Maelesyo ma Ndeto sya Mbivilia
A
Aatĩĩi ma kyama kya Elote.
No metawa Ala ma Elote. Maĩ kyama kya andũ ala mendete mũno nthĩ yoo ala makwataa mbau mĩvango ya kĩ-siasa ya aa-Elote ũsumbĩkinĩ woo ũla waĩ ungu wa Alomi. Nĩvatonyeka Asatukai amwe makethĩwa maĩ ma kyama kĩu. Ala ma Elote nĩmakwatanie na Avalisi mamũvĩnge Yesũ.—Mko 3:6.
Aevikulio, andũ oĩ ma kĩkundi kya.
Asu nĩ aatĩĩi ma mũndũ mũĩ Mũkiliki weetawa Evikulio (341-270 mbee wa Klĩsto). Ũmanyi woo woonanasya kana kwĩtanĩthya nĩkwʼo ũndũ ũla wa vata thayũnĩ wa mũndũ.—Mek 17:18.
Akaia.
Ĩtũmĩĩtwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, kwonanyʼa kĩsio kya Lomi kĩla kyaĩ ngalĩko ya ĩtheo ya Ũkiliki na ndũa yayo ĩla nene yaĩ Kolintho. Akaia yakwete kĩsio kyonthe kya Velovonesi na kĩsio kya katĩkatĩ kya Ũkiliki.—Mek 18:12.
Akalitei.
Nĩ andũ matwĩe vala ũsĩ wa Itekeli na wa Euvalati syakomanĩĩte. Ĩvinda ya tene Ulu nĩyo yaĩ ndũa ya vata mũno ya Akalitei, vala Avalaamu watwĩe—Mek 7:4.
Akeluvi.
Nĩ alaĩka me kyeo kĩnene na methĩawa na mawĩa ma mwanya. Me kĩvathũkanyʼo na Aselavi.—Mwa 3:24; Kum 25:20; Isa 37:16; Avl 9:5.
Alaĩka.
Kumana na ndeto ya Kĩevelania mal·ʼakhʹ na ya Kĩkiliki agʹge·los. Ndeto isu syĩ syelĩ syonanasya “mũtũmwa” ĩndĩ ialyũlĩtwe “mũlaĩka” yĩla iũtũmĩwa kũweta atũmwa ma veva. (Mwa 16:7; 32:3; Yak 2:25; Ũvu 22:8) Alaĩka nĩ syũmbe sya veva syĩ vinya, na syoombiwe nĩ Ngai tene mbee wa kũmbwa kwa andũ. Mbivilianĩ no metĩtwe ‘atheu ngili mbingĩ mũno’ “ana ma Ngai,” na “ndata sya kĩoko.” (Kũt 33:2; Yov 1:6; 38:7; Yuta 14) Mayaaũmbwa me na ũtonyi wa kũsyaana ĩndĩ kĩla ũmwe eekie kũmbwa. Nĩ aingĩ mbee wa milioni ĩana. (Nda 7:10) Mbivilia yonanĩtye kana kĩla ũmwe e ĩsyĩtwa na e kĩvathũkanyʼo na ũla ũngĩ, ĩndĩ nũndũ wa wĩnyivyo mayĩtĩkĩlaa kũthaithwa na aingĩ moo nĩmaleaa kũweta masyĩtwa moo. (Mwa 32:29; Luk 1:26; Ũvu 22:8, 9) Me mokũmũ me kĩvathũkanyʼo na manengetwe mawĩa me kĩvathũkanyʼo, ta kũthũkũmaa mbee wa kĩvĩla kya ũsumbĩ kya Yeova, kũtwaa motũmani make, kũtetheesya athũkũmi ma Yeova ala me ĩũlũ wa nthĩ, kwosea ĩtambya ala masilĩlwa nĩ Ngai, na kũkwata mbau wĩa wa kũtavanyʼa ũvoo mũseo. (2As 19:35; Sa 34:7; Mt 4:11; Luk 1:30, 31; Ũvu 5:11; 14:6) Ĩvinda yũkĩte makamũtetheesya Yesũ kũkita kaũ wa Alimaketoni.—Ũvu 19:14, 15.
Alambasita.
Nĩ ĩsyĩtwa ya kasũva ka mauta me mũuke mũseo kala tene kaseũvawʼa na ĩvia yakwatĩkanaa vakuvĩ na Alambasitiloni, Misili. Tũsũva ta tũu twakothaa kũseũvwʼa twĩ na ngingo ntheke ĩla yaĩ ĩtonya kũkunĩkwa nĩ kana mauta asu me mũuke mũseo maiketĩke. Ĩvia yĩu o nayo nĩyesie kwĩtwa oou.—Mko 14:3.
Alamothi.
Ĩĩ nĩ ndeto ĩtũmĩawa mbathinĩ, ĩla ũalyũlo wayo nĩ “Eĩtu Mate Atwae; Aka ma Mũika,” na nĩvatonyeka ĩkethĩwa yonanasya mawasya matheke (soprano) ma aka ma mũika. Noĩthwa yatũmĩawa kwonanyʼa kana wathi waĩlĩte kwinwa kana kũkũnwa na wasya wĩ ĩũlũ.—1Ma 15:20; Sv 46:Mae.
Aleovako.
Nĩ kalĩma katũlu ke Athene, ngalĩko ya ĩũlũ ya Akulovoli kwelekela ũthũĩlonĩ wa syũa. O na ĩngĩ, yĩu yaĩ ĩsyĩtwa ya nzama yoombanĩaa vau. Vaulo aetiwe Aleovako nĩ andũ oĩ ma kĩkundi kya Aevikulio na Asitoiko nĩ kana aelesye mũĩkĩĩo wake.—Mek 17:19.
Alimaketoni.
Ndeto ĩsu yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania Har Meghid·dohnʹ, ĩla yonanasya “Kĩĩma kya Mekito.” Ndeto ĩsu ĩkonanĩtwʼe na “kaũ wa ũla mũthenya mũnene wa Ngai Mwene Vinya Wʼonthe,” ĩvinda yĩla “asumbĩ ma nthĩ yonthe” makoombana kũkita na Yeova. (Ũvu 16:14, 16; 19:11-21)—Sisya THĨNA MŨNENE.
Aliva na Omeka.
Aliva nĩ ĩsyĩtwa ya nthoo ya mbee na Omeka nĩ ĩsyĩtwa ya nthoo ya mũthya, nthoonĩ sya Kĩkiliki; masyĩtwa asu matũmĩĩtwe me vamwe ta ĩsyĩtwa ya ũnene ya Ngai mavinda atatũ nthĩnĩ wa ĩvuku ya Ũvuanyʼo. Nthĩnĩ wa maandĩko, kũla ndeto isu itũmĩĩtwe syĩthĩawa iyonanyʼa “wa mbee na wa mũthya” na “mwambĩlĩlyo na mũminũkĩlyo.”—Ũvu 1:8; 21:6; 22:13.
Ameni.
“Ũu ũtwʼĩke ũu,” kana “ũu nĩ wʼo.” Ndeto ĩsu yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania ʼa·manʹ, ĩla yonanasya “-a kũĩkĩĩka, -a kwĩkwatwʼa.” “Ameni” yatũmĩawa kwĩtĩkĩlana na wĩvĩto, mboya, kana ũneeni. Nthĩnĩ wa ĩvuku ya Ũvuanyʼo, ĩtũmĩĩtwe ta ĩsyĩtwa ya ũnene ya Yesũ.—Kũt 27:26; 1Ma 16:36; Alo 1:25; Ũvu 3:14.
Ametia.
Nĩ nzyawa ya Matai mwana wa Yavethi; matũĩte kĩsionĩ kĩtũlu kĩ iĩma kya Iran kĩla kyesie kũtwʼĩka nthĩ ya Metia. Ametia maĩ Yelusaleme ĩvinda ya mũthenya wa Vendekosito, mwaka wa 33.—Mek 2:9.
Andesi.
Nĩ ndeto ya Kĩkiliki ĩla yosanĩte na ndeto ya Kĩevelania “Seoli.” Ĩalyũlĩtwe “Mbũa” (nthoo ya mbee yĩ nene), nĩ kana yĩthĩwe ĩtonya kũmanyĩka kana nĩ mbũa ya andũ onthe.—Sisya MBŨA.
Asamalia.
Mwambĩĩonĩ ĩsyĩtwa yĩĩ yatũmĩawa kwonanyʼa Aisilaeli ma ũsumbĩ wa mbaĩ ĩkũmi ũla waĩ ngalĩko ya ĩũlũ, ĩndĩ yĩla Samalia yasindiwe nĩ Aasuli mwaka wa 740 mbee wa Klĩsto, ĩsyĩtwa yĩu nĩyatũmĩawa kwonanyʼa andũ angĩ ala maetiwe kĩsionĩ kĩu nĩ Aasuli. Ĩndĩ ĩvindanĩ ya Yesũ, ĩsyĩtwa yĩu yĩyakonanĩtye na maũndũ ma kĩ-ũko kana kĩ-siasa, ĩndĩ mavinda maingĩ yatũmĩawa kwonanyʼa aatĩĩi ma kĩkundi kya ndĩni kya kĩsio kĩla kyaĩ vakuvĩ na Sekemu ya tene na Samalia. Maũndũ amwe ala maĩkĩĩawa nĩ aatĩĩi ma kĩkundi kĩu maĩ kĩvathũkanyʼo vyũ na ma ndĩni ya Ayuti.—Yoa 8:48.
Asatukai.
Nĩ kĩkundi kĩ nguma kya ndĩni ya Ayuti kĩla kyeethĩawa na andũ athwii na athembi, na meethĩawa na ũkũmũ mũnene ĩũlũ wa maũndũ ala meekawa ĩkalũnĩ. Nĩmaleanĩte na syĩthĩo ila syamanyĩawʼa na kanywʼa na syaatĩĩawa nĩ Avalisi. O na nĩmaleanĩte na maũndũ angĩ maĩkĩĩawa nĩ Avalisi. Mayaĩkĩĩa ũthayũũkyo, o na mayaĩkĩĩa kana kwĩ alaĩka, na nĩmamũvĩngaa Yesũ.—Mt 16:1; Mek 23:8.
