Ipru. Iei kasarawien ahnsoun dondol ni imwin pahr en doadoahk en wahnsahpw ong Israel oh ahnsoun pereperen oh kalahngan ong sapwellimen Siohwa kapai pohn wahnsahpw akan. Erein rahn kan en kasarawi wet, aramas akan kin mi nan impwal kan, de lepin ihmw oahs kan, pwe en katamankihong irail arail mweselsang Isip. Kasarawi wet iei ehu rehn kasarawi siluh ko me ohl akan anahne kohla Serusalem pwe ren iang towehda.—Lip 23:34; Esr 3:4.
Kasarawien Onohnsapahl.
Rahnen kataman nan ehuehu pahr ong kamwakel en tehnpas sarawio mwurin Antiochus Epiphanes eh kasaminehla. Kasarawi wet kin tepida ni Kislep 25 oh kin wiawi erein rahn waluh.—Soh 10:22.
Kasarawien Pilawa me Sohte Doal Ihs.
Keieun kasarawi rehn kasarawi kesempwal siluh me kin wiawi nan ehuehu pahr ong mehn Israel kan. E kin tepida ni Nisan 15, rahn mwurin Pahsohpa, oh kin pousehlahte wiawi erein rahn isuh. Ihte pilawa me sohte doal ihs me aramas kak kang pwe ren tamanda arail mweselsang Isip.—Eks 23:15; Mr 14:1.
Kasarawien Rahk; Kasarawien Wihk kan.—
Kilang PENDEKOS.
Kasia.
Mehkot sang tuhke kasia (Cinnamomum cassia), me pil peneineien tuhke sinamon. Kasia kin kadoadoahk nin duwen warpwohmwahu oh pil wia kisehn lehn kei sarawi.—Eks 30:24; Me 45:8; Ese 27:19.
Kaunen koperment.
Me lapalap men nan koperment me eh manaman tikitiksang wiliepen nanmwarkio nan koperment en Papilon. Nan Paipel, kaunen koperment kan kin ahneki manaman pohn ohl loalokong kan nan mwoalen Papilon. Paipel pil koasoia duwen kaunen koperment kan erein kaundahn Nanmwarki Darius mehn Media.—Da 2:48; 6:7.
Kaunen samworo.
Ahd tohrohr ehu ong “samworo lapalap” nan Nting Sarawi ni Lokaiahn Ipru. Nan Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia “kaunen samworo kan” kin kasalehda ohl kesempwal kan nan pwihnen samworo, me kakete iangahki irail me samworo lapalap mahs ko oh kaunen pwihn 24 en samworo kan.—2Kr 26:20; Esr 7:5; Md 2:4; Mr 8:31.
Keiehdi.
Lepin lokaiahn Ipru ehu me kin wehwehki “en iriski leh.” Leh kin kohieng aramas emen de mehkot pwe en kasarawihala ong doadoahk tohrohr ehu. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet pil kin doadoahk ong ngehn sarawi ni eh kin kohdiong pohn irail kan me pilipildahr ong koapworopwor en nanleng.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.
Kemos.
En mehn Mohap kan ar koht.—1Na 11:33.
Kenan.
Kera.
Keria.
En kamasak oh nda mehkot suwed me pahn wiawihong emen de mehkot. Met sohte duwehte lokaia suwed de lokaia lingeringer. Keria kin kalapw wia soangen koasoi en kair de kokohp en mehkot suwed me pahn wiawi, oh ni ahnsou me Koht de aramas emen me ahneki manaman kin wia met, e kin mie wehwe kesempwal oh manaman me pid kokohp.—Sen 12:3; Nem 22:12; Kal 3:10.
Kerup kan.
Tohnleng kan me kin mi ni dake me laud oh kin ahneki pwukoa tohrohr kan. Irail weksang serap kan.—Sen 3:24; Eks 25:20; Ais 37:16; Ipr 9:5.
Ketier.
Ekei wasa nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet kin kawehwehda sapwellimen Sises Krais ketier nin duwen nanmwarki, me tepisang ni ahnsou me e ketidiong nan mwoale soh sansal nin duwen Nanmwarki Mesaia oh kin pousehlahte erein imwin rahn akan en koasoandi en mwehi wet. Sapwellimen Krais ketier sohte wehwehki ketidohte pil mwadang sapahl; ahpw, e kin wiawi erein ahnsou ehu.—Md 24:3.
Kidid.
Lepin lokaiahn keseng ehu me sohte sansal en wehwehpe. E kohsang lepin lokaiahn Ipru gath. Ekei kin kamehlele me e kakete ngilen keseng me iang koul ehu me pidada en wiahda wain, pwehki gath kin dokedoke wasahn tiak kreip.—Me 81:Nmpi.
Kiehna.
Ahd ni lokaiahn Krihs ong Wahun Innom, palieir en palikapi en Serusalem mahs. (Ser 7:31) E kokohpda nin duwen wasa ehu me paliwar mehla kan pahn mihmiseli ie. (Ser 7:32; 19:6) Sohte mehn kadehde me mahn de aramas kin lekdekdiong nan Kiehna pwe en isihsla ni ar momourte de pwe en kalokolok. Kahrehda wasa kiset sohte kak karasaraskihong wasahn kalokolok nan kisiniei soutuk ehu me sohte sansal. Ahpw, Sises oh sapwellime tohnpadahk kan kin doadoahngki Kiehna pwe en karasahda kadeik soutuk en “mehla keriau,” me iei, kasohrala oh kamwomwmwomwla soutuk.—Kau 20:14; Md 5:22; 10:28.
Kilead.
Uhdahn wasa ehu me adaneki Kilead iei wasa me pwehl mwahu me mi ni palimesehn Pillap Sordan, oh e kohpeseng paliepeng lel palieir en Wahun Sappok. Ekei pak, e kin kasalehda sapwen Israel pwon me palimesehn Sordan, wasa me keinek en Reupen, Kad, oh elep keinek en Manase kin kousoan ie. (Nem 32:1; Sos 12:2; 2Na 10:33)—Kilang Ortk B4.
Kilel.
Dipwisou de mwekid de irair de kasansal kapwuriamwei ehu me kin kasalehda mehkot tohrohr oh kesempwal ahnsou wet de ahnsou kohkohdo.—Sen 9:12, 13; 2Na 20:9; Md 24:3; Kau 1:1.
Kilel en kasarawio.
Kilelepen pweipwand.
En aramas men kepwe me e kihong me e pweipwandohngo pwehn kamehlelehiong me e pahn pwainla eh pweipwando. Kosonned en Moseso kin audaudki kehkehlik kan me pidada kilelepen pweipwand kan pwehn pere irail kan nan Israel me semwehmwe oh me sohte kak pein doare irail.—Eks 22:26; Ese 18:7.
Kilin krein.
Kisakis en kadek kalahngan.
Kisakis en sewese emen me anahne sawas. Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru sohte kin koasoia ni sansal duwen mepwukat, ahpw Kosonnedo kihong mehn Israel kan kaweid kan duwen arail pwukoa ong me semwehmwe kan.—Md 6:2.
Kislep.
Kiupid.
Mehn sosohng ehu me uwen reirei, sang ni keimwinpeh lel ni imwin tihmwele. Mehn Israel kan kin doadoahngki kiupid ehu me reireiki 44.5 cm (17.5 in.), ahpw re pil kin doadoahngki kiupid laud ehu me reireisang, uwehte tehlap en nan pehn aramas, me reireiki 51.8 cm (20.4 in.). (Sen 6:15; Lu 12:25, ntp)—Kilang Ortk B14.
Koasoandi en mwehi.
Kawehwehn lepin lokaiahn Krihs ai·onʹ ni eh pidada irair en mwekid kan en ahnsou tohrohr ehu. Paipel kin mahsanih duwen “koasoandi en mwehi wet” me kin pid irair en mwekid kan en sampah oh elen mour en sampah. (2Ti 4:10) Ni eh ketin doadoahngki inou lap en Kosonnedo, Koht ketin wiahda koasoandi en mwehi ehu me ekei ele kin kahdaneki mwehin mehn Israel de mwehin mehn Suhs. Sang ni pweinen pweipwei sapahlo, Koht ketin doadoahngki Sises Krais pwehn wiahda koasoandi en mwehi tohrohr ehu, me kin keieu pidada mwomwohdisohn Kristian keidi kan. Met wia tepin mwehi kapw ehu me sansalkihda pweidahn soahng kan me inou lap en Kosonnedo kin kamwomwada. Ni lepin lokaia pwukat “koasoandi en mwehi kan” eh kin kadoadoahk, e kin dokedoke soangsoangen koasoandi en mwehi kan de irair en mwekid kan, me mieier de pahn miehla.—Md 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; Ipr 9:26.
Kod.
Kod kan en pei sarawi.
Kohpwahn inou lap.
Kohpwa me wiawihkihda tuhke akesia oh kidikidki kohl, me kin nekinek nan Wasa Sarawihe nan impwal sarawio oh mwuri nan Wasa Sarawihe nan tehnpas sarawi me Solomon wiahda. Mie pweine me kohl tohr iangahki kerup riemen me kin sohpeipene. Pelien takai riapali en Kosonned Eiseko me mi loale. (Deu 31:26; 1Na 6:19; Ipr 9:4)—Kilang Ortk B5 oh B8.
Koht mehlelo.
Kokohp.
Mahsen me pwilsang rehn Koht, mehnda ma kaudiahl ehu duwen kupwuren Koht de kalohkdahn kupwure. Kokohp kak wia padahk ehu me pid tiahk, mahsen en kehkehlik de kadeik en Koht, de pil kalohkdahn mehkot me pahn wiawi.—Ese 37:9, 10; Da 9:24; Md 13:14; 2Pi 1:20, 21.
Koluhla.
Kord.
Kor.
Kosonned en Moses.
Kosonned.
Ni ahnsou me tepin mesen nting kin laud, lepin lokaia wet kin dokedoke Kosonned en Moses de tepin pwuhk limau kan en Paipel. Ni ahnsou me tepin mesen nting kin tikitik, e kakete dokedoke ehuehu kosonned nan Kosonned en Moses de mouren kosonned ehu.—Nem 15:16; Deu 4:8; Md 7:12; Kal 3:24.
Koulen kedepwidepw.
Koulen Kohkohdalahng ni Kahnimwo.
Nting kan me mi pohn irelaud 120-134 en Melkahka kan. Mendahki mie soangsoangen madamadau kan me pid wehwehn lepin koasoi wet, me tohto kamehlele me melkahka 15 pwukat me tohnkaudok peren en Israel kan koulki ni arail ‘kohdala’ Serusalem, me mi pohn nahna ile kan en Suda, pwehn iang towehda kasarawi laud siluh me kin wiawi wasao sounpar koaros.
Krais.
Krein.
War de wahnsahpw me duwehte wihd de parli.
Kristian.
L
Lehn kisiniei.
Wasa ehu ni karasaras me “kin lullulki kisiniei oh suwepel,” oh pil kin kawehwehdi nin duwen “mehla keriau.” Irail me dipan akan me sohte koluhla, Tepil oh pil mehla oh Sousou (de, haiʹdes) pahn lekdekdiong loale. Soahng kan me sohte kak ohkihla kisiniei me duwehte, ngehn emen, mehla oh haiʹdes pil mi wasao, oh met kin kasalehda me leh wet iei karasaras en kasohrala soutuk, ahpw kaidehn lokolok soutuk.—Kau 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Lepaiadan.
Mahn emen me kin kalapw mi nan pihl, oh e sansal me e kin pidada ekei mahn akan me mi nan pihl. Nan Sohp 3:8 oh 41:1, e mwomwen me e dokedoke krokadail de mahn laud kehlail teikan me mi nan pihl. Nan Melkahka 104:26, e kakete dokedoke soangen roahs men. Nan wasa teikan, e kin kadoadoahk nin duwen karasaras oh sohte kin kasalehda soangen mahn dah men.—Me 74:14; Ais 27:1.
Lepin Padahk.
Lokaiahn loalokong de koasoi mwotomwot me kin padahngki mehn kasukuhl ehu de kasalehda ire mehlel audapan ehu ni lepin lokaia malaulau kei. Lepin padahk en Paipel ehu kak wia koasoi kapwonopwon de kahk ehu. Lepin padahk kin kalapw doadoahngki karasaras en kasalehda ire mehlel ehu. Ekei koasoi wiahla koasoi en kepit de koasoi en mwamwahliki ekei aramas.—Ekl 12:9; 2Pi 2:22.