Asia.
Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, Asia nĩ ĩsyĩtwa ya kĩsio kya Lomi kĩla kĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya nthĩ ya Turkey ya ĩvinda yĩĩ yaĩ kĩsionĩ kĩu o vamwe na ithama imwe ila syaĩ vakuvĩ na ũkanga ta Samo na Vatimo. Ndũa ĩla nene ya kĩsio kĩu yaĩ Eveso.—Mek 20:16; Ũvu 1:4.
Asili ma makoani.
Nthĩnĩ wa isio ila syaĩ ungu wa Lomi, asili ma makoani nĩmo maendeeasya maũndũ ma silikalĩ. Na aa maĩ amwe ma mawĩa moo: kũmina ithokoo, kũũngamĩa mbesa, kũsilĩla ala matũla mĩao, na kumya mwĩao mosewe ĩtambya.—Mek 16:20.
Asitoiko, andũ oĩ ma kĩkundi kya.
Nĩ sukulu ya Akiliki ya andũ oĩ ala maĩkĩĩaa kana ũtanu wumanaa na kwĩkala kwosana na kĩlĩko na wũmbi. Kwosana namo, mũndũ ũla mũĩ ndoonaa woo kana kwĩtanĩthya ta kĩndũ.—Mek 17:18.
Asungi ma Mũsumbĩ.
Kĩkundi kya Asikalĩ ma Lomi kĩla kyambĩĩiwʼe kwondũ wa kũmũsunga mũsumbĩ wa Lomi. Kĩkundi kĩu kyesie kwĩthĩwa na vinya mwingĩ wa kĩ-siasa, na kyaĩ kĩtonya kũmũtetheesya mũsumbĩ aendeee kwĩkala kĩvĩlanĩ kana kĩkamumya.—Avi 1:13.
Avalisi.
Nĩ kĩkundi kĩ nguma kya Ndĩni ya Ayuti kĩla kyaĩ kwʼo ĩvinda ya atũmwa. Aatĩĩi makyo mayaĩ nzyawa ya athembi, ĩndĩ nĩmaatĩĩaa Mĩao kwa kũkwata o na tũmaũndũ tũla tũnini vyũ twayo, na nĩmoonaa syĩthĩo ila syamanyĩawʼa na kanywʼa syĩ o ũndũ ũmwe na Mĩao. (Mt 23:23) Nĩmaleanĩte vyũ na syĩthĩo sya Akiliki, na nũndũ maĩ asomi ma Mĩao na syĩthĩo, maĩ na ũkũmũ mũnene ĩũlũ wa andũ. (Mt 23:2-6) Amwe moo maĩ ma Nzama ya Ayuti. Mavinda maingĩ nĩmamũvĩngaa Yesũ ĩũlũ wa maũndũ makonanĩtye na kũkwata Savato, syĩthĩo, na kũvulana na eki ma naĩ na aumĩthya ma koti. Ĩndĩ amwe moo, ta Saulo wa Taliso, nĩmatwʼĩkie Aklĩsto.—Mt 9:11; 12:14; Mko 7:5; Luk 6:2; Mek 26:5.
Aviso.
E
Elote.
Ĩsyĩtwa ya mũsyĩ wa kĩ-ũsumbĩ ũla wasumbĩkĩte Ayuti ũnyuvĩtwe nĩ Lomi. Elote Mũnene nĩweesĩkĩe mũno nũndũ wa kwaka ĩngĩ ĩkalũ yĩla yaĩ Yelusaleme na nũndũ wa kumya mwĩao syana nini syũawe ayenda kũmũmina Yesũ. (Mt 2:16; Luk 1:5) Elote Alikelau na Elote Andiva, ana ma Elote Mũnene, nĩmanyuviwe maũngamĩe isio imwe ila syaĩ ungu wa ũsumbĩki wa ĩthe woo. (Mt 2:22) Andiva aĩ tetrarch, ũla weesĩkĩe mũno ta “mũsumbĩ,” na asumbĩkĩte ĩvindanĩ ya ũthũkũmi wa Klĩsto wa myaka ĩtatũ na nusu kũvikĩa ĩvinda yĩla yĩwetetwe ĩvukunĩ ya Meko kĩlungu kya 12. (Mko 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mek 4:27; 13:1) Ĩtina wa ũu, Elote Akiliva wa Mbee, mwĩsũkũũe wa Elote Mũnene, nĩwooaiwe nĩ mũlaĩka wa Ngai ĩtina wa kũsumbĩka kwa ĩvinda ĩkuvĩ. (Mek 12:1-6, 18-23) Mwana wake ũla weetawa Elote Akiliva wa Kelĩ, nĩwatwʼĩkie mũsumbĩ na asumbĩka nginya ĩvinda yĩla Ayuti maleanile na ũsumbĩki wa Lomi.—Mek 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Elote, aatĩĩi ma kyama kya.—
Sisya AATĨĨI MA KYAMA KYA ELOTE.
Emesi.
Nĩ ngai ya Akiliki, na yaĩ mwana wa Nzeusi. Vaulo e Lisitela, nĩweetiwe Emesi kwonanyʼa kĩanda kĩla kyakonanawʼa na ngai ĩsu kya kwĩthĩwa mũtũmwa wa ngai ila ingĩ na ngai ya ũneeni mũseo.—Mek 14:12.
Euvalati.
Nĩ ũsĩ ũla mũasa na wa vata mũno wa ngalĩko ya ĩtheo ya Asia kwelekela ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa, na ũmwe katĩ wa mbũsĩ ilĩ ila nene sya Mesovotamia. Ũwetetwe ya mbee ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 2:14 ta ũmwe wa mbũsĩ inya sya Eteni. Mavinda maingĩ wĩtawa “ũla Ũsĩ.” (Mwa 31:21) Nĩwʼo waĩ mũvaka wa ngalĩko ya ĩũlũ wa kĩsio kya Isilaeli.—Mwa 15:18; Ũvu 9:14; 16:12.
Ĩ
Ĩia ya mwaki.
Nĩ vandũ va ngelekanyʼo vala ‘vakanaa na mũvĩlĩtĩ,’ na yĩeleetwʼe ta “kĩkwʼũ kya kelĩ.” Eki ma naĩ ala matelilaa, Ndevili, o na kĩkwʼũ na Mbũa (kana, Andesi) ikekwʼa vau. Kwĩkwʼa vo kwa syĩndũ itatonya kũvĩvwʼa nĩ mwaki ta kyũmbe kya veva na kĩkwʼũ na Andesi, kwĩonanyʼa kana ĩia yĩu nĩ ya ngelekanyʼo, na ti kũthĩnwʼa tene na tene, ĩndĩ nĩ kwanangwa tene na tene.—Ũvu 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Ĩkalũ.
Nĩ mwako mũlũmu waĩ Yelusaleme na watũmĩawa nĩ Aisilaeli ta vandũ va kũthaithĩa, na nĩwʼo woosie mwanya wa ĩeema. Ĩkalũ ya mbee yaakiwe nĩ Solomoni na yanangwa nĩ Ambaviloni. Nayo ya kelĩ yaakiwe nĩ Nzeluvaveli ĩtina wa Ayuti kũsyoka kuma Mbaviloni kũla matavĩtwe makatwawa. Ĩkalũ yĩu nĩyesie kwakwa ĩngĩ nĩ Elote Mũnene. Mavinda amwe nĩyĩtawa “nyũmba.”—Mt 21:13; Luk 11:51; 1Ma 29:1; 2Ma 2:4; Mt 24:1.
Ĩkasya.
Nĩ kakalĩ ka ndĩa ilĩ kakusawʼa nĩ mbalasi na katũmĩawa kũkũa andũ na syĩndũ, na kaũnĩ.—Kum 14:23; Asi 4:13; Mek 8:28; Ũvu 9:9.
Ĩkwata ya kĩtaa (kĩtala).
Nĩ kĩthimo kya ũasa kĩla no ta ũndũ ũmwe na ũasa ũla wĩ katĩ wa mũthya wa kyaa kĩnene (kyaa kya ndundu; ĩtungu) nginya mũthya wa kala ka mwela yĩla mũndũ ũtaanĩĩtye syaa sya kwʼoko. Kwosana na kĩthimo kya mũkono wa ũasa wa sendimita 44.5 (inzi 17.5), ũasa wa ĩkwata ya kĩtaa ũtonya kwĩthĩwa ne sendimita 22.2 (inzi 8.75).—Kum 28:16; 1Sa 17:4.
Ĩlawa.
Nĩ kĩndũ kyongelawa ngũmbwanĩ ya mũtu kana syĩndũ iilye kĩwʼũ nĩ kana ikaate. Mũno mũno ĩlawa yeethĩawa ne kĩlungu kya ngũmbwa ya mũtu mũkaatu kĩla kyeethĩawa kĩtilĩtwe kuma ngũmbwanĩ ĩngĩ na kĩkaiwa. Mavinda maingĩ ĩlawa yĩtũmĩĩtwe Mbivilianĩ kwonanyʼa naĩ na wanangĩko. O na ĩngĩ, nĩyĩtũmĩawa kwonanyʼa kwĩana, kũendeee, ĩndĩ kũte kwoneka.—Kum 12:20; Mt 13:33; Aka 5:9.
Ĩlwaya.
Nĩ mũndũ ũla ũkomaa na ũngĩ matatwaanĩte, na mũno mũno kwondũ wa mbesa. (Ndeto ya Kĩkiliki, porʹne, ĩla ĩalyũlĩtwe “ĩlwaya” yumanĩte na ndeto yonanasya “kũthoosya.”) Mavinda maingĩ aka nĩmo metawa ũu, o na kau aũme o namo no metĩtwe malwaya Mbivilianĩ. Mĩao ya Mose nĩyaleete vyũ ũmalwaya, na mbesa ila ĩlwaya yaĩvawa iyaĩ syĩtĩkĩlwʼa kumwʼa ta mũvothi kwondũ wa vala vatheu va Yeova. Ũu waĩ kĩvathũkanyʼo na kĩmanyĩo kya andũ matamwĩsĩ Ngai ala matũmĩaa malwaya ma ĩkalũ nĩ kana makwate mbesa. (Kũt 23:17, 18; 1As 14:24) O na ĩngĩ, Mbivilia nĩtũmĩĩte ndeto ĩsu kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa andũ, mbaĩ, kana ikundi sya andũ ala melikasya ũthaithinĩ mũna wa mĩvwʼanano na ĩvindanĩ o yĩu mayasya nĩ athaithi ma Ngai. Kwa ngelekanyʼo, nthĩnĩ wa ĩvuku ya Ũvuanyʼo, ndeto ĩsu nĩtũmĩĩtwe kwonanyʼa ĩlwaya ya kĩ-ndĩni yĩla yĩtawa “Mbaviloni Ĩla Nene” nũndũ nĩyĩlikanĩtye na asumbĩ ma nthĩ ĩno nĩ kana yĩthĩwe na ũkũmũ na ũthwii.—Ũvu 17:1-5; 18:3; 1Ma 5:25.
Ĩsandũkũ ya ũtianĩo.
Yĩu nĩ ĩsandũkũ yaseũvĩtwʼe na mbwaũ sya mũea na yĩkavwʼĩkwa na thaavu, yĩla yaiawa vala Vandũ Vatheu Vyũ ĩeemanĩ, na ĩtina vala Vandũ Vatheu Vyũ ĩkalũnĩ yĩla yaakiwe nĩ Solomoni. Yaĩ na ngunĩko ya thaavu mũthei na ĩũlũ wa ngunĩko ĩsu vaĩ akeluvi elĩ masianĩtye. Syĩndũ ila syaĩ sya vata mũno ĩsandũkũnĩ yĩu nĩ ala masengea elĩ ma ĩla Mĩao Ĩkũmi.—Kũt 31:26; 1As 6:19; Avl 9:4.
Ĩsinakoke.
Nĩ ndeto yonanasya “kũmbanyʼa vamwe; ũmbano,” ĩndĩ nthĩnĩ wa maandĩko maingĩ, nĩ mwako kana vandũ vala Ayuti mombanaa kwondũ wa kũsoma Maandĩko, kũmanyĩwʼa, kũtavanyʼa, na kũvoya. Ĩvindanĩ ya Yesũ, kĩla ndũa nenange nthĩnĩ wa Isilaeli yaĩ na Ĩsinakoke, na ndũa ila nene syeethĩwa na masinakoke meana ũna.—Luk 4:16; Mek 13:14, 15.
Ĩsoki.
Nĩ mũtĩ ũla wakelanawʼa ituonĩ sya mũndũ, na mĩio yeethĩawa yoveewe kĩla ngalĩko mũtĩnĩ ũsu. Kana mũtĩ ũla wailĩĩlawa ngingonĩ sya nyamũ ilĩ (mũno mũno ngʼombe) yĩla ikũkusya kĩndũ ta mũlaũ kana ĩkasya. Nũndũ ngombo nĩsyatũmĩaa masoki kũkũa syĩndũ ngito, ĩsoki nĩyatũmĩawa kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa ũkombo kana kwĩthĩwa mũndũ e ungu wa ũngĩ, o vamwe na kũvinyĩĩwa na kũthĩnwʼa. Kumya kana kũtũla ĩsoki kwoonanasya kũthawʼa kuma ũkombonĩ, kũvinyĩĩwanĩ, na kũtũmĩwa naĩ.—Ali 26:13; Mt 11:29, 30.
Ĩsovo.
Nĩ mũtĩ wĩ mbonge na matũ mololo, na watũmĩawa kũminzangya nthakame kana kĩwʼũ ĩvinda ya mboka sya kũthesya. Nĩvatonyeka ũkethĩa nĩ mũtĩ mũthemba wa marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Kwosana na ũndũ ũtũmĩĩtwe nthĩnĩ wa ĩandĩko ya Yoana 19:29, nĩvatonyeka ũkethĩa marjoram nĩwʼo wakwatanĩtwʼe na ũvonge kana durra, mũthemba mũna wa mũvya (Sorghum vulgare), nũndũ mũtĩ ũsu waĩ ũtonya kwĩthĩwa na kamũtĩ kaasa katonya kũtwaa sivongyi ya mbinyu ngaatu nginya kanywʼanĩ wa Yesũ.—Avl 9:19.
Ĩvia ya kĩkotonĩ.
Ĩvia yĩla yĩkĩawa mũthyanĩ, kana konanĩ, ya nyũmba vala ngũta ilĩ ikomanĩĩte, na nĩ ya vata kwondũ wa kũikwatanyʼa vamwe. Ĩvia ĩnene ya kĩkotonĩ nĩyo yaĩ ĩvia ya mũsingi ya kĩkotonĩ; yeethĩawa ĩvia yĩ vinya na yanyuvawa kwaka nyũmba sya andũ onthe na ngũta sya ndũa. Ndeto ĩsu ĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa mwambĩlĩĩlyo wa nthĩ, na Yesũ etĩtwe “ĩvia ya mũsingi ya kĩkotonĩ” ya kĩkundi kya Kĩklĩsto, kĩla kĩkonanĩtwʼe na nyũmba ya kĩ-veva.—Aev 2:20; Yov 38:6.
Ĩvia ya kũthia.
Nĩ ĩvia ya mũvilingo yailĩĩlawa ĩũlũ wa ĩvia yĩngĩ o ya mũvilingo na yatumĩawa kũthia mũtu. Vaĩ kyambo kyeethĩawa katĩ wa ĩvia yĩla yaĩ nthĩ na nĩkyo kyakwatĩĩaa ĩvia yĩla yaĩ ĩũlũ wayo yĩla yĩũthyũũkwʼa. Ĩvinda ya tene, mĩsyĩ mingĩ nĩyeethĩawa na mavia ma kũthia ala matũmĩawa nĩ aka. Na nũndũ mĩsyĩ yatũmĩaa ĩvia ya kũthia nĩ kana ĩkwate lĩu wa kĩla mũthenya, Mĩao ya Mose nĩyavatanĩte kwosa ĩvia yĩu kana ĩvia yĩla yeethĩawa ĩũlũ wayo yĩthĩwe ngwatĩlĩlyo. Mavia ala manene ma kũthia mathyũũkawʼa nĩ nyamũ.—Kũt 24:6; Mko 9:42.
Ĩvinda (yĩĩ).
Nĩ ũalyũlo wa ndeto ya Kĩkiliki ai·onʹ ĩla ĩtũmĩawa kũweta ũndũ maũndũ mailye ĩvindanĩ ĩna kana maũndũ ala meũtuma ĩvinda ĩna yĩthĩwa yĩ kĩvathũkanyʼo. Mbivilia nĩwetete ĩũlũ wa “ĩvinda yĩĩ” ĩielesya ĩũlũ wa maũndũ ala maendeee ĩũlũ wa nthĩ na mwĩkalĩle wa andũ ma nthĩ. (2Ti 4:10) Kwĩsĩla ũtianĩo wa Mĩao, Ngai nĩwambĩĩisye ĩvinda ĩna yĩla amwe matonya kũyĩta ĩvinda ya Aisilaeli kana ya Ayuti. Kwĩsĩla nthembo yake ya wovosyo, Yesũ Klĩsto nĩwatũmĩiwe nĩ Ngai kwambĩĩsya ĩvinda yĩngĩ yĩ kĩvathũkanyʼo, yĩla mũno mũno yakonetye kĩkundi kya Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta. Ũndũ ũsu waĩ mwambĩlĩlyo wa ĩvinda yĩngĩ yeũ yĩla maũndũ ala mawetetwe nthĩnĩ wa ũtianĩo wa Mĩao meanĩawʼa. Yĩla ndeto ĩsu yatũmĩwa ĩandĩkĩtwe kwa wingĩ yĩthĩawa ĩiweta mavinda me kĩvathũkanyʼo, kana maũndũ me kĩvathũkanyʼo, ala methĩĩtwe kwʼo kana makethĩwa kwʼo.—Mt 24:3; Mko 4:19; Alo 12:2; 1Ko 10:11.
Ĩvuku ya kũkũnzwa ya kĩthuma.
Yaseũvawʼa na kĩthuma kya ĩlondu, mbũi, kana kasaũ na yatũmĩawa kũandĩka maũndũ. Kĩthuma kĩu kyaĩ kĩtonya kwĩkala ĩvinda yĩasa kwĩ ĩkangaa na kyatũamĩawa kũseũvya mavuku ma kũkũnzwa ma Mbivilia. Nĩvatonyeka ũkethĩa mavuku ma kũkũnzwa ala Vaulo wamwĩie Timotheo amũetee maĩ ilungu imwe sya ithuma syaĩ na Maandĩko ma Kĩevelania. Amwe ma Mavuku ma Kũkũnzwa ma Ũkanga wa Mũnyũ maandĩkĩtwe kĩthumanĩ.—2Ti 4:13.
Ĩvuku ya kũkũnzwa.
Nĩ kĩlungu kĩasa kya kĩthuma kana ĩkangaa, kĩla kyeethĩawa kĩandĩkĩtwe ngalĩko ĩmwe, na kyalingĩlĩĩlawa mũtĩnĩ. Maandĩko maandĩkawa na mayumĩĩwʼa mavukunĩ ma kũkũnzwa. Mavuku asu nĩmo matũmĩawa mũno ĩvinda yĩla Mbivilia yaandĩkawa.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
I
Iluliko.
Nĩ ndũa ĩmwe ya Lomi ĩla yĩ ngalĩko ya ĩũlũ kwelekela ũthũĩlonĩ wa syũa. Vaulo nĩwaendie kũndũ kũu kũasavĩte ũu e wĩanĩ wake wa kũtavanyʼa, ĩndĩ vaiwetetwe kana nĩwatavanisye Iluliko kana ekie o kũvika kũu.—Alo 15:19.
Isilaeli.