Lepin tuhke toutou kei.
Lepin uhr kan.
Lepin uhr pwukat duwehte lepin uhr en wenihmwtok kan. Oh re wiawihda ni mwohmw me samworo kan nan impwalo kak kilang kerup kan me deiadidi pohn pweinen likoun impwal lineno. (Eks 26:15-18)—Kilang Ortk B5.
Lepta.
Lih Nanmwarkien Nanleng.
Lengileng en koht lih men me mehn Israel kan me sohpeisangehr Koht kin kaudokiong ni mwehin Seremaia. Ekei kin nda me e kin dokedoke koht lih en Papilon me adaneki Ishtar (Astarte). Eden koht lih en mehn Sumeria en mahso me duwehte ih iei Inanna, me wehwehki “Lih Nanmwarkien Nanleng.” Patehng eh kin kalapw pidada nanleng, e pil wia koht lih en kaparapar men. Astarte kin pil adaneki “Lih en Nanleng” ni ehu nting en Isip me sansalda pohn kepwehn mahs kan.—Ser 44:19.
Likoun nsensuwed.
Likou angkot pisalap me kin wiahda ehd me duwehte edin wahn wihd ape. E kin kalapw peipeikihda wunen kuht me poh rotorot oh pil kin wia likoun nsensuwed.—Sen 37:34; Lu 10:13.
Limpoak loalopwoat.
Lipai; Mehn Lipai.
Nein Seikop pwutak kesilimen sang eh pwoud Lia; oh pil keinek me adaneki ahd wet. Nah pwutak silimeno wiahda pwihn kesempwal siluh me aramas kin esehki pwihn en samworo en Lipai. Ekei pak, lepin lokaia “mehn Lipai” kin dokedoke keineko pwon, ahpw peneinei en Aaron me wia samworo kei sohte kin iang. Keinek en Lipai sohte iang sapwasapw nan Sapwen Inowo, ahpw re alehdi kahnimw 48 nan sahpw kan me kohieng keinek teikan.—Deu 10:8; 1Kr 6:1; Ipr 7:11.
Lisoarop.
Lepin likou ehu me emen kin kidimkihla moangeo oh doadoahngki nin duwen mehn kapwat moahng. Samworo lapalap kin doadoahngki lisoarop ehu me wiawihkihda linen kaselel, oh mete patapat kohl ehu pirapirkihdi sahl poh mei ehu mwowe. Nanmwarki kin doadoahngki lisoarop ehu pahn eh nihno. Sohp doadoahngki lepin lokaia wet ni karasaras ni eh nda me eh pwung pahrek duwehte lisoarop ehu.—Eks 28:36, 37; Sop 29:14; Ese 21:26.
Lokaiahn Aramaik.
Ehu lokaia nan lokaia kan me kadaudok en Sehm kan kin doadoahngki. Lokaia wet kin karanih lokaiahn Ipru, oh e kin doadoahngki mesen nting duwepenehte. Mahs mehn Aram kan kin doadoahngki lokaia wet ahpw mwuhr aramas tohto kin doadoahngki lokaia wet ong pesines oh kapehsepene nan wehin Asiria oh Papilon. E pil wia lokaia me kin kadoadoahk nan koperment en Wehin Persia. (Esr 4:7) Ekei wasa kan nan pwuhken Esra, Seremaia, oh Daniel ntingdi ni lokaiahn Aramaik.—Esr 4:8–6:18; 7:12-26; Ser 10:11; Da 2:4b–7:28.
Lokaiahn Ipru.
Lokaiahn Krihs.
Lokaia me mehn Krihs kin doadoahngki.—Kilang MEHN KRIHS.
Lok.
Lopwon en pilawahn meirong.—
Kilang PILAWAHN KASANSAL.
Loukust.
Soangen mensiek men me kin mwekid ni pwihn laud sang ehu wasa kolahng ehu wasa. Nan Kosonned en Moses, mahn pwukat kin mwakelekel ong mwenge. Lapalahn pwihn kin kangala soahng koaros nan wasa me re kin keid ie, oh kin kahrehda ohla laud, oh aramas kin wiahki kalokolok ehu.—Eks 10:14; Md 3:4.
M
Maalad.
E sansal me met lepin lokaia me pid keseng ehu. Lepin lokaia wet dierek nan nting kan me mi pohn Melkahka irelaud 53 oh 88. E kakete pidada lepin lokaiahn Ipru me wehwehki “luwetala; soumwahuda,” kahrehda e pahn kasalehda ngilen nsensuwed oh pahtou, me pahn pahrekiong nsensuwed me wia audepen koul riau.
Malkam.
Manaman kan.
Manna.
Kenen mehn Israel kan mwenge erein sounpar 40 nan sapwtehn. Siohwa me kin ketikihda met. Sang ni manaman, e kin pwarada pohn pwehl me mi pahn pwoaiken menseng rahn koaros, ahpw kaidehn rahnen Sapad. Ni ahnsou me mehn Israel kan tepin kilangada manna, re nda, “Dahkot met?” de, ni lokaiahn Ipru, “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Nan wasa teikan, manna kin adaneki “krein en nanleng” (Me 78:24) “pilawa sang nanleng” (Me 105:40) oh “kenen me kehlail kan pilawa” (Me 78:25). Sises pil kin ketin doadoahngki manna ni lokaiahn karasaras.—Soh 6:49, 50.
Maram pwul.
Keieun rahnen ehuehu sounpwong nan kalender en mehn Suhs, me kin wia rahnen pokonpene, kamakamadipw, oh wiewia meirong tohrohr kan. Mwuhr, rahno wiahla rahn kesempwal en kasarawien wehi, oh aramas sohte pahn doadoahk.—Nem 10:10; 2Kr 8:13; Kol 2:16.
Masedonia.
Maskil.
Lepin lokaiahn Ipru ehu me wehwepe sohte sansal, nan nting kan me mi pohn irelaud 13 kan nan Melkahka. E kakete wehwehki “pwohem en doudouloale.” Mie lepin lokaia ehu me mwomwe duwehte met me kin kawehwehdi ong ‘papah ni loalokong.’ Ekei medewe me met kakete dokedoke lepin lokaia Maskil.—2Kr 30:22; Me 32:Nmpi.
Mehn Ipru.
Mwar ehu me kohieng Eipram (Eipraam) mahso, pwe en katohrehla ih sang mehn Amor kan me wia mehn mpe. Mwuri, e uhd kin dokedoke kadaudok en Eipraam kan sang nein nah pwutak Seikop.—Sen 14:13; Eks 5:3.
Mehn kakunla lamp.
Dipwisou en doadoahk nan impwal sarawi oh tehnpas sarawi, me wiawihkihda kohl de prons. Mepwukat mwomwen siset mehn tipwahsang wihken lamp.—2Na 25:14.
Mehn Krihs.
Pwilidak en mehn Krihs de emen me eh peneinei kohsang wasao. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia wet pil kin wehwe laudsang met, me kin dokedoke irail koaros me kaidehn mehn Suhs de irail kan me lokaia oh tiahk en Krihs kin kamwakid arail madamadau oh mour.—Soe 3:6; Soh 12:20.
Mehn Media; Media.
Aramas akan me kohsang kadaudoken Madai, nein Saped pwutak; irail kousoanla nan wasa nahnahn patapat en Iran me wiahla wehin Media. Mehn Media kan iangala Papilon pwe ren kalowehdi Asiria. Ni ahnsowo, Persia iei wehi ehu pahnangin Media, ahpw Sairus uhwongada oh Media iangala Persia pwe ira wiahda Wehin Medo-Persia me kalowehdi Wehin Papilon ni pahr 539 mwohn Krais. Mehn Media kan mi nan Serusalem ni Pendekos en pahr 33. (Da 5:28, 31; Wi 2:9)—Kilang Ortk B9.
Mehn Nasaret.
Ahd ehu me kohwong Sises pwehki e kohsang kahnimw en Nasaret. Mwein e kohsang ni lokaiahn Ipru me mi nan Aiseia 11:1 ong “pons.” Mwuri e pil kohwong sapwellimen Sises tohnpadahk kan.—Md 2:23; Wi 24:5.
Mehn Sameria.
Nin tapio, lepin lokaia wet kin doke mehn Israel kan en keinek eisek en wehio, ahpw mwurin mehn Asiria ar kalowehdi Sameria nan pahr 740 Mwohn Krais, mehn liki kan me mehn Asiria wahdo iangirailla. Ni mwehin Sises, e sohte pid keineko de eh pelien koperment, ahpw ahd wet kin kalapw doke irail me iang pelien lamalam me mi Sekem en mahs oh Sameria. Irail me kin iang pali wet kin kamehlele padahk kan me uhdahn weksang padahk en lamalam en mehn Suhs.—Soh 8:48.
Mehn Suhs.
Lepin lokaia ehu me kin dokedoke emen me kisehn keinek en Suda mwurin ohlahn keinek eisek en wehin Israel. (2Na 16:6) Mwurin ar kalipilipalahng Papilon, lepin lokaia wet kin dokedoke mehn Israel kan me kohsang soangsoangen keinek kan me pwurala Israel. (Esr 4:12) Mwuhr, e uhd kin kadoadoahk nan sampah pwon pwe en kasalehdahsang mehn Israel kan nanpwungen mehn liki kan. (Est 3:6) Wahnpoaron Pohl pil kin doadoahngki lepin lokaia wet ni karasaras ni eh kawehwehda me wasa me emen kohsang ie sohte kin kesempwal nan mwomwohdisohn Kristian.—Ro 2:28, 29; Kal 3:28.
Mehn wisik.
Mehkot me kin kohdi pohn pwopwen aramas, oh wisik kan kin tenek ni imwi ko, de tuhke de mehkot me kin kohdiong pohn tepinweren mahn riemen (kalapw kou) ni ara kin apih mehn deipwel de kuruma. Pwehki lidu kan kin kalapw doadoahngki mehn wisik pwe ren wahda arail wisik toutou kan, mehn wisik kin karasahiong wia lidu de uhpahiong emen tohrohr, oh pil kalokolok oh kahpwal. Kihsang de kauwehla mehn wisik kin kasalehda saledekla sang sensel, kalokolok oh wiakau.—Ser 28:2; Md 11:29, 30.
Meirong en dihp.
Meirong en kahula.
Meirong ehu me emen kin pein toukihda ni eh kin kahukihla ekei soahng kan.—Lip 23:38; 1Sa 1:21.
Meirong en kaminimin.
Meirong ehu me wiawihong Siohwa pwehn ahneki popohl reh. Sounkaudok men oh eh peneinei kan, samworo me wiahda meirong oh samworo kan me doadoahk ahnsowo, irail koaros iang tungoale meirongo. Siohwa ketin alehdi, ni karasaras, ediniei pwohmwahu en wihn meirong. Nta, me kasalepen mour, pil kohwong ih. E mwomwen me samworo kan oh sounkaudok kan iang Siohwa mwomwohd mwengemwenge, me kasalehda irail ahneki popohl nanpwungarail.—Lip 7:29, 32; Deu 27:7.
Meirong en kapingkalahngan.
Meirong en kaminimin ehu me emen kin wia pwehn kapingahki Koht soahng kan me e kin ketikihda oh sapwellime limpoak loalopwoat. E kin tungoale uduk en mahn en meirongo iangahki pilawa me doal ihs oh pilawa me sohte doal ihs. E anahne tungoalehla uduko pwon rahnohte.—2Kr 29:31.
Meirong en oaloahl.
Meirong ehu me kin wiawi ni samworo eh kin pwil peh ko pahn pehn tohnkaudok me kolokol meirongo, ni tohnkaudoko eh kin kamwakid meirongo kohwei kohdo; de pein samworo kin kamwakid meirongo. Mwekid wet kin wia kilelepen en emen eh kihda meirong ehu ong Siohwa.—Lip 7:30.
Meirong en tomwki dihp.