Ĩsyĩtwa yĩla Ngai wanengie Yakovo. Yesie kũtwʼĩka ĩsyĩtwa ya nzyawa syake syonthe. Nzyawa sya ana ma Yakovo me 12 syeetawa ana ma Isilaeli, nyũmba ya Isilaeli, andũ (aũme) ma Isilaeli, kana Aisilaeli. O na ĩngĩ, Isilaeli nĩyatũmĩawa ta ĩsyĩtwa ya ũsumbĩ wa ĩũlũ wa ila mbaĩ ĩkũmi syatilĩkile kuma ũsumbĩnĩ wa ngalĩko ya ĩtheo, na ĩtina yambĩĩa kũtũmĩwa ta ĩsyĩtwa ya Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta, “Isilaeli ma Ngai.”—Aka 6:16; Mwa 32:28; Mek 4:10; Alo 9:6.
K
Kaisali.
Nĩ ĩsyĩtwa ya ũko mũna wa Alomi yĩla yesie kũtwʼĩka ĩsyĩtwa ya ũnene ya asumbĩ ma Lomi. Aukusito, Tivelio, na Kilautiosi nĩmawetetwe na masyĩtwa moo Mbivilianĩ, na o na kau ĩsyĩtwa ya Nilo yĩiwetetwe, o nake aĩ Kaisali. Ĩsyĩtwa “Kaisali” nĩyĩtũmĩĩtwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto kwonanyʼa ũkũmũ wa silikalĩ, kana Nthĩ.—Mko 12:17; Mek 25:12.
Kĩalamu.
Kĩĩ nĩ kĩthyomo kya Kĩsemu kĩthengeanĩe mũno na Kĩevelania na kĩtũmĩaa nthoo ivwʼanene na sya Kĩevelania. Kĩthyomo kĩu mbeenĩ kyaneenawa nĩ Aalamu, ĩndĩ ĩtina kyatwʼĩka kĩthyomo kya nthĩ mbingĩ kya viasala na kya ũneenanyʼa ũsumbĩnĩ wa Asuli na wa Mbaviloni. O na ĩngĩ nĩkyo kĩthyomo kĩla kyaaĩlĩte kũtũmĩwa maũndũnĩ ma silikalĩ nthĩnĩ wa Ũsumbĩ wa Velisia. (Esa 4:7) Kũndũ kũmwe nthĩnĩ wa ĩvuku ya Esala, ya Yelemia, na ya Ndanieli kwaandĩkiwe na kĩthyomo kya Kĩalamu. Ndeto imwe sya Kĩalamu nitũmĩĩtwe Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.—Esa 4:8–6:18; 7:12-26; Yel 10:11; Nda 2:4b–7:28; Mko 14:36; Mek 9:36.
Kĩangĩo kya mbinyu.
Kyakothaa kwĩthĩwa ne maima elĩ menzĩtwe ĩvianĩ ya limestone. Ĩima yĩmwe yeethĩawa yĩ ĩũlũ kwĩ yĩla yĩngĩ na makwatanĩtwʼe nĩ kamũtalũ kanini. Yĩla nzavivũ syaangĩwa ĩimanĩ yĩla yaĩ ĩũlũ, kĩwʼũ kya nzavivũ isu nĩkyanyũlũlũkaa kĩkalika ĩimanĩ yĩla yeethĩawa ĩtheo. Ndeto isu nitũmĩawa kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa ũsilĩlo wa Ngai.—Ũvu 19:15.
Kĩevelania.—
Sisya MŨEVELANIA.
Kĩkiliki; Mũkiliki.
Nĩ kĩthyomo kya andũ ma Ũkiliki; o na ĩngĩ, nĩ mũndũ wa Ũkiliki kana mũndũ wa mũsyĩ wa kũu. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto ĩsu nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa nenange; ĩtũmĩĩtwe kũweta andũ onthe ala mate Ayuti kana ala makonanĩtwʼe na kĩthyomo na kĩthĩo kya Akiliki.
Kĩkĩo kya Ngai.
Kĩkundi kya ndĩni.
Nĩ kĩkundi kya andũ kĩatĩĩaa momanyĩsyo kana mũtongoi mũna na kĩ na mũĩkĩĩo wakyo. Ndeto isu itũmĩĩtwe kwonanyʼa ikundi ilĩ sya ndĩni ya Ayuti, nasyo nĩ kĩkundi kya Avalisi na kya Asatukai. Andũ mate Aklĩsto o namo nĩmeetaa Ũklĩsto “kĩkundi kya ndĩni” kana “kĩkundi kya ndĩni ya Anasaleti,” na nĩvatonyeka ũkethĩa moonaa ta kĩtilĩkĩte kuma ndĩninĩ ya Ayuti. Ĩtina wa ĩvinda nĩkweethĩiwe na mũtilĩkangano nthĩnĩ wa kĩkundi kya Kĩklĩsto; na “kĩkundi kya ndĩni ya Nikolai” nĩkĩwetetwe ĩvukunĩ ya Ũvuanyʼo.—Mek 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ũvu 2:6; 2Vt 2:1.
Kĩkundi.
Nĩ andũ mombanĩte vamwe kwondũ wa kĩeleelo kĩna kana kwĩka ũndũ mũna. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania ndeto ĩsu ĩtũmĩawa mũno mũno kwonanyʼa mbaĩ ya Isilaeli. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto ĩsu yonanasya ikundi syĩ kĩvathũkanyʼo sya Aklĩsto, ĩndĩ mavinda maingĩ yonanasya kĩkundi kyonthe kya Kĩklĩsto.—1As 8:22; Mek 9:31; Alo 16:5.
Kĩlungu kya ĩkũmi.
Nĩ kĩlungu kĩmwe katĩ wa ilungu ĩkũmi kĩla kyanenganawe kana kumwʼa ta ũelo, mũno mũno kwondũ wa maũndũ makonetye ũthaithi. (Mal 3:10; Kũt 26:12; Mt 23:23; Avl 7:5) Kwosana na Mĩao ya Mose, kĩlungu kya ĩkũmi kya ũsyao wa nthĩ, na kĩlungu kya ĩkũmi kya wongeleku wa ndĩthya ya indo nĩkyaumawʼa kĩla mwaka kĩtetheesye Alivai. Namo Alivai nĩmaumasya kĩlungu kya ĩkũmi kya kĩla manengwa nĩ kana kĩtetheesye athembi ma mũsyĩ wa Aluni. Vaĩ ilungu ingĩ sya ĩkũmi syaumawʼa. Aklĩsto mayĩaĩwe maumye kĩlungu kya ĩkũmi.
Kĩmbithĩ kĩtheu.
Kĩmeto.
Nĩ maũndũ ala mũndũ ũtonya kwĩka onanyʼe kana e na kyeva nũndũ wa kũkwʼĩĩwa kana kũkwatwa nĩ ũndũ ũngĩ mũthũku. Ĩvinda ya tene, kyaĩ kĩthĩo kũmeta kwa ĩvinda ĩna. Andũ ala meũmeta nĩmaĩaa na wasya mũnene, makekĩa ngũa sya mwanya, makeyũmba mũtwe mũu, makatembũanga ngũa, na makekũnanga kĩthũi. Mavinda amwe andũ ala maĩvawa kũmeta nĩmathokawʼa mathikonĩ.—Est 4:3; Mt 11:17; Mko 5:38; Yoa 11:33; Ũvu 21:4.
Kĩthembeo.
Vandũ vatũlu kana ngyukwaa yakĩtwe na mũthanga, mavia, ĩvia yase, kana mbwaũ ivwʼĩkĩtwe kyũma vala vaumĩawʼa nthembo na ũvani ĩvinda ya ũthaithi. Kasũmbanĩ ka mbee ĩeemanĩ na ĩkalũnĩ vaĩ “kĩthembeo kya thaavu” kya kumĩsya ũvani. Kyaseũvĩtwʼe na mbwaũ ivwʼĩkĩtwe thaavu. Vaĩ “kĩthembeo kya ũthuku” kĩnene kwondũ wa nthembo sya kũvĩvwʼa kĩla kyaĩ nza. Ithembeo nĩsyeethĩawa kwʼo o na ũthaithinĩ wa ũvũngũ.—Kum 39:38, 39; 1As 6:20; Mt 5:23, 24; Luk 1:11; Mek 17:23.
Kĩthuma kya mbinyu.
Nĩ sũva waseũvawʼa na kĩthuma kĩima kya nyamũ, ta mbũi kana ĩlondu, na kyatũmĩawa kwĩkĩa mbinyu. Mbinyu yeekĩawa ithumanĩ nzaũ, nũndũ yĩla ĩendeee kũkaata nĩyumasya nzeve yĩtawa carbon dioxide, ĩla yĩthĩawa ĩtonya kũtuma sũva ta ũsu wa mbinyu ũvalĩka. Ithuma nzaũ nithanthaangaa; ĩndĩ ila ngũũ itatonya kũthanthaanga nivalĩkaa.—Yos 9:4; Mt 9:17.
Kĩtuĩ.
Nĩ kĩndũ kĩlũngalu kyaakawa kwondũ wa kũkwatĩĩa mwako, na kĩndũ kĩngĩ kĩũngamĩte kĩ kĩlũngalu no kyeetawa kĩtuĩ. Ituĩ ta isu nĩsyatũũmĩtwe mwakonĩ wa ĩkalũ, o na nĩsyatũmĩiwe myakonĩ ya kĩ-ũsumbĩ ĩla yaakiwe nĩ Solomoni. Ndeto ĩsu nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa kũtuĩka (1Ti 3:15) kana kwonanyʼa kĩndũ kya kwĩkala tene na tene (Ũvu 3:12) nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.—Asi 16:29; 1As 7:21.
Kĩveti kya ndũsyo.
Kĩvĩla kya sila.
Mavinda maingĩ kyeethĩawa ne ngyukwaa yĩ nza ĩla yalĩsawa na ngasi, na vau nĩ vo anene maneeneaa na ĩkomano na kũtangaasa motwi moo. Ndeto “kĩvĩla kya sila kya Ngai” na “kĩvĩla kya sila kya Klĩsto” itũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa mũvango wa Yeova wa kũsilĩla andũ.—Alo 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.