Meirong en dihp me emenemen wiahda. E ekis weksang meirong en dihp teikan, pwehki ni me dipan men me koluhlahr eh wiahda meirong wet, e kin pohnese me e wiahda dihp ong Koht oh e kauwehla en emen pwuhng me kosonnedo kihong aramaso. Oh e pil kin peki en pwurehng ahneki pwuhng me e solahr ahneki pwehki dipeo, oh en saledeksang kalokepe.—Lip 7:37; 19:22; Ais 53:10.
Meirong en wain.
Meirong isihs.
Meirong en mahn emen me isihsla pohn pei sarawi nin duwen meirong pwon ehu ong Koht; sohte wasa kis ni mahno (kou, shipw, kuht wol, mwuroi, de pitsin pwulopwul) me tohnkaudoko kin ale.—Eks 29:18; Lip 6:9.
Meirong.
Kisakis me emen kin patohwanohng Koht pwehn wia kilelepen eh kin kasalehda kalahngan, pohnese me e wiahda dihp, oh pwurehng kapwurehdo eh nanpwungmwahu reh. Tepisang Eipel, aramas akan kin pein toukihda soangsoangen meirong kan, me iangahki mahn akan. Re kin wia met lao inou lap en Kosonned en Moses koasoanehdi soangen meirong kan me irail anahne kapwaiada. Meirong en mahn akan solahr anahn mwurin Sises eh ketikihda moure nin duwen meirong unsek ehu, ahpw mie soangen meirong kan ni karasaras me Kristian akan kin wiewiahte ong Koht.—Sen 4:4; Ipr 13:15, 16; 1So 4:10.
Melkahka.
Merodak.
Emen koht kesempwal en kahnimw en Papilon. Mwurin Hammurabi, me wia nanmwarkien Papilon oh sounwiahda kosonned, eh koasoanehdi Papilon en wia poasen kaun en wehio, Merodak (de, Marduk) eri ndandla. Eri, e wiliandi koht tohto kan me mi mwowe oh wiahla koht kesempwal men nanpwungen koht en Papilon kan. Mwuhr, lengileng “Pelu” (Me ahneki) uhd wiliandi ahdo Merodak, (de Marduk) oh Merodak kin adaneki Pel.—Ser 50:2.
Mesaia.
Mesenih.
Pali laud en ahnsou, nein sahm men pwutak me keieu laud (kaidehn nein nohno tepin seri). Ni ahnsou me Paipel ntingdi, pwutak mesenih kin kolokol dehu wahu nan peneinei ehu oh e pahn wiahla moangen peneinei ni ahnsou me seme mehla. Lepin lokaia wet pil dokedoke mesenih wol en pelinmen kan, oh ekei pak e adaneki “tepin wah.”—Eks 11:5; 13:12; Sen 25:33; Kol 1:15.
Me suwedo.
Mikdam.
Milkom.
Mina.
E pil adaneki maneh nan Esekiel. E kin pid paun oh mwohni. Nin duwen mehn kadehde en dipwisoun mahs kan, mina ehu kin pahrekiong sekel 50, oh sekel ehu toutouki 11.4 g, kahrehda Nan Nting Sarawi ni Lokaiahn Ipru, mina kin toutouki 570 g (18.35 oz t). Duwehte kiupid, pil mie mina en nanmwarki. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, mina ehu kin pahrekiong drakma 100. E kin toutouki 340 g (10.9 oz t). Mina weneisek kin pahrekiong dalend ehu. (Esr 2:69; Lu 19:13)—Kilang Ortk B14.
Mir.
Pwilin tuhke pwohmwahu ehu me kohsang ni soangsoangen tuhke tekatek kan de tuhke tikitik kan me kisehn peneinei en Commiphora. Mir iei ehu mehn doaloa lehn kei sarawi. Aramas kin doadoahngkihong kapwohmwahwih soahng kan me duwehte likou de peht, oh e kin kohieng nan lehn eliel oh mehn kei paliwar. Mir pil kin kadoadoahk ong kaunopada paliwar kan ong seridi.—Eks 30:23; Lep 7:17; Soh 19:39.
Molek.
Emen koht en mehn Amon kan; kakete duwehte Malkam, Milkom oh Molok. Mwein e wia lengileng ehu kaidehn eden koht emen. Kosonned en Moses koasoanehdi me ma mehmen kin meirongkihong Molek nah seri kan, e anahne kamakamala.—Lip 20:2; Ser 32:35; Wi 7:43.
Molok.—
Kilang MOLEK.
Mwahiei.
Kasalehda nsensuwed ni ahnsoun mehla de ni soangen kahpwal teikan. Ni ahnsou me Paipel ntingdi, e kin wia tiahk ehu en kin mwahiei erein ahnsou ehu. Me pil patehng sengiseng laud, sounmwahiei kan kin likawih soangen likou kei, kihong pehs pohn moangarail, tehrpeseng arail likou oh pikipikir nan mwaremwararail. Ekei pak aramas akan me arail doadoahk iei en kin mwahiei ni soangen mwohmw pwukat, kin lukalahng mehla kan.—Sen 23:2; Est 4:3; Kau 21:4.
Mwail.
Mehn sosohng uwen doh. E pwarada pak ehute nan tepin Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs nan Madiu 5:41, oh mwein e kin dokedoke mwail en Rom me pahrekiong 1,479 m (4,854 ft). Wasa siluh teikan, Luk 24:13, Sohn 6:19, oh Sohn 11:18 me “mwail” pwarada kin dokedoke soangen mwail me wekideksang stadia nan tepin nting kan.—Kilang Ortk B14.
Mwakelekel.
Nan Paipel, lepin lokaia wet sohte kin pid mwakelekel en paliwarte ahpw e pil kin pid en kolokol de pwuralahng irair ehu me sohte mwahi kis ie, oh sohte mehkot me pahn kasaminehla de kauwehla ni tiahk de ni kaudok. Nan Kosonned en Moses, lepin lokaia wet kin dokedoke mwakelekel ong kaudok.—Lip 10:10; Me 51:7; Md 8:2; 1Ko 6:11.
Mwoalen kadeik.
Wasa ehu me kin ekis ilehda, me mie kehndake kolahng ie, wasa me me lapalap kan kin mwohd ie oh kapahrek ong pokon en aramas akan oh pakairkihda arail koasoandi kan. Lepin lokaia pwukat “sapwellimen Koht mwoalen kadeik” oh “mwoalen kadeik en Krais” kin karasahda sapwellimen Siohwa koasoandi en kadeik tohnsampah.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Soh 19:13.
Mwod-lahpen.
Lepin lokaia ehu nan nting kan me mi pohn Melkahka 9. E wehwehki “me pid mehlahn nein emen pwutak.” Ekei medewe me lepin lokaia wet iei ahd de mwein tepin koasoi kan en ngilen koul me kin kadoadoahk ni ahnsoun koulki melkahka wet.
N
Nahnahn Lepanon kan.
Ehu rehn wasa nahna riau me wiahda wasa nahnahn Lepanon kan. Nahnahn Lepanon mi ni palikapi oh nahnahn Anti-Lepanon mi ni palimese. Wahu reirei pwehl mwahu ehu me katohrepeseng wasa nahna riau pwukat. Nahnahn Lepanon kohda sang ni oaroahr en Mediderenien, oh kadoken nahna kan kin ile sang 1,800 lel 2,100 m (6,000 lel 7,000 ft). Mahso, tuhke sidar laud kan kin kipehdi Lepanon, oh wehi kan me limwah kin kesempwalki tuhke pwukat. (Deu 1:7; Me 29:6; 92:12)—Kilang Ortk B7.
Nard.
Leh pwohmwahu pweilaud ehu me ekis poh weitahta, me kohsang ni kisin tuhke spikenard (Nardostachys jatamansi ). Pwehki eh pweilaud, nard kin kalapw doaliong leh pweitikitik kan, oh ekei pak kaidehn uhdahn nard. Mark oh Sohn pil nda me “uhdahn pwilin tuhke nard” kohdiong pohn Sises.—Mr 14:3; Soh 12:3.
Nasaraid.
Lepin lokaia ehu me kohsang lepin lokaiahn Ipruo me wehwehki “Emen me Tohrohrla,” “Emen me Inouda.” Mie pwihn en Nasaraid riau: irail me kin pein toukihda irail oh irail kan me Koht ketin pilada pwehn wia Nasaraid kei. Ohl oh lih emen kak wiahda inou tohrohr ehu ong Siohwa en wia Nasaraid men ong erein ahnsou ehu. Irail kan me kin pein toukihda irail ong inou wet kin liksang soahng siluh: re sohte pahn kin nim sakau en wai de kang mehkan me kohsang tuhke kreip, re sohte pahn kin sehk pitenmoangarail, oh re sohte pahn kin sair paliwar en me mehla men. Irail kan me Koht ketin pilada ren wia Nasaraid kin wia Nasaraid kei erein arail mour, oh Siohwa kin ketin koasoanehdi dahme re anahne kapwaiada.—Nem 6:2-7; Sk 13:5.
Nedinim.
Irail kan me kaidehn uhdahn mehn Israel me wia lidu kan de sounpapah kan nan tehnpas sarawio. Lepin lokaiahn Ipru wet kin wehwehki “Aramas me Kohieng,” me kin kasalehda me doadoahk en tehnpas sarawio kohwong irail en wia. Mwomwen me tohto irail Nedinim kan wia kadaudok en mehn Kipeon kan me Sosua pilada ren wia “sounweseituwi oh sounidipil ong mwomwohdiso oh ong sapwellimen Siohwa pei sarawi.”—Sos 9:23, 27; 1Kr 9:2; Esr 8:17.
Nein Aaron pwutak kan.
Kadaudok en nein nein Lipai, Aaron, me pilipilda nin duwen tepin samworo lapalap pahn Kosonned en Moses. Nein Aaron pwutak kan kin wia pwukoahn samworo kan ni impwal sarawio oh ni tehnpas sarawio.—1Kr 23:28.
Nein-aramas.
Lepin lokaia wet kin pwarada mpen pak 80 nan pwuhken Rongamwahu kan. E kin kohwong Sises Krais oh met kin kasalehda duwen eh ipwidi wia aramasala, a kaidehn ngehn emen me pwuhriong nan paliweren aramas. Lepin lokaia wet pil kin kasalehda me Sises pahn ketin kapwaiada kokohp me kileldi nan Daniel 7:13, 14. Nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru, lepin lokaia wet kohwong Esekiel oh Daniel, oh kasalehda duwen wekpeseng en nanpwungen sounkair pwukat me wia aramas kei oh Koht me ketikihda rohng me ira kin pakairki.—Ese 3:17; Da 8:17; Md 19:28; 20:28.
Nein Depit.
Nenek.—
Neʹphesh; Psy·kheʹ.
Lepin lokaiahn Ipru neʹphesh oh lepin lokaiahn Krihs psy·khe′ kin dokedoke (1) aramas, (2) mahn akan, de (3) mour me aramas de mahn emen ahneki. (Sen 1:20; 2:7; 1Pi 3:20; pil ntp.) Weksang mwomwen pelien lamalam tohto ar kin kawehwehdi lepin lokaia pwukat, Paipel kin kasalehda me ni ahnsou me e kin pid menmour kan nin sampah, neʹphesh oh psy·khe′ kin dokedoke mehkot me ke kak doahke, kilang oh me kak mehla. Nan kawehwe wet, lepin lokaia pwukat kin kawehwehdi nin duwen wehwehn ehuehu ire kan, oh kin doadoahngki soangen lepin lokaia me duwehte “mour,” “menmour,” “aramas,” “mour unsek,” de soangen lepin lokaia me duwehte “I.” Nan ekei ire, lepin lokaiahn Ipru oh Krihs pwukat kin wehwehkiong ineng de anahn en menmour men. Re pil kak wehwehkiong aramas mehla men de paliwar mehla ehu.—Nem 6:6; Lep 23:2; Ais 56:11; Ak 2:13.
Nepilim.
Nein tohnleng kan me pwuhriong paliwar en aramas oh lih akan mwohn Nohliko neirail pwutak lemei kan.—Sen 6:4.
Ngahp.
Ngehn sarawi.
Ngehn suwed kan.
Ngehn soh sansal kan me suwed oh uhdahn kehlail sang aramas akan. Re adaneki “sapwellimen Koht mehlelo ohl akan” nan Senesis 6:2 oh “tohnleng ko” nan Sud 6. Irail sohte suwed ni arail kapikipikda; ahpw irail tohnleng kei me wiahiong pein irail imwintihti en Koht ni arail sapeikiong ih ni mwehin Noha oh iangala Sehdan uhwong Siohwa.—Deu 32:17; Lu 8:30; Wi 16:16; Sei 2:19.
Niholod.
Lepin lokaia ehu me sohte sansal wehwehpe me pwarada nan nting kan me mi pohn irelaud 5 en Melkahka. Ekei kin kamehlele me e kin wehwehkiong mehn pepeuk ehu, pwe e mwomwen duwehte lepin lokaiahn Ipru ehu me duwehte cha·lilʹ (flute). Ahpw e kak wehwehkiong soangen ngilen keseng ehu.
Nisan.
Nting kan me mi pohn irelaud.
Nting Sarawi (kan).
O
Ohlen/Lihen netiki paliwere.
Emen me wia nsenen pwopwoud rehn emen me kaidehn eh pwoud, ahpw mehlel pwe en alehki mwohni. (Lepin lokaiahn Krihs wet porʹne, kohsang ni lepin lokaia me wehwehki “en netiki.”) Lepin lokaia wet kin kalapw doke lih, ahpw Paipel pil kin koasoia ohlen netiki paliwere. Kosonned en Moses keinapwih netiki paliwar, oh pweinen netiki paliwar sohte kak wia meirong de sawas ong sapwellimen Siohwa wasa sarawi. Met weksang tiahk en kaudok likamw me kin doadoahngki irail me kin netiki paliwar nan imwen kaudok pwe en wie mwohneki. (Deu 23:17, 18; 1Na 14:24) Paipel pil kin doadoahngki lepin lokaia wet ni karasaras, me pid aramas akan, wehi kan de pwihn kan me kin pwongih dikedik ahpw kin nda me re kaudokiong Koht. Karasepe, minimin en pelien lamalam me adaneki “Papilon Lapalap” kin kawehwehdi nan Kaudiahl nin duwen lihen netiki paliwere pwehki eh kin werekiong kaun akan en sampah wet pwe en alehki manaman oh kepwehpwe.—Kau 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25, ntp.
Ohl mah men; Sounapwalih.
Ohl emen me mah, ahpw nan Nting Sarawi kan, iei emen me kin kolokol manaman oh pwukoa nan pwihn ehu de wehi ehu. Lepin lokaia wet pil kin kadoadoahk ong kepikipik kan nanleng nan pwuhken Kaudiahl. Lepin lokaiahn Krihs pre·sbyʹte·ros kin kawehwehdiong “sounapwalih” ni eh dokedoke irail kan me kin pwukoahki tiengla mwowe nan mwomwohdiso.—Eks 4:29; Lep 31:23; 1Ti 5:17; Kau 4:4, ntp.
Omer.
Mehn sosohng ehu ong mehkot madekeng me pahrekiong 2.2 L (2 dry qt), de eisek kis ehun ihpah ehu. (Eks 16:16, 18)—Kilang Ortk B14.
Ohmer.
Oniks.
Orep; Nahna Orep.
P
Paal.
Emen koht me mehn Kenan kan kin nda me ih me ahneki pahnlahng oh e kin kamwerehdi keteu oh wiahda wahn sahpw akan. “Paal” pil kin kadoadoahk ong eden kisin koht kan wasao. Ni lokaiahn Ipru, lepin lokaia wet wehwehki “Me ahneki; Soumas.”—1Nan 18:21; Ro 11:4.
Pahd.
Mehn sosohng ong mehkot pihl me kin mwein pahrekiong 22 L (5.81 gal), nin duwen lepin lokaia wet kin pwarada ni diperen sah kan mahso me dierekda nanpwel. Pali laud en mehn sosohng teikan ong mehkot madekeng oh mehkot pihl nan Paipel kin sosohngdi poahsoankihda uwen laud en pahd. (1Na 7:38; Ese 45:14)—Kilang Ortk B14.
Pahi.
Sahl ehu me wiawihkihda kilin mahn de me peipeikihda dihpw madekeng de pitenmoang de sahl pwetepwet kehlail me kin kapatapene uduk oh tih. Nanwerenge ahlap oh ih wasa me re kin kihong dahme re pahn kese, me kalapw wia takai ehu. Apali pahio kin pirapirdi ni pehn de kumwut en pehn emen, a e kin koledi pali teio oh kadar ni ahnsou me e kin kesingki pahi. Wehi en mahs ko kin alehda soun kesingki pahi kan pwehn iang sounpei.—Sk 20:16; 1Sa 17:50.
Pahsohpa.
Kasarawi me kin wiawi ehuehu pahr ni kaeisek pahieun rahnen Apip (mwuhr adanekihla Nisan) pwe en kin katamanda mehn Israel kan ar pitsang Isip. Re kin kemehla oh inimada sihmpwul men (de kuht), oh kin kangala iangahki tehntuhke katik oh pilawa me sohte doal ihs.—Eks 12:27; Soh 6:4; 1Ko 5:7.
Palangk en Solomon.
Nan tehnpas sarawio ni mwehin Sises, mie wasahn alu me mehn pereper mi powe ni palimaun en kelen maslikin kehlo. Me tohto kin kamehlele me e wia luhwen kisehn tehnpas sarawi en Solomon. Ih wasao me Sises ketin alu ie ni “ahnsoun kopou,” oh wasa me tepin Kristian akan kin tuhpene ong kaudok. (Soh 10:22, 23; Wi 5:12)—Kilang Ortk B11.
Palsam.
Pwilintuhke me pwohmwahu oh wih me kohsang ekei tuhke kan. E kin kadoadoahk ong wini oh leh pwohmwahu. Aramas en palimese kan kin uhdahn kesempwalki Palsam.—Sen 37:25; Ser 8:22.
Papairus.
Tuhke ehu me duwehte ahlek me kin keirda limwahn pihl me aramas kin doadoahngki pwehn wiahda kopwoun deudeu kan oh pwoht kan. E kin pil kadoadoahk ong wiahda mehn nting powe me duwehte doaropwe oh me re kin doadoahngki nan doaropwe limilim tohto.—Eks 2:3.
Papidais.
Paradais.
Wasa kaselel ehu, de mwetuwel kaselel ehu. Tepin wasa me duwehte met iei Ihden, me Siohwa ketin wiahiong tepin pwopwoudo. Ni Sises eh mahmahseniong emen loallap suwed ko pohn tuhkehn kalokoloko me mi limwah, e ketin kasalehda me sampah pahn wiahla paradais ehu. Nan 2 Korint 12:4, lepin lokaia wet kin ni sansal dokedoke paradais ni ahnsou kohkohdo, oh nan Kaudiahl 2:7, e kin dokedoke paradais en nanleng.—Mm 4:13, ntp; Lu 23:43.
Parao.
Parisi kan.
Pwihn en lamalam ndand ehu rehn mehn Suhs ni mwehin tepin Kristian kan. Re sohte kohsang ni kadaudok en samworo kan, ahpw irail kin inenen limeidihd mehlel ni kapwaiepen ire pisetik kan en Kosonnedo, oh re kin nohn kesempwalki koasoi kodoudou kan duwehte Kosonnedo. (Md 23:23) Re kin uhwong tiahk en mehn Krihs, oh nin duwen semen kei en Kosonnedo oh tiahk kan, re kin ahneki manaman laud pohn aramas akan. (Md 23:2-6) Ekei irail pil wia kisehn tohn Sanedrin. Re kin kalapw uhkihong Sises duwen kapwaiada Sapad, tiahk kan oh werekiong me dipan oh sounrik daksis kan. Ekei irail wiahla Kristian kei, me iangahki Sohl sang Tarsus.—Md 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Wi 26:5.
Peelsepwul.
Pei sarawi.
Wasa ile me wiawihkihda pwehl, takai, de tuhke me kidikidki mete, wasa me meirong kan de warpwohmwahu kan kin meirongala ie ong kaudok. Nan keieun perehn impwal sarawio oh tehnpas sarawio, mie kisin “pei sarawi kohl” ehu ong meirong en warpwohmwahu. E wiawihkihda tuhke me kidikidkihla kohl. “Pei sarawi prons” ehu me laudsang met ong meirong isihs kin mi likio, nan wasa me kelpene. (Eks 27:1; 39:38, 39; Sen 8:20; 1Na 6:20; 2Kr 4:1; Lu 1:11)—Kilang Ortk B5 oh B8.
Pekehi.
Pendekos.
Keriaun kasarawi kesempwal siluh me ohlen Suhs koaros anahne wia nan Serusalem. Pendekos kin wehwehki “Kelimeisek (Rahn),” ih ahd me kadoadoahk nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs ong Kasarawien Rahk de Kasarawien Wihk kan nan Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru. Kasarawi wet kin wiawi ni rahn kelimeisek sang ni Nisan 16.—Eks 23:16; 34:22; Wi 2:1.
Perehpen mwaremware.
Ehd ehu me mie takai kesempwal kan me mi powe. Samworo lapalap kin kihdi met pohn eh mohngiong ni ahnsou me e pedolong nan Wasa Sarawio. E kin adaneki “perehpen mwaremware en kopwung” pwehki mie Urim oh Dumim mi loale, me kin kadoadoahk pwehn kasalehda sapwellimen Siohwa kadeik kan. (Eks 28:15-30)—Kilang Ortk B5.
Persia; Mehn Persia kan.
Sahpw ehu oh tohnsahpw ehu me koasoipe kin kalapw wiawi iangahkihte mehn Media kan. Ni tepidahn arail poadopoad, mehn Persia kan kousoante ni palieir en pali kapi en wasa nahnahn patapat en Iran. Pahn kaundahn Sairus Lapalap (me ekei soupoad en mahs kin koasoia me eh pahpa mehn Persia oh eh nohno mehn Media), mehn Persia kan uhd kehlailsang mehn Media kan, ahpw wehi riau pwukat pousehlahte ehupene. Sairus kalowehdi wehin Papilon nan pahr 539 Mwohn Krais oh mweidohng mehn Suhs kan me sensel ren pwurala nan sapwarailo. Wehin Persia tepisang Pillap Indus me mi palimese lella Sehd Aegean me mi palikapi. Mehn Suhs kan mi pahn kaundahn Persia lao Aleksander Lapalap kalowehdi mehn Persia kan nan pahr 331 Mwohn Krais. Daniel kilang wehin Persia nan kaudiahl ehu oh Paipel pil kin koasoia duwen wehi wet nan pwuhken Esra, Nehmaia, oh Ester. (Esr 1:1; Da 5:28; 8:20)—Kilang Ortk B9.
Pilawahn kasansal.
Lopwon en pilawa eisek riau me wiahda koasoakoasoak riau, meh weneu nan ehu koasoakoasoak, oh kin mi pohn tehpel en Wasa Sarawio nan impwal sarawio oh tehnpas sarawio. E pil adaneki “pilawa koasoakoasoak” oh “pilawahn meirong kan.” Meirong wet ong Koht kin wilialihkihdi pilawa kapw ni ehuehu Sapad. Samworo kan me kin kalapw tungoale pilawa me re kin wilianda ko. (2Kr 2:4; Md 12:4; Eks 25:30; Lip 24:5-9; Ipr 9:2)—Kilang Ortk B5.
Pilisdia; Mehn Pilisdia.
Sahpw me mi limwahn oaroahr ni palieir en Israel me mwuhr adanekihla Pilisdia. Irail kan me keseudo sang Krihd oh kousoanla wasao adanekihla mehn Pilisdia kan. Depit kalowehdi irail ahpw re wia wehi uhtohr ehu oh kin kalapw imwintihtihong Israel. (Eks 13:17; 1Sa 17:4; Ei 9:7)—Kilang Ortk B4.
Pim.
Mehn tenek oh pil pweinen dahme mehn Pilisdia kan kin pwainki en emen pahn edehda soangsoangen kepwehn doadoahk mete kan. Sounkasawih dipwisou en mahs kan weirda mehn tenek kei nan Israel me nting en Ipru kan ong “pim” nting powe; mepwukat kin kalapw toutouki 7.8 g (0.2508 oz t), me pahrekiong silikis riaun sekel ehu.—1Sa 13:20, 21.