Klĩsto.
Koli.
Kula.
Kũneenanyʼa na maveva.
Ala maneenanasya na maveva maĩkĩĩaa kana maveva ma andũ ala makwʼa maikusaa na kana nĩmatonya kũneena kana nĩmaneenanasya na ala me thayũ, mũno mũno kwĩsĩla mũndũ ũla ũtonya kũtũmĩwa nĩ maveva asu. Ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “maũndũ ma kũneenanyʼa na maveva” nĩ phar·ma·kiʹa, ĩla yonanasya “kũmilĩthya na ndawa.” Ndeto ĩsu nĩyesie kũkonanwʼa na kũneenanyʼa na maveva nũndũ ĩvinda ya tene ndawa nĩsyatũmĩawa kũtuma mũndũ ethĩwa na vinya wa ndaimoni nĩ kana eke maũndũ ma ũwe.—Aka 5:20; Ũvu 21:8.
Kũtĩĩa kũya.
Kwĩvathana na lĩu kwa ĩvinda ĩna. Aisilaeli nĩmatĩĩaa kũya Mũthenya wa Wĩwʼanĩthyo, ĩvindanĩ ya mathĩna, na yĩla mekwenda Ngai amatongoesye. Ayuti nĩmanyuvĩte mavinda ana kĩla mwaka ma kũtĩĩa kũya kwondũ wa kũlilikana mĩisyo ĩla yamakwatĩte. Aklĩsto mayĩaĩwe kũtĩĩa kũya.—Esa 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mek 13:2, 3; 27:9.
Kũtisa kwa mwei.
Nĩ mũthenya wa mbee wa kĩla mwei wa kalenda ka Ayuti, na waĩ mũthenya wa kũmbana vamwe, kwĩthĩwa na mboka, na kumya nthembo sya mwanya. Ĩtina, mũthenya ũsu nĩwesie kũtwʼĩka mũthenya mũnene wa mbaĩ ya Isilaeli, na andũ mayatethasya wĩa.—Mot 10:10; 2Ma 8:13; Ako 2:16.
Kũumanĩa.
Nĩ kũtĩsya kana kwathĩĩsya mũndũ kana kĩndũ ũndũ mũthũku. Ndyaĩle kwoswa ta kũumana kana ũthilĩku. Kĩumo mavinda maingĩ nĩ kũneena kana kwathĩĩsya mũndũ kana kĩndũ maũndũ mathũku, na yĩla Ngai kana mũndũ wĩ na ũkũmũ waumanĩa mũndũ kana kĩndũ, kĩumo kĩu kĩthĩawa kĩilye wathani na kĩthĩawa na ũtonyi.—Mwa 12:3; Mot 22:12; Mko 11:21; Mek 23:12; Alo 12:14; Aka 3:10.
Kũvĩtya; Ĩvĩtyo.
Nĩ kũtũla mwĩao wumĩtwʼe; nayo ĩvĩtyo nĩ kĩko kya kũtũla mwĩao. Ĩvĩtyo noyo yĩtawa “naĩ” Mbivilianĩ.—Sa 51:3; Alo 5:14.
Kũvũa.
Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto ĩsu yonanasya kũkũna kana kũtandĩka na kĩvoko kĩla kyeethĩawa na mĩthya mĩkundĩke kana yoveewe tũma (tũlũma).—Yoa 19:1.
Kũvũa; Kĩvũĩo.
Nĩ wĩa wa kumya lĩu wa mbaa ngetha iianĩ na mavutinĩ; na vala vatetheawʼa wĩa ũsu veetawa kĩvũĩo. Wĩa wa kũvũa watethawʼa na moko, mũndũ aitũmĩa mũvũi, na ethĩwa ngetha nĩ mbingĩ, andũ matũmĩaa mĩio ya mwanya ta ivũi ila syakusawʼa nĩ ngʼombe. Ivũi isu syesĩlawʼa ĩũlũ wa ngetha ĩla yeethĩawa ĩnyaĩĩkĩtwʼe kĩvũĩonĩ. Kĩvũĩo kyeethĩawa kya mũvilingo na kyaseũvawʼa vandũ vatũlu ve kĩseve.—Ali 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.
Kwĩka maũndũ mavuku na ngũlũ.
Ndeto isu syumanĩte na ndeto ya Kĩkiliki a·selʹgei·a, ĩla yonanasya meko mathũku ma kũtũla mĩao ya Ngai na monanasya veva wa ngũlũ kana wa kĩvũthya. Nĩ veva wonanasya kana mũndũ nde na ndaĩa o na nũvũthĩĩasya mĩao, myolooto, na ala me na ũkũmũ. Ndeto ĩsu ndyonanasya mwĩkalĩle ũtaĩle ũla ũkonetye tũmaũndũ tũnini.—Aka 5:19; 2Vt 2:7.
Kwilĩĩla moko.
Moko mailĩĩlawa mũndũ nĩ kana anyuvwe kwondũ wa wĩa mũna wa mwanya, kana kũnyuvwa nĩ kana ekwata moathimo, ũvosyo, kana mũthĩnzĩo wa veva mũtheu.—Mot 27:18; Mek 19:6; 1Ti 5:22.
Kwĩlila.
Kwĩthĩwa vo.
Kũndũ kũmwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto isu syonanasya kwĩthĩwa vo kwa Yesũ Klĩsto e Mũsumbĩ kuma ĩvinda yĩla watwʼĩkĩthiwʼe Mũsumbĩ wa Kĩ-masia ũtenekee, nginya mĩthenya ya mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ. Kwĩthĩwa vo kwa Klĩsto ti o kũka na kũsyoka na mĩtũkĩ; ĩndĩ kwĩthĩwa vo kwake kũkaendeea kwa ĩvinda yĩla yĩnyuvĩtwe.—Mt 24:3.
Kwĩtĩkĩsya mauta.
Ndeto ya Kĩevelania ĩla yonanasya “kũvaka kĩndũ kĩilye kĩwʼũ.” Mauta metĩkĩawʼa mũndũ kana kĩndũ kwonanyʼa nĩkĩvathĩtwe kwondũ wa ũthũkũmi wa mwanya. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto ĩsu nĩtũmĩĩtwe kwonanyʼa kwĩtĩkĩwʼa veva mũtheu kwa ala manyuvĩtwe kwondũ wa wĩkwatyo wa kũthi ĩtunĩ.—Kum 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Mek 10:38; 2Ko 1:21.
Kwĩyĩava.
Nĩ watho mũito ũla mũndũ wamwathaa Ngai kana nũkwĩka ũndũ mũna, nũkumya nthembo kana mũthĩnzĩo mũna, nũkwĩyumya ũthũkũminĩ mũna, kana nũkwĩvathana na maũndũ mana o na kau ti mathũku. Kwĩyĩava kũu kwaĩ o ũndũ ũmwe na kwĩvĩta.—Mt 5:33.
Kyanda; Kalũsĩ.
Ũũ nĩ mwanda kana vala kalũsĩ kesĩlaa, na kaingĩ kyanda kĩu kana kalũsĩ kau kethĩawa kate na kĩwʼũ eka o ĩvindanĩ ya mbua; o na ĩngĩ, ndeto kyanda na kalũsĩ no syonanyʼe kalũsĩ ke na kĩwʼũ. Tũlũsĩ tũmwe twaumasya kĩwʼũ mbulutinĩ (kana, kĩthonĩ) na kwoou tũyangʼalaa. Maandĩkonĩ amwe kyanda na kalũsĩ syĩtĩtwe “mwanda.”—Mw 26:19; Mot 34:5; Kũt 8:7; 1As 18:5; Yov 6:15.
Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi.
Nĩ kyaũya kya mĩkate ĩte ĩlawa ĩla yĩĩsanĩawʼa na mbinyu, na syĩndũ isu syoonanasya mwĩĩ wa Klĩsto na nthakame yake; kyaũya kĩu nĩ kya kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ. Na nũndũ kwosana na Maandĩko Aklĩsto nĩmaĩle kũlilikana ũndũ ũsu, kwĩka ũu no kwĩtawa “Kũlilikana Kĩkwʼũ kya Yesũ.”—1Ko 11:20, 23-26.
L
Levutoni.
Ĩvindanĩ ya Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, levutoni nĩyo yaĩ kasendi kanini vyũ na kaseũvawʼa na ũthuku kana kyũma kĩtawa mbulonzi. Nthĩnĩ wa Mbivilia imwe levutoni ĩalyũlĩtwe “kawela.”—Mko 12:42; Luk 21:2; maelesyo ma kwongeleela.
Livai; Mũlivai.
Livai nĩ mwana wa katatũ wa Yakovo ũla wasyaĩtwe nĩ kĩveti kyake, Lea. O na ĩngĩ, mbaĩ ĩla yaumanie nake yeetawa oou. Syana syake itatũ nĩsyo syambĩĩisye ila ikundi itatũ nene sya Alivai. Mavinda amwe mbaĩ yonthe ya Livai nĩyeetawa “Alivai,” ĩndĩ mavinda maingĩ mũsyĩ wa Aluni ndweethĩawa wĩ mũtale vo. Mbaĩ ya Livai ndyaakwata kĩsio kya Nthĩ ya Watho ĩndĩ nĩyanengiwe ndũa 48 nthĩnĩ wa isio ila mbaĩ ila ingĩ syanengetwe.—Kũt 10:8; 1Ma 6:1; Avl 7:11.
M
Maandĩko; Ĩandĩko.
Nĩ maũndũ matheu maandĩke ma Ndeto ya Ngai. Ndeto ĩsu ĩtũmĩĩtwe o Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Maili.
Nĩ kĩthimo kya ũasa kĩla kyonekaa ĩvinda o yĩmwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto ala ma mbee. Ndeto ĩsu yonekaa ĩandĩkonĩ ya Mathayo 5:41, na nĩvatonyeka yonanasya kĩthimo kya maili kya Lomi kĩla kyeanene na mita 1,479.5 (vuti 4,854). Ndeto “maili” nĩtũmĩĩtwe kũndũ kũngĩ ta ĩandĩkonĩ ya Luka 24:13, Yoana 6:19, na ya Yoana 11:18, na yonanasya kĩthimo kya maili kĩtĩkĩle kĩla kĩvĩndũĩtwe kumana na ũasa wa iwanza sya tene ila iwetetwe maandĩkonĩ ala ma mbee.