Pneuʹma; Ruʹach.
Mie wehwe tohto ong lepin lokaiahn Ipru ruʹach oh lepin lokaiahn Krihs pneuʹma. Wehwe pwukat koaros kin dokedoke mehkot me soh sansal ong mesen aramas oh kihda mehn kadehdehn manaman me kin mwekimwekid. Lepin lokaiahn Ipru oh Krihs pwukat kin kadoadoahk ong (1) kisinieng, (2) kehl en mour me mi nan kepikipik kan en sampah, (3) kehl me kohsang mohngiong en aramas oh kahrehiong en kin nda oh wia soahng kan ni ahl ehu, (4) mahsen kan me kohsang rehn emen me sohte sansal, (5) ngehn akan, oh (6) sapwellimen Koht manaman, de ngehn sarawi. Nan kawehwe wet, lepin lokaia pwukat kin kawehwehdi nin duwen wehwehn ehuehu ire kan.—Eks 35:21; Me 104:29; Md 12:43; Lu 11:13.
Poadidiong Koht.
Por·neiʹa.—
Pul.
Purim.
Kasarawi me kin wiawi ehuehu pahr ni kaeisek pahieun oh kaeisek limaun sounpwong en Adar. E kin katamanda rahn me mehn Suhs kan pitsang kamakamala ni mwehin Lih Nanmwarki Ester. Lepin lokaia wet pu·rimʹ kaidehn lepin lokaiahn Ipru ieu oh e kin wehwehki “usuhs kan.” Kasarawien Purim, de Kasarawien Usuhs kan adaneki met pwehki en Aman eh doadoahngki Pur (me iei, Usuhs) pwehn koasoanehdi rahn me e pahn kapwaiada eh koasoandi en kasohrehla mehn Suhs kan.—Est 3:7; 9:26.
Pweinen kohpwao.
Pweinen kohpwahn inou lap, mwohn wasa me samworo lapalap kin kadingiding ntahn meirong en dihp ni Rahnen Tomw. Lepin lokaiahn Ipru wet kohsang ni lokaia me wehwehki “en pwaindi (dihp)” de mwein “en irisasang (dihp).” E wiawihkihda kohl tohr oh kerup riemen mi powe, emen mi apali, a emen mi pali teio. Ekei pak e kin ndahte “pweine.” (Eks 25:17-22; 1Kr 28:11, ntp; Ipr 9:5)—Kilang Ortk B5.
Pweinen pweipwei sapahl.
Pweipwei ehu me kin kohda pwe en kasaledekihala aramas sang sensel, kadeik, lokolok, dihp de pil pwukoa ehu. Pweipwei wet sohte kin wiawihte ni mwohni. (Ais 43:3) Pweinen pweipwei sapahl kin anahn ong soangsoangen irair kan. Karasepe, Siohwa ketin sapwellimanki mesenih pwutak de mahn wol koaros nan Israel, oh pweinen pweipwei sapahl ehu kin anahn pwe en kasaledekihirailla sang sapwellimen Siohwa doadoahk. (Nem 3:45, 46; 18:15, 16) Ma kouwol keper men me sohte keldi kemehla emen, me nainekio anahne kihda pweinen pweipwei sapahl ehu pwe en saledek sang kalokepen mehla me koasoandier. (Eks 21:29, 30) Ahpw, sohte pweipwei sapahl pahn alahldi ong emen me nsenki kemehla aramas. (Nem 35:31) Me keieu kesempwal, Paipel kin kasalehda pweinen pweipwei sapahl me Krais ketin pwainla sang ni eh pwoula pwe en ketin kasaledekihala aramas peik kan sang dihp oh mehla.—Me 49:7, 8; Md 20:28; Ep 1:7.
Pwihn me kin uhpalihki Erod.
Irail wia pwihn en uhki wehi me kin utung koasoandi en politik en Erod ni arail kin kakaun pahn manaman en Rom. Ekei Sadusi ko mwein ele kin iang pwihn wet. Pwihn wet iangala Parisi ko pwe ren uhwong Sises.—Mr 3:6.
Pwil peh powe.
Re kin pwil pehrail kan pohn emen pwe en idihada ih ong doadoahk tohrohr ehu de en kihong ih kapai, kisakis en ngehn sarawi, de kamwahwihala ih. Ekei pak re kin pwili pehrail kan pohn mahn akan mwohn re pahn meirongla.—Eks 29:15; Nem 27:18; Wi 19:6; 1Ti 5:22.
Pwoahr loal me soh kapi.
Pwohmakraneid.
Wahntuhke ehu me duwehte mwomwen apel, me ni imwio kin sirangpeseng. Kilio kekeluwak oh loale mie kisin werentuhke kan me poh mpwulapwul de weitahta me kin mi nan kidikid pwonopwon tohto kei me diren pihl. Kapwat me mwomwen pwohmakraneid kin mi ni pwungipen en samworo lapalapo eh likou reirei poh mei me sohte peho. Oh kapwat pwukat kin pil mi pohn kadoken uhr me mi pohn uhr ko me adaneki Sakin oh Pohas me mi mwohn tehnpas sarawio.—Eks 28:34; Nem 13:23; 1Na 7:18.
Pwung.
R
Rahnen Kadeik.
Rahn tohrohr ehu, de ahnsou ehu me soangen pwihn kan, wehi kan, de tohnsampah pwon pahn ale kadeik sang rehn Koht. Mwein iei ahnsou ehu me irail kan me pakadeikda me warohng mehla pahn kamakamala, de kadeik wet pahn kak kihong ekei aramas ahnsou mwahu en komourala oh alehda mour soutuk. Sises Krais oh sapwellime wahnpoaron kan kin koasoia “Rahnen Kadeik” en ahnsou kohkohdo sohte kin pidadahte me momour kan ahpw pil irail kan me melahr mahso.—Md 12:36.
Rahnen kaunopada.
Rahnen Tomw.
Rahn sarawi me keieu kesempwal ong mehn Israel kan, me pil adaneki Yom Kippur (me kohsang ni lokaiahn Ipru yohm hak·kip·pu·rimʹ, “rahn en pweipweidi”), me kin wiawi ni kaeisek en rahn en sounpwong en Edanim. Ihte rahnet nan pahro, me samworo lapalap kin pedolong nan Wasa Sarawihe nan impwal sarawio oh mwuhr nan tehnpas sarawio. E kin meirongkihla ntahn mahn akan ong dipe kan, dipen mehn Lipai teikan oh dipen aramas akan wasao. Iei ahnsoun kapokon sarawi oh kaisihsol, oh pil sapad, ahnsou ehu me sohte mweimwei en doadoahk.—Lip 23:27, 28.
Rahr.
Mehkot kekeluwak me duwehte takai, me mahn tikitik en nansed kan wiahda. E kin dierek nansed ni soangsoangen poh kan, me duwehte weitahta, pwetepwet, oh toantoal. Mie rahr tohto nan Sehd Weitahta. Ni ahnsou me Paipel ntingdi, rahr weitahta uhdahn pweilaud oh kin kadoadoahk pwehn wiahda elen pwur oh mehn kapwat teikan.—Lep 8:11.
Reap.
Lepin lokaiahn karasaras ehu me pwarada nan pwuhken Sohp, Melkahka kan, oh Aiseia (kaidehn Reap en nan pwuhken Sosua). Nan pwuhken Sohp, ire kan sewese kitail en wehwehki me Reap iei mahn kalaimwun en nansed men; nan ire teikan mahn kalaimwun en nansed menet kin karasahiong Isip.—Sop 9:13; Me 87:4; Ais 30:7; 51:9, 10.
Rihng en sidamp.
Soangen sidamp ehu me emen kin kihong ni sendin peh de ni sahl ehu me ele e kin mwarehda. E wia kilelepen manaman en kaun de me lapalap men. (Sen 41:42)—Kilang SIDAMP (MEHN KATENG).
Rikada.
En kihpene sohte lipilipil luhwen wah kan me soundondol kan nsenki de sohte nsenki kihdi. Kosonned en Moses kaweid aramas akan en dehr dolungasang keilen arail mwaht pwon oh pil dehr kihsang wahn olip de kreip kan koaros. Met iei pwungen me semwehmwe, me lokolok, mehn liki, me sepwoupwou, oh liohdi kan me Koht ketikihong pwe ren rikada dahme luhwehdi mwurin dondol.—Ru 2:7.
Rir sarawi.
Rongamwahu.
S
Sadusi kan.
Pwihn en lamalam ndand ehu rehn mehn Suhs. E wiawihkihda aramas lapalap oh kepwehpwe kan oh samworo kan me ahneki manaman laud ong soahng kan me kin wiawi nan tehnpas sarawio. Re kin soikala tiahk kodoudou tohto me Parisi kan kin wia oh pil arail padahk teikan. Re sohte kin kamehlele duwen kaiasada de me mie tohnleng kan. Re kin uhwong Sises.—Md 16:1; Wi 23:8.
Saion; Nahna Saion.
Eden kahnimw kehlail en mehn Sepus me mi palieir en palimesen dohlen Serusalem. Mwurin Depit eh kalowehdi wasaht, e kauwada imwe imwen nanmwarki, oh wasao adanekihla “Kahnimw en Depit.” (2Sa 5:7, 9) Saion wiahla nahna ehu me sarawi ong Siohwa ni Depit eh kasaudo Kohpwahn Inou lapo wasao. Mwuhr, ahdo pil kin doke wasahn tehnpas sarawio pohn Nahna Moria, oh ekei pak kahnimw en Serusalem pwon. E kin kalapw kadoadoahk nin duwen karasaras nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs.—Me 2:6; 1Pi 2:6; Kau 14:1.
Sak en Soutik en Kauno.
Mwenge en pilawa me sohte doal ihs oh wain me wia karasaras en kahlap oh ntahn Krais; katamanpen pwoulahn Sises. Pwehki met iei tiahk ehu me Kristian akan anahne kapwaiada nin duwen dahme Paipel mahsanih, e konehng en kahdaneki “Kataman.”—1Ko 11:20, 23-26.
Sameria.
Poasen kaunen keinek eisek en wehin Israel erein sounpar 200 samwa, oh pil eden wasao pwon. Kahnimwo kokouda pohn nahna ehu me pil adiki ahdohte. Ni mwehin Sises, Sameria iei eden ehu wasa me mi nanpwungen Kalili ni paliepeng oh Sudia ni palieir. Sises sohte ketin kalohk nan sahpwet ni eh kin seiloak, ahpw mie pak e ketin kote wasao oh mahseniong tohn wasao. Piter doadoahngki ni karasaras keriaun kih en Wehio ni ahnsou me mehn Sameria kan alehdi ngehn sarawi. (1Na 16:24; Soh 4:7; Wi 8:14)—Kilang Ortk B10.
Samin; Saut.
Samworo lapalap.
Nan Kosonned en Moses, ih samworo me keieu kesempwal me kin wiliandi aramas akan mwohn silangin Koht oh kaweid samworo teikan. E pil adaneki “kaunen samworo.” (2Kr 26:20; Esr 7:5) Ih kelehpw me mweimweiong en pedolong nan Wasa Sarawihe, pere me keieu loale nan impwal sarawio oh mwuhr nan tehnpas sarawio. E kin wia met ihte ni Rahnen Tomw. Lepin lokaia “samworo lapalap” pil kin kadoadoahk ong Sises Krais.—Lip 16:2, 17; 21:10; Md 26:3; Ipr 4:14.
Samworo.
Ohl emen me kamanamanla pwe en wia wiliepen Koht ong aramas akan me e kin papah, oh kin kaweidkin irail duwen Koht oh sapwellime kosonned kan. Samworo kan pil kin wilian aramas akan mwohn silangin Koht, kihda meirong kan oh pil kin wia pekipek rehn Koht ong aramas akan. Mwohn Kosonned en Moses eh wiawihda, moangen peneinei kan kin papah nin duwen samworo ong eh peneinei. Nan Kosonned en Moses, ohl akan sang peneinei en Aaron me keinek en Lipai iei me kin wiahda pwihn en samworo kan. Ohlen Lipai teikan kin wia sawasparail. Ni inou lap kapwo eh manamanla, Israel en Koht wiahla wehin samworo ehu, oh Sises Krais me wia Samworo Lapalap.—Eks 28:41; Ipr 9:24; Kau 5:10.
Sanedrin.
Sapad.
Kohsang lepin lokaiahn Ipru ehu me wehwehki “en kommoal; en uhdi.” Iei keisuhwen rahn en wihk en mehn Suhs (kihrlahn ketipin Nialem lel kihrlahn ketipin Rahn Kaunop). Ekei rahnen kasarawi teikan nan pahro, oh pil keisuhwen oh kelimeisek en pahr kan pil kin adaneki sapad. Ni rahnen Sapad, sohte doadoahk pahn wiawi, ihte doadoahk en samworo nan wasa sarawio. Nan pahr akan en Sapad, sohte me pahn koadoahke sahpw oh mehn Ipru kan sohte pahn idihdiong en pwain arail pweipwand kan. Nan Kosonned en Moses, soahng kan me keinepwi ni Sapad kin toupahrek, ahpw kaunen pelien lamalam ko kin ekisekis kapatahiong, me kahrehda ni mwehin Siseso, e kin apwal ong aramas akan en kapwaiada.—Eks 20:8; Lip 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.
Sarawi; Sarawihla.
Ehu irair me Siohwa ketin sapwellimanki; Irair ehu me uhdahn mwakelekel ni tiahk oh sarawi. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Lep 9:10; Ais 6:3) Ni eh kin dokedoke aramas akan (Eks 19:6; 2Na 4:9), mahn akan (Nem 18:17), soahng kan (Eks 28:38; 30:25; Lip 27:14), wasa kan (Eks 3:5; Ais 27:13), ahnsou kan (Eks 16:23; Lip 25:12), oh wiewia kan (Eks 36:4), lepin lokaiahn Ipru mahs wet kin kasalehda madamadau en katohrehla de kasarawihala ong Koht me sarawi; irair ehu en katohrohrla ong sapwellimen Siohwa doadoahk. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia pwukat “sarawi” oh “sarawihla” pil wehwehki en katohrohrla ong Koht. Lepin lokaia pwukat pil kin kadoadoahk ong en emen eh wiewia mwakelekel.—Mr 6:20; 2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.
Sedudun.
Lepin lokaia ehu me pwarada nan nting kan me mi pohn irelaud en Melkahka 39, 62 oh 77. Wehwehn lepin lokaia wet sohte sansal. Nting pwukat kin pwarada pwehn kaweid duwen keseng oh koul, oh mwein e kin kasalehda wiepen koul de mehn keseng me kadoadoahk. Mie sounkeseng mehn Lipai men me adaneki Sedudun, eri wiepen koul wet de mehn keseng kan kakete pidada ih oh nah pwutak kan.
Sehdan.
Seikop.
Nein Aisek oh Repeka pwutak. Mwuhr, Koht ketikihong mware Israel, oh e wiahla kaunen peneinei en aramas en Israel kan (pil adaneki mehn Israel kan a mwuhr, mehn Suhs akan). Ih me semen pwutak 12 ko, oh irail iangahki kadaudokarail kan wiahda keinek 12 en wehin Israel. Ahdo Seikop usehlahte doadoahk ong wehin de aramas akan en Israel.—Sen 32:28; Md 22:32.
Sekel.
Mehn sosohng uwen toutou en mehkot de uwen pweinen mehkot, me mehn Ipru kan kin kalapw doadoahngki. E kin pahrekiong 11.4 g (0.403 oz; 0.367 oz t). “Sekel en wasa sarawio” ele wia lepin koasoi ehu me kin kadoadoahk pwehn kasansalehda me uwen toutou en mehkot anahne pwung oh pahrekiong mehn paun me mi nan impwal sarawio. Ele mie nein nanmwarki sekel (me weksang sekel me aramas kin doadoahngki) de soangen mehn paun ehu me kin mi nan tehnpesen nanmwarki.—Eks 30:13.
Selah.
Lepin lokaia ehu me kin kadoadoahk ong koul de wadawad, me dierek nan Melkahka kan oh Apakuk. E kakete wehwehki en ekis uhdi erein koul de keseng ehu, de koaros, pwehn doudouloale de pwehn uhdahn kasansalehda pepehm nan koulo de kesengo. Lepin lokaia me Greek Septuagint kin doadoahngki iei di·aʹpsal·ma, me wehwehki “kisin uhdi kis erein koul de keseng.”—Me 3:4; Apa 3:3.
Seminid.
Lepin lokaia ehu me kin pidada keseng de koul me kin wehwehki “kawaluhn,” me kakete dokedoke ngilen keseng ngihl toutou. Ong me pid dipwisoun keseng kan, lepin lokaia wet ele pidada dipwisoun keseng kan me kin wiahda ngihl toutou (bass). Ong me pid koul kan, ele e kin dokedoke ngilen keseng me ngihl toutou oh koul me pahn pwakihte ngihl wet.—1Kr 15:21; Me 6:Nmpi; Me 12:Nmpi.
Sepat.
Serap kan.
Sertis.
Seus.
Koht me keieu lapalap rehn mehn Krihs kan me kin kaudokiong koht tohto kan. Nan Listra, aramas ko medewehki ni sapwung me Parnapas iei Seus. Nting kan en mahsie me dierekda karanih Listra koasoia duwen “samworo kan en Seus” oh “Seus koht en ketipin.” Sohp me Pohl iangada sang Malda mie sansal en “Nein Seus Pwutak ko,” me iei, mpwero Castor oh Pollux.—Wi 14:12; 28:11.
She′ohl′.
Lepin lokaiahn Ipru ehu me pahrekiong haiʹdes ni lokaiahn Krihs. E kawehwehdi “Sousou” (me tepin mesen nting kin laud), me kasalehda me e wehwehki sousou en tohnsampah pwon.—Sen 37:35; Me 16:10; Wi 2:31 (ntp).
Sia.
Sidamp (Mehn kateng).
Mehkot me aramas kin idangidi (pohn pwelpaip de wax) pwehn wiahda sidamp me kasalehda ihs me nainekio, de kilelepen mehkot me uhdahn mehlel, de mehkot me aramas pwungkipene. Sidamp de mehn kateng en mahs akan kin wia mehkot me kekeluwak (takai, aipwori, de tuhke) oh mesen nting de kilel kan kin wekidekla. Sidamp de mehn kateng kin wia karasaras en mehkot me sidamplahr pwehki eh uhdahn mehlel, de wia kilel ehu me aramas emen naineki, de mehkot me ekiekla de rir.—Eks 28:11; Neh 9:38; Sop 38:14; Kau 5:1.
Sihp.
Uhdahn eden keriaun sounpwong en kalender sarawi en mehn Suhs oh kawaluhn sounpwong en kalender en koperment. E tepisang nanwerengen April lel nanwerengen May. E kin adaneki Iyyar nan pwuhk en Suhso Talmud oh pwuhk teikan me wiawihda mwurin mehn Suhs kan ar kalipilipala nan Papilon. (1Na 6:37)—Kilang Ortk B15.
Sihsar.
Eden peneineien Rom ehu me wiahla lengileng ehu ong nanmwarkien Rom. Eden Sihsar pwukat, Akustus, Daipirius oh Klaudius pwarada nan Paipel, oh mendahki eden Nero sohte pwarada, ih pil emen Sihsar. Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, lepin lokaia “Sihsar” pil kin kadoadoahk pwe en wiliandi koperement de Wehi.—Mr 12:17; Wi 25:12.
Silepen nanmwarkien Rom.
Pwihn en sounpei en Rom ehu me koasoandi en kin sinsile nanmwarkien Rom. Pwihn wet ahnekihla manaman en palien politik pwe ren utungada de pil kihsang nanmwarki.—Pil 1:13.
Sinakoke.
Lepin lokaia ehu me wehwehki “Kihpene; kapokon ehu,” ahpw nan pali laud en iren nting sarawi kan, e wehwehki ihmw, de wasa me mehn Suhs akan kin kohpene ong wadek Nting Sarawi, kaweid, padahk, oh kapakap. Ni mwehin Sises, kin mie sinakoke ehu nan ehuehu kahnimw en Israel, oh mie sinakoke tohto nan kahnimw laud kan.—Lu 4:16; Wi 13:14, 15.
Siohwa.
Sipan.
Siria; Mehn Siria.—
Kilang ARAM; MEHN ARAM KAN.
Sirkumsais.
Tiahk en lekehsang imwin kilin ohn ohl kan. Eipraam oh kadaudoke kan anahne kapwaiada koasoandi wet, ahpw Kristian akan sohte anahne. E pil kin wia karasaras nan soangsoangen ire teikan.—Sen 17:10; 1Ko 7:19; Pil 3:3.
Sohpeisang Koht, Kesehla oh Uhwongada Kaudok Mehlel.
Lepin lokaiahn Krihs wet (a·po·sta·siʹa) kin kohsang ni lepin lokaia ehu me wehwehki “en kesihnen dohsang.” E pil kin wehwehki “kesehla, kohkohsang, de pelianda.” Nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs, “kesehla oh uhwongada kaudok mehlel” kin keieu kadoadoahk ong irail kan me kesehla kaudok mehlel.—Lep 11:9; Wi 21:21; 2De 2:3, ntp.
Sohp en Tarsis kan.
Soukohp.
Soumwahu lusulus.
Soumwahu me kin mwadang parpeseng oh kak kasoumwahwihada kiden aramas oh kemeirailla. E kin kalapw pid sapwellimen Koht kadeik.—Nem 14:12; Ese 38:22, 23; Ei 4:10.
Sounapwalih.
Ohl emen me eh pwukoa keieu iei en apwalih oh wia sounsilepen mwomwohdiso. Wehwehn lepin lokaiahn Krihso e·piʹsko·pos kin pid apwalih oh pere mehkot. Lepin lokaia ko “sounapwalih” oh “ohl mah” (pre·sbyʹte·ros) kin wehwehkihong soangen pwukoa ehute nan mwomwohdisohn Kristian. Lepin lokaia ko “ohl mah” kin kasalehda irair koahiek en me pilipildao, oh lepin lokaiao “sounapwalih” kin kasansalehda doadoahk kan me anahne wiawi nan pwukoa wet.—Wi 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.
Sounkadokepene pali riau.
Sounkasawih usu kan.
Sounkawehwehn Kosonnedo.
Lel ni ahnsou me Sises ketido nin sampah, e wia pwihn en ohl ehu me ese Kosonnedo. Re kin uhwong Sises.—Mr 12:38, 39; 14:1.
Sounkilang kaudiahl.
Aramas emen me Koht ketin kahrehiong en kak wehwehki kupwure, emen me Koht ketin kahrehiong en kak kilang de wehwehki soahng kan me aramas sohte pahn kak wehwehki. Lepin lokaiahn Ipru wet kohsang lepin lokaia ehu me wehwehki “en kilang,” ni karasaras de pil uhdahn kilang. Ohl me kin kilang kaudiahl kan iei emen me meteikan kin kohla reh pwehn rapahki kaweid erpit ong kahpwal kan me re kin lelohng.—1Sa 9:9.
Sounkopwung kan.
Ohl akan me Siohwa ketin pilada pwe ren doarehla sapwellime aramas akan mwohn ahnsou me nanmwarkien Israel kan kin kakaun.—Sk 2:16.
Sounkosetipw.
Aramas me dene e kak koasoiahda dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo. Samworo kan me kin akmanaman, sounwunahni kan, sounkasawih usu kan oh meteikan kin kileldi nin duwen sounkosetipw nan Paipel.—Lip 19:31; Deu 18:11; Wi 16:16.
Sounnting.
Me kin pwurehng ntingihada Nting Sarawi kan ni Lokaiahn Ipru.—Esr 7:6.
Sounpadahk en pwihnen Epikurus.
Irail kan me kin idawehn sounpadahk en Krihs me ede Epikurus (341-270 B.C.E.). Arail lamalam kin poahsoankihda madamadau me dene ahn emen peren iei mehn akadei me keieu kesempwal nan mour.—Wi 17:18.
Sounpadahk en pwihnen Sdohik.
Ehu pwihn en sounpadahk en Krihs me kin kamehlele me peren kin kohsang emen eh kin doadoahngki eh koahiek en madamadau oh idawehn koasoandi en kepikipik kan. Ong irail, aramas me inenen loalokong sohte kin nsenohki medek de peren.—Wi 17:18.