Mana.
Nĩ lĩu ũla Aisilaeli maĩsaa ĩvinda ya ĩla myaka 40 maĩ weũnĩ. Manengetwe lĩu ũsu nĩ Yeova. Yaumĩlaa kĩla kwakya kwa nzĩa ya kyama ĩũlũ wa nthĩ na yeethĩawa ĩvwʼĩkĩtwe nĩ ĩmwe, na no mũthenya wa Savato wĩ wʼoka ĩtaumĩlaa. Yĩla Aisilaeli mamyonie ĩvinda ya mbee makũlilye, “Nĩ kyaũ?” kana, kwa Kĩevelania, “man huʼ?” (Kum 16:13-15, 35) O nake Yesũ nĩwawetie mana, ĩndĩ kwa nzĩa ya ngelekanyʼo.—Yoa 6:49, 50.
Manemane.
Nĩ kĩthana kĩ mũuke mũseo kĩla kyaumawʼa ikuthunĩ syĩ mĩwʼa kana tũmĩtĩ tũkuvĩ twa mũthemba wa Commiphora. Manemane yaĩ ĩmwe katĩ wa syĩndũ ila syatũmĩawa kũseũvya mauta matheu ma kwĩtĩkĩsya andũ kana syĩndũ. Nĩyatũmĩawa kũvaka ngũa na itanda nĩ kana syĩthĩwe na mũuke mũseo, na nĩyongelawa mautanĩ ma kwĩvaka na mauta ma kũkanda mwĩĩ. Nĩyavulanawʼa na mbinyu kũseũvya ũkĩ watumaa mũndũ asuvaa. O na ĩngĩ, manemane nĩyatũmĩwa kũvaka kimba kĩtanamba kũthikwa.—Kum 30:23; Nth 7:17; Mko 15:23; Yoa 19:39.
Mangũ.
Nĩ ũwau mũthũku mũno wa kĩkonde. Maandĩkonĩ, mangũ maitũmĩĩtwe kwonanyʼa o ũwau ũla ũmũnthĩ wĩtawa mangũ, nũndũ nĩmakwataa andũ, ngũa, na nyũmba. Ũla ũwaĩte ũwau ũsu etawa mũndũ wĩ na mangũ.—Ali 14:54, 55; Luk 5:12.
Masetonia.
Nĩ kĩsio kĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya Ũkiliki kĩla kyeethĩiwe kĩ nguma mũno ĩvinda ya Alekisanda Mũnene na kyaendeea kwĩthĩwa na wĩyathi nginya ĩla kyasindiwe nĩ Alomi. Masetonia yaĩ kĩsio kya Lomi ĩvinda yĩla mũtũmwa Vaulo waendie Ũlaya ĩvinda ya mbee. Vaulo aendie kũu mavinda atatũ.—Mek 16:9.
Masia.
Yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania ĩla yonanasya “kwĩtĩkĩwʼa mauta” kana “mwĩtĩkĩwʼa mauta.” Ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩvwʼanene na ĩsu ĩalyũlĩtwe “Klĩsto.”—Nda 9:25; Yoa 1:41.
Mavuti.
Nĩ wewa ũla ũvathanawʼa na ngetha ĩvinda ya kũvũa na kũũlũkya. Mavuti nĩmatũmĩĩte kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa kĩndũ kĩtatethya na kĩte kya kwendeesya.—Sa 1:4; Mt 3:12.
Mbaali.
Nĩ ngai ya Akanaani ĩla yonekaa tayo mwene yayaya na tayo yaetae mbua na vinya wa ũsyai. O na ngai ingĩ nini nĩsyeetawa “Mbaali.” Ndeto ĩsu ya Kĩevelania yonanasya “Mwene; Vwana.”—1As 18:21; Alo 11:4.
Mboka ya Ivanda.
Noyo yeetawa Mboka ya Tũsũmba, kana Mboka ya Kũmbanyʼa. Yeethĩawa mwei wa Kĩevelania weetawa Ethanimu, matukũ 15-21. Yaĩ ĩvinda ya kũtanĩa ngetha mũthyanĩ wa mwaka wa ũĩmi wa Isilaeli na yaĩ ĩvinda ya kũtana na kũtũnga mũvea kwondũ moathimo ma Yeova ĩũlũ wa syĩndũ ila mavandĩte. Ĩvinda ya mboka ĩsu andũ mekalaa tũsũmbanĩ, kana malwandanĩ, nĩ kana malilikane ĩvinda yoo ya Kuma Misili. Nĩ ĩmwe katĩ wa mboka itatũ ila aũme maaĩlĩte kũthi Yelusaleme kũmĩlilikana.—Ali 23:34; Esa 3:4; Yoa 7:2.
Mboka ya Kũthewʼa kwa Ĩkalũ.
Nĩ mũthenya weethĩawa ũnyuvĩtwe wa kĩla mwaka kwondũ wa kũthewʼa kwa ĩkalũ ĩtina wa kũvukwʼa nĩ Andioko Evivane. Mboka ĩsu yambĩĩaa matukũ 25, mwei wa Kiselevu, na ĩyĩendeea kwa ĩvinda ya mĩthenya nyanya.—Yoa 10:22.
Mboka ya Mũkate Ũte Ĩlawa.
Yaĩ ĩmwe katĩ wa mboka itatũ ila nene sya Aisilaeli sya kĩla mwaka. Yambĩĩaa matukũ 15, mwei wa Nisani, mũthenya ũmwe ĩtina wa Vasaka, na ĩyĩendeea kwa ĩvinda ya mĩthenya mũonza. No mĩkate ĩte ĩlawa yaĩ ĩtonya kũĩwa, nĩ kana malilikane ĩvinda yoo ya Kuma Misili.—Kum 23:15; Mko 14:1.
Mbũa.
Yĩla ndeto ĩĩ yaandĩkwa na nthoo nini yĩthĩawa ĩyonanyʼa mbũa ĩla mũndũ ũmwe ũthikawa. Nao yĩla yaandĩkwa nthoo ya mbee yĩ nene ndĩthĩawa ĩyonanyʼa mbũa ĩla mũndũ ũthikawa, ĩndĩ yĩthĩawa yĩ ũalyũlo wa ndeto ya Kĩevelania “Seoli,” ĩla kwa Kĩkiliki nĩ “Andesi.” Ndeto ĩsu yonanasya vandũ va ngelekanyʼo vala akwʼũ maĩ, kana kwa ndeto ingĩ, mũndũ kwĩthĩwa atatonya kwĩmanya ĩngĩ kana kwĩka ũndũ o na wĩva.—Mw 47:30; Mũt 9:10; Mek 2:31.
Mbũa sya ũlilikano.
Nĩ vandũ vala vathikawa kimba. Ndeto isu nĩ ũalyũlo wa ndeto ya Kĩkiliki mne·meiʹon, ĩla yumanĩte na ndeto “kũlilikanyʼa,” na ũu wonanasya kana mũndũ ũla mũkwʼũ nĩ mũlilikane.—Yoa 5:28, 29.
Mbũa.
Yĩla yaandĩkwa na nthoo nini yĩthĩawa ĩyonanyʼa mbũa ĩmwe; yĩla yaandĩkwa nthoo ya mbee yĩ nene yĩthĩawa ĩyonanyʼa mbũa ya andũ onthe, na nĩyosanĩte na ndeto ya Kĩevelania “Seoli” na ya Kĩkiliki “Andesi.” Ĩeleetwʼe Mbivilianĩ ta vandũ va ngelekanyʼo kana kwĩthĩwa mũndũ atatonya kwĩka ũndũ kana kwĩmanya.—Mw 47:30; Mũt 9:10; Mt 27:61; Mek 2:31.
Mbya sya kĩthembeo.
Mĩao ya Mose.
Mĩao.
Yĩla ndeto ĩsu yaandĩkwa nthoo ya mbee yĩ nene, ĩkothaa kwĩthĩwa ĩyonanyʼa Mĩao ya Mose kana mavuku atano ma mbee ma Mbivilia. Yĩla yaandĩkwa nthoo syonthe syĩ nini, nĩtonya kwonanyʼa mwĩao ũmwe katĩ wa ĩla Mĩao ya Mose kana ũndũ mũna wĩ mwĩaonĩ.—Mot 15:16; Kũt 4:8; Mt 7:12; Aka 3:24.
Mĩio ya kaũ.
Nĩ syĩndũ sya kwĩsiĩĩa ila syeekĩawa nĩ asikalĩ, nasyo nĩ ngovia ya kyũma, ĩkoti ya syũma, mũsivi, syĩndũ sya kũsũvĩa mĩthumo, na ngao.—1Sa 31:9; Aev 6:13-17.
Mĩkate ya wonanyʼo.
Nĩ mĩkate ĩkũmi na ĩlĩ ĩla yailĩanĩlawʼa; thanthatũ ngalĩko ĩmwe ya mesa, na thanthatũ ngalĩko ĩla ĩngĩ ya mesa nthĩnĩ wa vala vandũ Vatheu va ĩeema na va ĩkalũ. O na nĩyeetawa mĩkate “ĩla yailĩĩlawa mesanĩ” kana “mĩkate ĩla yaiawa mbee wa Ngai.” Kĩla mũthenya wa Savato mĩkate ĩsu yaiawa mbee wa Ngai nĩyavetawa, na vakaiwa ĩngĩ myeũ. Mĩkate ĩla yavetwa yaĩsawa nĩ athembi oka.—2Ma 2:4; Kum 25:30; Ali 24:5-9; Mt 12:4; Avl 9:2.
Mina.
Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, mina yaĩ ũndũ ũmwe na ndulakima 100. Yaĩ na ũito wa ngulamu 340.—Luk 19:13.
Mĩthenya ya mũminũkĩlyo.