Sounpihtih keseng.
Nin duwen me eh kadoadoahk nan Melkahka kan, lepin lokaiahn Ipru wet mwomwen dokedoke emen me kin wiahda koul kan oh padahkih ia duwen koulki koul pwukat. E pil kasukuhlih mehn Lipai sounkoul kan oh tiengla mwohrail ni ar koul mwohn aramas akan. Ekei kawehwehn Paipel kan kin kawehwehdi lepin lokaia wet “kaunen sounkoul” de “kaunen sounkeseng.”—Me 4:Nmpi; 5:Nmpi.
Sounsawas.
Kawehwe me kohsang lepin lokaiahn Krihs ehu di·aʹko·nos, me kin kalapw kawehwehdiong “sounpapah.” “Sounsawas” kin dokedoke emen me kin sewese pwihn en sounapwalih kan en mwomwohdiso. E anahne kapwaiada koasoandi kan en Paipel pwe en kak alehdi pwais en papah wet.—1Ti 3:8-10, 12.
Sounsilasil.
Emen me kin silehsang aramas oh dipwisou kan kahpwal me kakete wiawi, ahpw mehlel nipwong kan. E pil kin ruwes ni ahnsou me keper. Sounsilasil kan kin kalapw mi pohn kelen kahnimw kan de wasahn doulik kan pwe en mwasamwasahn irail kan me kohkohdo wasao mwohn arail kerenla. Sounsilasil men nan karis en sounpei kin kalapw adaneki sounsilepe. Soukohp kan kin wia sounsilasil kei ong wehin Israel ni karasaras, pwe re kin kairehki tohnwehio duwen kasohrala me pahn wiawihong irail.—2Na 9:20; Ese 3:17.
Sounwia dahl.
Sounwunahni.
Emen me dene e kin koasoi ong me melahr akan.—Lip 20:27; Deu 18:10-12; 2Na 21:6.
Sousou.
Ni ahnsou me tepin mesen nting kin tikitik, e kin wehwehki ehuehu sousou; a ni ahnsou me tepin mesen nting kin laud, e kin wehwehki sousou en tohnsampah pwon, me pahrekiong lepin lokaiahn Ipru “sheʹohlʹ” oh lepin lokaiahn Krihs “haiʹdes.” Nan Paipel, ni lokaiahn karasaras, e kin wehwehki wasa ehu de irair ehu me soangen wiewia oh madamadau koaros kin uhdi.—Sen 47:30; Ekl 9:10; Wi 2:31.
Sousoun kataman.
Wasahn seridi ehu me paliweren aramas mehla men nekinekla ie. Lepin lokaia wet kawehwehdi lepin lokaiahn Krihso mne·meiʹon, me kohsang lepin lokaia “en kataman,” me kasalehda me aramas teikan oh Koht kin ketin tamataman aramas melahr men.—Soh 5:28, 29.
Sowi.
Mehn pepeuk ehu me wiawihkihda mete, me kin wia mehn pakair oh keseng. Nan Nempe 10:2, Siohwa ketikihda kaweid ong wiawihdahn sowi silper riau me pahn kadoadoahk pwehn wiahda soangen ngihl kan me aramas ako pahn rong oh ese ma ahnsoun pokonpene de ahnsoun kihpene imwarail impwal kan de ahnsoun mahwen. Weksang mehn pepeuk kan me wiawihkihda oh mwomwen koden mahn akan, soangen mehn pepeuk pwukat kakete wia sowi inen kei. Sowi kan me Paipel sohte kasalehda mwomwen ar wiawihda pil iang wia kisehn mehn keseng kan ni tehnpas sarawio. Ni karasaras, ngilen sowi kin kalapw iang pakair en sapwellimen Siohwa kadeik de iang mwekid kesempwal teikan me kohsang reh.—2Kr 29:26; Esr 3:10; 1Ko 15:52; Kau 8:7–11:15.
Span.
Mehn sosohng ehu me uwen reirei, sang ni imwin sendilepe lel ni imwin senditik ma emen kihpeseng peho. Ma e pahn kapahrekiong kiupid ehu me reireiki 44.5 cm (17.5 in.), span ehu pahn reireiki 22.2 cm (8.75 in.). (Eks 28:16; 1Sa 17:4)—Kilang Ortk B14.
Suda.
Nein Seikop pwutak kapahmen sang eh pwoud Lia. Ni Seikop eh kereniongehr mehla, e kohpada me kaun lapalap poatopoat men pahn kohsang peneineien Suda. Ni Sises eh ieias nin duwen aramas emen, e ketisang kadaudok en Suda. Ahd wet Suda pil kin dokedoke keineko oh mwuri e kin dokedoke wehio me adanekihla Suda. Suda, me adaneki Wehin palieir, wiawihkihda mehn Israel kan en keinek en Suda oh Pensamin oh pil samworo kan oh mehn Lipai kan. Suda sapweniki wasa palieir en wehio me iangahki Serusalem oh tehnpas sarawio.—Sen 29:35; 49:10; 1Na 4:20; Ipr 7:14.
Supilih.
Sounpar kalimeisek koaros sang ni Israel eh pedolong Sapwen Inowo. Sahpwo sohte kin kadoadoahk erein pahr en Supilih, oh lidu mehn Ipru kan kin saledekla. Sapwen sohso me netila pahn kapwurupwurodo. Supilih iei pahr en kasarawi ehu, pahr en saledek me kapwuredohng tohnwehio irair me Koht ketin koasoanehdi nin tapio.—Lip 25:10.
T
Takain ngidar pilawa.
Takai pwonopwon ehu me kin mi pohn pil ehu soangen takaiohte oh aramas kin ngidarkihpene krein pwehn wiahda pilawa amas. Mehkot kin kohieng nanwerengen takain pah pwe en katengehdi takain powe. Ni ahnsou me Paipel ntingdi, lih akan kin doadoahngki mehn ngidar pilawa tikitik nan pali laud en ihmw kan. Pwehki peneinei kin anahne mehn ngidar pilawa tikitik pwe ren wiahda kanarail pilawa rahn koaros, Kosonned en Moses kin keinapwihdi aramas en kihsang mehn ngidar pilawa de takain powe nin duwen mehn wia kilelepen pweipwand. Mahn akan me kin kamwakid mehn ngidar pilawa laud kan.—Deu 24:6; Mr 9:42.
Takain pwukakeimw.
Takai ehu me mi ni keimwen ihmw wasa me dihd riau kin kohpene ie, pwe ira de pwupwudi. Takain pwukakeimw me keieu kesempwal iei takain pwukakeimw en poahsoano; takai kehlail ehu kin pilipilda ong imwen wehi oh kelen kahnimw kan. Ni karasaras, lepin lokaia wet kin kasalehda poahsoanpen sampah, oh Sises iei ‘takain pwukakeimw en poahsoan’ en mwomwohdisohn Kristian, me kin rasehng ihmw ehu.—Ep 2:20; Sop 38:6.
Tehnpas sarawi.
Ihmw ehu me poahsoandi teng nan Serusalem me wiliandi impwal sarawi me kin wia poasen en kaudok en mehn Israel kan. Solomon me wiahda keieun tehnpas sarawio oh mehn Papilon kan kauwehla. Serupapel me wiahda keriaun tehnpas sarawio mwurin mehn Suhs kan pwurodo sang arail kalipilipala Papilon, oh mwuhr Erod Lapalap me pwurehng wiahda. Nan Nting Sarawi kan, tehnpas sarawio kin kalapw adaneki “tehnpesen Siohwa.” (Esr 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Md 24:1)—Kilang Ortk B8 oh B11.
Tehtehn mahwen.
Likoun perehre me sounpei kan kin likawih, me iei lisoarop, likou mete, mehn katenge lukope, perepen neh oh mehn sansar.—1Sa 31:9, ntp; Ep 6:13-17.
Teped.
Tepil.
Tepin wah.
Tepin wahnsahpw kan ni ahnsoun dondol; tepin wahn doadoahk de wahn mehkot. Siohwa ketin padahkihong wehin Israel en meirongkihong ih tepin wah, mehnda ma aramas, mahn, de wahnsahpw. Nin duwen wehi ehu, mehn Israel kan kin meirongkihong Koht tepin wah kan ni Kasarawien Pilawa me Sohte Doal Ihs oh ni Pendekos. Lepin lokaia “tepin wah” pil kin wia karasaras en Krais oh ienge me keidi kan.—1Ko 15:23; Nem 15:21; Lep 3:9; Kau 14:4.
Tiahk samin me pid wia nsenen pwopwoud.
E kohsang ni lepin lokaiahn Krihs por·neiʹa, lepin lokaia ehu nan Paipel me pid ekei soangen tiahk kan me pid wia nsenen pwopwoud me Koht ketin kalikedi. Met iangahki kamwahl, netiki paliwar, wia nsenen pwopwoud nanpwungen meh riemen me sohte pwopwoud, ohl mwahuki ohl oh lih mwahuki lih, oh eng rehn mahn. E kin wia karasaras nan Kaudiahl me pid pelien lamalam me duwehte lihen netiki paliwere, me adaneki “Papilon Lapalap” pwe en kasalehda duwen eh kin werekiong kaun akan en sampah wet pwe en alehki manaman oh kepwehpwe. (Kau 14:8; 17:2; 18:3; Md 5:32; Wi 15:29; Kal 5:19)—Kilang OHLEN/LIHEN NETIKI PALIWERE.
Tihpw.
Dipwisoun doadoahk kan me wiawihkihda kohl me kin kadoadoahk nan impwal sarawio oh tehnpas sarawio pwehn kakunla kisiniei ko nan lamp kan.—Eks 37:23.
Tisri.—
Tohnleng kan.
Kohsang ni lokaiahn Ipru mal·ʼakhʹ oh lokaiahn Krihs agʹge·los. Lepin lokaia pwukat kin wehwehki “meninkeder” ahpw kin kawehwehdiong “tohnleng” ni eh kin dokedoke meninkeder ngehn kan. (Sen 16:7; 32:3; Sei 2:25; Kau 22:8) Tohnleng kan iei ngehn kehlail kei oh Koht ketin kapikirailda ahnsou reirei mwohn aramas eh kapikipikda. Paipel pil mahsanihki irail nin duwen “tohnleng sarawi ngedehrie,” “sapwellimen Koht mehlelo ohl akan,” oh “usuhn rahn kan.” (Deu 33:2; Sop 1:6; 38:7) Re sohte wiawihda pwe ren kak pein wiahda neirail seri kan ahpw emenemen irail kapikipikda. Irail tohtohsang meh sapw (100 milion). (Da 7:10) Paipel kin kasalehda me mie pein adarail oh emenemen irail wekpeseng, ahpw ni aktikitik re sohte kin mweidohng meteikan en kaudokiong irail, oh pali laud en irail sohte kin kasalehda adarail. (Sen 32:29; Lu 1:26; Kau 22:8, 9) Arail dake wekpeseng oh pwukoa kan me re kin ale wekpeseng, oh met iangahki papah mwohn mwoalen Siohwa, pouse sapwellime mahsen, sewese sapwellimen Siohwa ladu kan nin sampah, kapwaiada sapwellimen Koht kadeik, oh utungada doadoahk en kalohki rongamwahu. (2Na 19:35; Me 34:7; Lu 1:30, 31; Kau 5:11; 14:6) Ni ahnsou kohkohdo, re pahn iang Sises nan mahwen en Armakedon.—Kau 19:14,15.
Tohnleng me keieu lapalap.
Tokutok; Me tokutok.
Soumwahu en kihl me uhdahn suwed. Nan Nting Sarawi kan, tokutok sohte kin dokedokehte soumwahu me aramas kin esehki edeo rahnpwukat, pwe kaidehn aramaste me e kak kasoumwahuwihada, ahpw e pil kak kasaminehla likou kan oh ihmw kan.—Lip 14:54, 55; Lu 5:12.
Tomw.
Nan Nting Sarawi ni Lokaiahn Ipru, met kin pid meirong kan me wiawihda pwehn mweidohng aramas en keilahng Koht oh kaudokiong ih. Pahn Kosonned en Moses, ni Rahnen Tomw, meirong kan kin wiawihda pwehn pwurehng ale kupwuramwahu en Koht mendahki dihp kan me aramas akan de wehio pwon wiahda. Meirong pwukat kin dokedoke sapwellimen Sises meirong me kin pwainla ni unsek dipen aramas akan pak ehute, oh kihong aramas akan ahnsou mwahu en pwurehng ale kupwuramwahu en Siohwa.—Lip 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ipr 9:12.