Ndeto isu itũmĩĩtwe wathaninĩ wa Mbivilia kwonanyʼa ĩvinda yĩla maũndũ ala methĩĩtwe maendeee makavikĩa ĩvinda yamo ya mũthya. (Ese 38:16; Nda 10:14; Mek 2:17) Kwosana na kĩla kĩũneenewa wathaninĩ mũna, yĩu nĩyĩtonya kwĩthĩwa ĩvinda ya myaka mĩnini kana mingĩ. Mũno mũno, Mbivilia ĩtũmĩĩte ndeto ĩsu kũweta ‘mĩthenya ya mũminũkĩlyo’ wa ĩvinda yĩĩ ya kwĩthĩwa vo kwa Yesũ atenekee.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Vt 3:3.
Mĩthĩnzĩo ya tei.
Nĩ mĩthĩnzĩo ĩla yanengawe mũndũ ũla wĩ na thĩna. Ndĩwetetwe ĩmwe kwa ĩmwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania, ĩndĩ Mĩao nĩyanengete Aisilaeli myolooto ĩla yoonanĩtye maũndũ ala maĩle kwĩka kwondũ wa ngya.—Mt 6:2.
Moleki.—
Sisya MOLOKO.
Moloko.
Nĩ ngai ya Aamimoni; na nĩvatonyeka ngai ĩsu noyo yĩtawa Malikamu, Milikomu, na Moleki.—Mek 7:43.
Mũandĩki.
Nĩ mumĩĩsya wa Maandĩko ma Kĩevelania. Kũvikĩa ĩvinda yĩla Yesũ wookie kũũ nthĩ, ĩsyĩtwa yĩu yanengetwe asomi ma Mĩao. Nĩmamũvĩngaa Yesũ.—Esa 7:6; Mko 12:38, 39; 14:1.
Mũangi.
Mũethiovia.
Nĩ mũndũ wa kuma Ethiovia, nthĩ ya tene yĩ ngalĩko ya ĩtheo ya Misili na nthĩ ĩsu yavikĩte kĩsionĩ kya ĩtheo kya Misili ya ĩvinda yĩĩ na Sudan ya ĩvinda yĩĩ.—Mek 8:27.
Mũevelania.
Nĩ ĩsyĩtwa yatũmĩiwe kũweta Avalamu (Avalaamu), nĩ kana avathũkanwʼe na atũi make Aamoli. Na ĩtina nĩyatũmĩiwe kũweta nzyawa sya Avalaamu ila syaumanĩte na mwĩsũkũũe Yakovo na kĩthyomo kyoo kya Kĩevelania. Kũvikĩa ĩvindanĩ ya Yesũ, kĩthyomo kya Kĩevelania kyaĩ na ndeto sya Kĩalamu na nĩkyo kyaneenawa nĩ Yesũ na amanyĩwʼa make.—Mwa 14:13; Kum 5:3; Mek 26:14.
Mũkiliki.—
Sisya KĨKILIKI.
Mũklĩsto.
Nĩ ĩsyĩtwa yĩla Ngai wanengie aatĩĩi ma Yesũ Klĩsto.—Mek 11:26; 26:28.
Mũkono.
Nĩ kĩthimo kya ta ũasa wa kuma kĩkokoa nginya mũthya wa kyaa kya katĩ. Mavinda maingĩ Aisilaeli matũmĩaa mũkono wa ũasa wa ta sendimita 44.5 (inzi 17.5), ĩndĩ no matũmĩaa mũkono mũnene ũla ũasa wawʼo waĩ kwʼoko kũmwe, nawʼo nĩ ta ũasa wa sendimita 51.8 (inzi 20.4).—Mwa 6:15; Mt 6:27; Luk 12:25; Ũvu 21:17.
Mũlaĩka mũnene.
Mũmbi.
Nĩ mũmbi wa mbisũ, mĩio ya kũĩĩa, na mĩio ĩngĩ. Ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe mũmbi yonanasya “mũseũvya.” Mavinda maingĩ ũkũmũ ũla mũmbi wĩthĩawa nawʼo ĩũlũ wa yũmba nũtũmĩawa kwonanyʼa ũsumbĩki mũnene wa Yeova ĩũlũ wa andũ na mbaĩ.—Isa 64:8; Alo 9:21.
Mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ.
Nĩ ĩvinda yĩĩ yĩthĩĩtwe vo mbee wa mũminũkĩlyo, kana mũthya wa maũndũ ala maendeee yu, matongoewʼe nĩ Satani. Yĩendanĩtye ĩmwe na ĩvinda ya kwĩthĩwa vo kwa Klĩsto. Alaĩka makatongoewʼa nĩ Yesũ ‘kũvathanyʼa ala athũku na ala alũngalu’ na kũmananga. (Mt 13:40-42, 49) Amanyĩwʼa ma Yesũ nĩmendaa kũmanya ĩvinda yĩu ya “mũminũkĩlyo” yĩkeethĩwa ĩndĩĩ. (Mt 24:3) Atanamba kũsyoka ĩtunĩ, nĩwamathie amanyĩwʼa make kana akeethĩwa vamwe namo nginya ĩvinda yĩu ya mũminũkĩlyo—Mt 28:20.
Mũnasaleti.
Mũndũ mũe.
Nĩ mũndũ waasya kana e na ũtonyi wa kwathana ĩũlũ wa maũndũ ma ĩvinda yũkĩte. Athembi ma kwĩka syama sya ũwe, andũ ala mathanaa maitũmĩa vinya wa maveva, asomi ma ndata, na angĩ nĩmawetetwe ũu Mbivilianĩ.—Ali 19:31; Kũt 18:11; Mek 16:16.
Mũndũ mũthasye; Mũndũ ũthaĩtwʼe.
Ĩvindanĩ ya ũsumbĩki wa Lomi, “mũndũ mũthasye” aĩ mũndũ wasyaĩtwe ate ngombo, na aĩle kũkwata maũndũ onthe ala mwene nthĩ waĩle kũkwata. Kĩvathũkanyʼo na ũu, mũndũ ũthaĩtwʼe aĩ mũndũ ũleketwʼe kuma ũkombonĩ. Kũthawʼa kĩ-mĩao kwatumaa mũndũ ũsu ũthaĩtwʼe ethĩwa laiaa wa Lomi, ĩndĩ ndeethĩawa aĩlĩte kũkwata kĩvĩla kya kĩ-siasa. Kũthawʼa kũte kwa kĩ-mĩao kwatumaa mũndũ ethĩwa ate ngombo ĩndĩ ndeethĩawa atonya kũkwata maũndũ onthe ala mwene nthĩ waĩle kũkwata.—1Ko 7:22.
Mũndũ mũvakũe.
Nĩ mũndũ ũla wanyuvawa athũkũme nyũmbanĩ ya mũsumbĩ nĩ kana asũvĩe mũka wa mũsumbĩ (mũsumbĩ mũndũ mũka) na iveti sya ndũsyo sya mũsumbĩ. Ndeto isu no syonanasya mũndũũme ũnengetwe ũnene mũna nyũmbanĩ ya mũsumbĩ, eka mũndũ mũvakũe. Nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa mũndũ ‘mũvakũe nũndũ wa Ũsumbĩ,’ kana kwa ndeto ingĩ mũndũ wĩsiĩĩe nĩ kana eyumye mũno kwondũ wa kũmũthũkũma Ngai.—Mt 19:12; Est 2:15; Mek 8:27.
Mũndũ ũalyũlĩte mũĩkĩĩo.
Mũnene wa athembi.
Nĩ ĩsyĩtwa yĩngĩ ya “mũthembi mũnene” nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto “anene ma athembi” syonanasya aũme ala matongoetye nthĩnĩ wa mũvango wa ũthembi, na nĩvatonyeka ũkethĩa nĩ vamwe na athembi anene ala maumĩtwʼe wĩanĩ woo wa ũthembi na ala matongoesye ikundi 24 sya athembi.—2Ma 26:20; Esa 7:5; Mt 2:4; Mko 8:31.
Mũnene.
Mũoi.
Nĩ mũndũ ũla ũtũmĩaa vinya wĩsĩkĩe wumanĩte na maveva mavuku.—Mek 13:6.
Mũsenge.
Ĩsu yaĩ ndata yĩ mũthya mũĩ wa kyũma, na yatũmĩawa nĩ aĩmi kũthooma (kũtinanga) nyamũ. Mũsenge ũelekanĩtwʼe na ndeto sya mũndũ mũĩ ila itumaa ũla ũkũtavwʼa aatĩĩa ũtao mũseo. “Kũtheela mĩsenge” kumanĩte na kĩko kya nzaũ nemu ĩla ĩleaa kũthoomwa na vandũ va ũu ĩitheela mũsenge, na ũu ũituma ĩũmĩa.—Mek 26:14; Asi 3:31.
Mũsomi wa ndata.
Nĩ mũndũ ũla ũsomaa ũndũ syũa, mwei, na ndata iendaa e na kĩeleelo kya kwathana ĩũlũ wa ĩvinda yũkĩte.—Mt 2:1.
Mũsungi.
Nĩ mũndũ ũla ũsũvĩaa andũ na syĩndũ kumana na mũisyo, na mũno mũno ũtukũ, na ethĩawa atonya kũmanyĩthya ala angĩ oona mũisyo. Asungi makothaa kwĩkala ngũtanĩ sya ndũa kana myakonĩ mĩtũlu nĩ kana mone andũ ala mokĩte me o vaasa. Mũndũ ũla weethĩawa na kĩanda kĩu nthĩnĩ wa ita eetawa o mũsungi.—Mt 27:65; 28:4.
Mũsyaĩĩsya.
Nĩ mũndũũme ũla ũnengetwe wĩa wa kũsyaĩĩsya na kũsũvĩa kĩkundi. Ũndũ ũla mũnene wonanawʼa nĩ ndeto ya Kĩkiliki e·piʹsko·pos nĩ kũsyaĩĩsya ve na kĩeleelo kya kũsũvĩa. Ndeto “mũsyaĩĩsya” na “mũtumĩa” (pre·sbyʹte·ros) syonanasya kĩanda o kĩmwe kĩla methĩawa nakyo kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. Ndeto “mũtumĩa” yonanasya kana ũla ũnyuvĩtwe e na ndaĩa syĩkwonanyʼa nĩ mũimu kĩ-veva, nayo ndeto “mũsyaĩĩsya” yonanasya mũno mũno mawĩa ala mũndũ waĩle kwĩanĩsya ethĩwa e na kĩanda kĩu.—Mek 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Vt 5:2.