Tuhkehn kalokolok.
Tuhke inen pwoat me kin kadoadoahk nan ekei wehi kan ong mehn kemehla aramas oh/de kasalehda paliwar mehla ehu. Met kin wia mehn peneu ong meteikan de mehkot kanamenek. Nan kosonned en mehn Suhs, irail me wiahda dihp me inenen suwed, me duwehte lahlahwe de pwongih dikedik kan, kin kamakamala mahs ni kostakaidi de ekei wiepe teikan, oh mwuri paliwararail kin langada ni tuhke kan nin duwen mehn peneu ong meteikan. (Deu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mehn Rom kan kin ekei pak salihedi me lohdi men ni tuhke. Nan soangen irair wet e kin momour erein rahn kei mwohn eh mehla pwehki medek, men nimpil, duhpek, oh karakarala pahn ketipin. Nan irair teikan, me duwehte kamakamalahn Sises, re kin pasurdiong ni tuhkeo peh oh nehn me re kedipao. (Lu 24:20; Soh 19:14-16; 20:25; Wi 2:23, 36) Sohte mehn kadehde me kasalehda me lepin lokaiahn Krihso stau·rosʹ me kawehwehdi ong ‘tuhke’ kin wehwehki lohpwu, me duwehte me pelien lamalam teikan kin doadoahngki nin duwen kilelepen arail kaudok erein sounpar tohto mwohn Krais. “Tuhkehn kalokolok” kin kasalehda uhdahn wehwehn lepin lokaia wet, pwe lepin lokaiao stau·rosʹ pil kin kadoadoahk pwehn kasalehda lokolok oh kanamenek me sapwellimen Sises tohnpadahk kan pahn lelohng.—Md 16:24; Ipr 12:2.
Tuhkehn kehsehki dahme mwahu oh dahme suwed.
Tuhkehn mour.
Tuhke keng.
Lepin tuhke reirei me mete keng ehu mi ni imwio me soumwet kan kin doakoahki mahn emen. Tuhke keng kiset kin pahrekiong koasoi en aramas erpit me kin kamwakid me rongorong kan ren peikiong kaweid erpit kan. “Kikim tuhke kengo” kin kohsang ni mwekid en kou ketihwo men me sohte kin mwekidki mehn doko, me kin ohkihla eh kin kikim tuhke kengo.—Wi 26:14; Sk 3:31.
Tuhke Sadik.
Soangsoangen tuhke kan me neme uhdahn katik oh pwoh kehlail. Paipel kin doadoahngki tuhke sadik pwehn karasahiong imwila suwed en tiahk samin, wia lidu, wiewia sapahrek, oh kesehla oh uhwongada padahk mehlel. Nan Kaudiahl 8:11, “tuhke sadik” kin wehwehki mehkot katik oh pwoisin, me pil kin adaneki absinthe.—Kau 8:11; Deu 29:18; Lep 5:4; Ser 9:15; Ei 5:7.
Tuhke sarawi.
Lepin lokaiahn Ipruo (ʼashe·rahʹ ) kin wehwehkiong (1) tuhke sarawi ehu me wia kilelepen koht lihen kaparapar en Kenan me adaneki Asera, de (2) sansal en koht lih menet, Asera. Lepin tuhke pwukat kin kesihnenda oh wiawihkihda tuhke pwon de ekiste wiawihkihda tuhke. Re kakete wia lepin tuhke kei me sohte me parada, de pil uhdahn tuhke kei.—Deu 16:21; Sk 6:26; 1Na 15:13.
U
Uhr sarawi.
Uhr kesihnenda ehu, me kin kalapw wiawihkihda takai oh wia dikedik kasaut ehu en Paal de koht likamw teikan.—Eks 23:24.
Uhr.
Uhr kei mi nan tehnpas sarawio oh nan imwen nanmwarki me Solomon kauwada. E kin wia karasaras en utuht (1Ti 3:15) de dehu poatopoat (Kau 3:12) nan Nting Sarawi kan en Kristian ni Lokaiahn Krihs. (Sk 16:29; 1Na 7:21)—Kilang KADOKEN UHR.
Urim oh Dumim.
Dipwisou kan me samworo lapalapo kin doadoahngki ni ahl ehu me duwehte aramas ar kin doadoahngki usuhs pwehn esehda kupwuren Koht ni ahnsou me e kin anahne pasapeng sang rehn Siohwa ong peidek kesempwal kan me pid wehio. Urim oh Dumim kin mi nan perehpen mwaremwaren samworo lapalapo ni eh kin pedolongala nan impwal sarawio. E mwomwen me re sohla kadoadoahk ni ahnsou me mehn Papilon ko kasohrehla Serusalem.—Eks 28:30; Neh 7:65.
Usuhn rahn.
Usu me kin pwarada keieu mwuhr ni pwetenleng en palimese mwohn ketipin eh dakada, eri e kin pakairkihda tepin rahn kapw.—Kau 22:16; 2Pi 1:19.
Usuhs.
Tiahk ehu ni aramas akan ar kin doadoahngki kisin takai de diper en tuhke pwe ren wiahda pilipil kan. Mepwukat kin kohpene nan likou me limilimpene de nan deupen mehkot, oh eri itikekda. Kisin takai de diper me pwupwusang loale iei me pilipilda. Met kin kalapw wiawi ni kapakap.—Sos 14:2; Lep 16:33; Md 27:35.
W
Wahnpoaron.
Warpwohmwahu.
Doal ehu me wiawihdahsang pwilin tuhke me pwohmwahu oh palsam, me kin isihs wawai oh wiahda pwohtik pwohmwahu. Warpwohmwahu tohrohr ehu me wiawihda sang mehn doal pahieu pwehn kadoadoahk nan impwal sarawio oh tehnpas sarawio. E kin isihsda pohn pei sarawi me mi nan Wasa Sarawio ni menseng oh nipwong. Oh ni Rahnen Tomw, e kin isihsda nan Wasa Sarawiheo. E kin karasahda kapakap kan me Koht kin ketin kupwurki me kohsang sapwellime ladu lelepek kan. Kristian akan sohte anahne doadoahngki warpwohmwahu.—Eks 30:34, 35; Lip 16:13; Kau 5:8.
Warpwohmwahu pwetepwet.
Pwilin tuhke me madekeng en soangen tuhke kan me kisehn peneinei en Boswellia. Ni eh kin isihsda, e kin kihda pwohtik pwohmwahu. E kin wia mehn doal ehu ong warpwohmwahu sarawi me kin doadoahk nan impwal sarawi oh tehnpas sarawi. E pil kin iang meirong en krein oh e kin pwilidi pohn ehuehu irek en pilawahn kasansal nan Wasa Sarawio.—Eks 30:34-36; Lip 2:1; 24:7; Md 2:11.
Wasa (me) kelpene.
Wasa ehu me kahdeng kelepene, me pidakihpene impwal sarawio. Oh mwuhr wasa ehu me dihd kelepene, me mi liki, oh pidakihpene tehnpas sarawio. Pei sarawi en meirong isihs kin mi nan wasa me kelpene ni impwalo oh masloalen kelen tehnpas sarawio. (Kilang Ortk B5, B8, B11.) Paipel pil kin mahsanih wasa me kelpene nan ihmw de tehnpas akan.—Eks 8:13; 27:9; 1Na 7:12; Est 4:11; Md 26:3.
Wasahn kihsang kilin krein.
Wasahn kihsang kilin wihd de wahn tuhke teikan. Aramas kin doadoahngki tuhke pwe en poakiheki kilin krein kan, de ma krein kan tohto, re pahn doadoahngki ehu soangen mehn doadoahk me duwehte mehn wurahdek me mahn kin apih. Re kin katanga mehn doadoahk pwukat pohn krein ko me kohpeseng nan wasahn kihsang kilin krein, wasa ehu me patapat oh pwonopwon ni keile, me kin kalapw mi pohn kumwukumw oh kin uhlahng kisinieng.—Lip 26:5; Ais 41:15; Md 3:12.
Wasahn kisiniei mwehl.
Likin mehn uhmw ong mwenge, pil mie wasahn kisiniei mwehl: mehn kapeipeseng mete; mehn isik sah de dahl de dipwisou teikan me wiawihkihda pwehl; oh mehn isik pweht. Ni ahnsou me Paipel ntingdi, wasahn kisiniei mwehl kin wiawihkihda prik de takai.—Sen 15:17; Lip 2:4; Da 3:17; Kau 9:2.
Wasahn tiak kreip.
Wasa ile.
Wasahn kaudok ehu me kin mi ni kadoken dohl, nahna, de wasa ile me aramas kin wiahda. Wasa ile kan kin ekei pak kadoadoahk ong kaudokiong Koht, ahpw e kin kalapw iang pidada kaudok en koht likamw kan.—Nem 33:52; 1Na 3:2; Ser 19:5.
Wasa Sarawihe.
Pere me keieu mi masloalen impwal sarawio oh tehnpas sarawio, wasa me kohpwahn inou lapo kin nekinek ie; e pil adaneki Wasa me Keieu Sarawio. Nin duwen Kosonned en Moses, ihte aramas me mweimweiong pedolong nan Wasa Sarawihe iei samworo lapalapo, oh e kak pedolong ihte ni Rahnen Tomw.—Eks 26:33; Lip 16:2, 17; 1Na 6:16; Ipr 9:3.
Wasa Sarawio.
Keieun pere oh pere me laud nan impwal sarawio de tehnpas sarawio, me kin weksang pere me mi keieu masloale, iei Wasa Sarawiheo. Nan impwal sarawio, Wasa Sarawio kin audaudki dewen lamp kohl, pei sarawi kohl en warpwohmwahu, tehpel en pilawahn kasansal, oh dipwisou en doadoahk kohl kan; nan tehnpas sarawio, Wasa Sarawio kin audaudki pei sarawi kohlo, dewen lamp kohl eiseko oh tehpel en pilawahn kasansal eiseko. (Eks 26:33; Ipr 9:2)—Kilang Ortk B5 oh B8.
Wasa sarawi.
Wasa ehu me katohrohrla ong kaudok, wasa sarawi ehu. E kin kalapw wehwehki impwal sarawi de tehnpas sarawio nan Serusalem. Lepin lokaia wet pil kin kadoadoahk ong wasa me Koht kin ketiket ie nanleng.—Eks 25:8, 9; 2Na 10:25; 1Kr 28:10; Kau 11:19.
Wehin Koht.
Wia me suwed ni ngidingid.
E kohsang lepin lokaiahn Krihs, a·selʹgei·a, me kin pid wiewia kan me uhdahn kauwehla kosonned en Koht oh e kin kasalehda en emen eh kin wia mehkot ni ngidingid de uhdahn mwamwahliki mehkot; madamadau ehu me kin kasalehda sohte wauneki de mwamwahliki manaman, kosonned kan oh koasoandi kan. Lepin lokaia wet sohte kin dokedoke wiewia sapwung tikitik ehu.—Kal 5:19; 2Pi 2:7.
Wiliepe kan en nanmwarki.
Wiliepe Lapalap.
Wokih.
Nan Nting Sarawi en Kristian ni Lokaiahn Krihs, e kin wehwehki en wokihki mehn wowoki me wiawihkihda sahl oh mete oh soahng tekatek teikan.—Soh 19:1.
Wunahni.
Padahk me ngenen aramas melahr akan kin pedoisang nan paliwere ni ahnsou me aramaso mehla oh re kin kak oh kin koasoiong me momour, ahpw mehlel rehn aramas emen (sounwunahni) me kin mi pahn arail manaman. Lepin lokaiahn Krihs ong “kin wia wunahni” iei phar·ma·kiʹa, me uhdahn wehwehki doadoahngki wini de wini en kasahliel. Mwuhr, lepin lokaia wet kin pidada wunahni pwehki mahso, aramas kin doadoahngki wini ni arail kin peki manaman en ngehn suwed pwe ren wia akmanaman.—Kal 5:20; Kau 21:8.