Mũsyawa wa mbee.
Nĩ mwana ũla mũkũũ kwa ĩthe wake. Ĩvindanĩ ya tene, mwana mũsyawa wa mbee eethĩwa e na kĩanda kya ndaĩa nthĩnĩ wa mũsyĩ na nĩwe waũngamĩaa mũsyĩ ĩthe akwʼa. Yesũ nĩwe waĩ wa mbee kwa Yeova, na nowe waĩ wa mbee katĩ wa syũmbe syonthe na wa mbee kũthayũũkwʼa.—Mwa 25:33; Kum 11:5; Ako 1:15; Ũvu 1:5.
Mũtetheesya wa kĩkundi.
Nĩ ũalyũlo wa ndeto ya Kĩkiliki ĩla mavinda maingĩ ĩalyũlawa “mũthũkũmi.” “Mũtetheesya wa kĩkundi” nĩ mũndũ ũla ũthũkũmaa ta mũtetheesya wa nzama ya atumĩa kĩkundinĩ. No nginya ethĩwe na ndaĩa ila iwetetwe Mbivilianĩ nĩ kana ethĩwe aĩlĩte kũnengwa kĩanda kĩu.—1Ti 3:8-10, 12.
Mũthembi mũnene.
Ungu wa Mĩao ya Mose, ũsu aĩ mũthembi ũla wĩ ĩũlũ wa ala angĩ na nĩwe waendaa mbee wa Ngai kwondũ wa andũ na nĩwe waũngamĩe athembi ala angĩ. Nowe e weka waĩle kũlika vala Vatheu Vyũ, kasũmbanĩ ka nthĩnĩ ka ĩeema na ĩtina kasũmbanĩ ka nthĩnĩ ka ĩkalũ. Eekaa ũu o Mũthenya wa Wĩwʼanĩthyo kĩla mwaka. Ndeto “mũthembi mũnene” nitũmĩĩtwe kũmũweta Yesũ Klĩsto.—Ali 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Avl 4:14.
Mũthembi.
Nĩ mũndũ ũla waaĩle kũthi mbee wa andũ kwondũ wa Ngai, na nĩwamamanyĩasya ĩũlũ wa Ngai na mĩao yake. O na ĩngĩ, athembi nĩmaendaa mbee wa Ngai kwondũ andũ, na nĩmaumasya nthembo o vamwe na kũvoya na kwĩsũvana kwondũ wa andũ nĩ kana maekewe. Mĩao ya Mose ĩtanamba kũnenganwe, mũtwe wa mũsyĩ nĩwe weethĩawa mũthembi wa mũsyĩ wake. Kwosana na Mĩao ya Mose, aũme ma mũsyĩ wa Aluni ũla waĩ wa mbaĩ ya Livai nĩmo maaĩle kwĩthĩwa athembi. Aũme ala angĩ Alivai maĩ atetheesya moo. Yĩla ũtianĩo mweũ wambĩlĩilwʼe, Aisilaeli ma kĩ-veva nĩmatwʼĩkie mbaĩ ya athembi, Yesũ Klĩsto e Mũthembi Mũnene.—Kum 28:41; Avl 9:24; Ũvu 5:10.
Mũthenya wa Kwĩyũmbanyʼa.
Nĩ ĩsyĩtwa ya mũthenya ũla weethĩawa mbee wa mũthenya wa Savato, na mũthenyanĩ ũsu Ayuti nĩmekaa maũndũ ala ma vata kwondũ wa kwĩyũmbanyʼa. Mũthenya ũsu wathelaa syũa yathũa mũthenyanĩ ũla ũmũnthĩ wĩtawa Wakatano, na ĩvindanĩ yĩu nĩwʼo Savato yambĩĩaa. Mũthenya wa Ayuti wambĩĩaa wĩoo na ũithela wĩoo ũla ũatĩĩe.—Mko 15:42; Luk 23:54.
Mũthenya wa Sila.
Nĩ mũthenya mũna, kana ĩvinda, yĩla ikundi sya andũ, mbaĩ, kana andũ onthe mesilĩlwa nĩ Ngai. No yĩthĩwe ĩvinda yĩla andũ ala mesilĩlwa kĩkwʼũ makoawa, kana ĩvinda yĩla ũsilĩlo ũkatuma amwe makwata mwanya wa kũtangĩĩwa na kũkwata thayũ wa tene na tene. Yesũ Klĩsto na atũmwa make nĩmawetie ĩũlũ wa “Mũthenya wa Sila” ũla wũkĩte na moonanyʼa kana ũkonetye ala me thayũ na ala makwie ĩvinda ĩvĩtu.—Mt 12:36.
Mũthenya wa Wĩwʼanĩthyo.
Nĩ mũthenya mũtheu ũla waĩ wa vata vyũ kwa Aisilaeli, na nowʼo weetawa Yomu Kivulimu (kumana na ndeto ya Kĩevelania yohm hak·kip·pu·rimʹ, “mũthenya wa kũvwʼĩka”), weethĩawa matukũ 10, mwei wa Ethanimu. No mũthenya ũsu wĩ wʼoka mũthembi mũnene walikaa vala Vandũ Vatheu Vyũ va ĩeema kana va ĩkalũ nĩ kana aumye nthakame ya nthembo kwondũ wa naĩ syake, naĩ sya Alivai ala angĩ, na naĩ sya andũ. Nthembo isu syoonanasya nthembo ya Yesũ ĩla yavwʼĩkie naĩ sya andũ ĩvinda o yĩmwe tene na tene, na ũu watuma andũ makwata mwanya wa kwĩwʼanĩthwʼa na Yeova. Yaĩ ĩvinda ya kwĩthĩwa na ũmbano mũtheu na kũtĩĩa kũya, o na yaĩ ĩvinda ya savato, ĩĩ, ĩvinda yĩte ya kũtethya mawĩa ala angĩ.—Ali 23:27, 28; Mek 27:9; Ako 1:20; Avl 9:12.
Mũtheu; Ũtheu.
Nĩ ndaĩa ya Yeova ya ũndũ we ũilye; kũthea vyũ. (Kum 28:36; 1Sa 2:2; Yoa 17:11) Yĩla ndeto ĩsu yawetwa ĩikonanwʼa na andũ (Mko 6:20; Mek 3:21), syĩndũ (Alo 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), kũndũ (Mt 4:5; Mek 7:33; Avl 9:1), na mawĩa (Kum 36:4), ndeto ya tene ya Kĩevelania na ya Kĩkiliki yonanasya kũvathwa kana kũthewʼa kwondũ wa Ngai mũtheu; kũvathwa kwondũ wa ũthũkũmi wa Yeova. O na ĩngĩ, nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto “mũtheu” na “-theu” itũmĩĩtwe kwonanyʼa ũtheu nthĩnĩ wa mwĩkalĩle wa mũndũ.—2Ko 7:1; 1Vt 1:15, 16.
Mũtĩ wa mathĩna.
Nĩ ũalyũlo wa ndeto ya Kĩkiliki stau·rosʹ, ĩla yonanasya mũtĩ mũlũngalu kana kĩtuĩ, ta kĩla Yesũ wooaĩwe ĩũlũ wakyo. Vaiĩ ũndũ ũkwonanyʼa kana ndeto ĩsu ya Kĩkiliki yoonanasya ngelanyʼo, ta ĩla andũ ala matamwĩsĩ Ngai matũmĩaa ta ũvano wa ndĩni kwa myaka mingĩ mbee wa Klĩsto. Ndeto “mũtĩ wa mathĩna” nieleetye nesa vyũ ũndũ ĩla ndeto ya mbee yoonanasya, nũndũ ndeto stau·rosʹ nĩtũmĩĩtwe kwonanyʼa mathĩna, monyamao, na nthoni ila syaĩ ikwate aatĩĩi ma Yesũ. (Mt 16:24; Avl 12:2)—Sisya MŨTĨ.
Mũtĩ wa thayũ.
Nĩ mũtĩ waĩ mũũndanĩ wa Eteni. Mbivilia ndyonanĩtye kana matunda mawʼo maĩ na kĩndũ kĩtonya kũtuma mũndũ aendeea kwĩthĩwa thayũ; vandũ va ũu, mũtĩ ũsu waĩ ũĩkĩĩthyo wa kana Ngai akamanenga thayũ wa tene na tene ala weetĩkĩlya maye matunda mawʼo. Nthĩnĩ wa ĩvuku ya Ũvuanyʼo, mũtĩ ũsu wonanasya maũndũ ala Ngai ũtwʼĩte kwĩka nĩ kana andũ maendeee kwĩkala thayũ.—Mwa 2:9; 3:22; Ũvu 2:7; 22:19.
Mũtĩ wa ũthaithi.
Ĩĩ nĩ ndeto ya Kĩevelania (ʼashe·rahʹ ) ĩla yonanasya (1) mũtĩ mũtheu ũũngamĩe Asela, ngai nga ya ũsyai ya Akanaanĩ, kana (2) mũvwʼanano wa ĩ ngai nga, Asela. Nĩvatonyeka ĩkethĩwa yaĩ itingʼĩ ite mbasũvye, kana yaĩ o mĩtĩ ĩmeete.—Kũt 16:21; Asi 6:26; 1As 15:13.
Mũtĩ wĩ ũũ.
Nĩ mũthemba wa tũmĩtĩ twĩthĩawa na ũũ mwingĩ mũno na mũuke mwingĩ mũseo. Ĩandĩkonĩ ya Ũvuanyʼo 8:11, “mũtĩ wĩ ũũ” wonanasya kĩndũ kĩ sumu na kĩ ũũ, na nokyo kĩtĩtwe avisintho.
Mũtĩ.
Nĩ kĩtuĩ kĩlũngalu kĩla mũndũ waathĩĩawa kana akoveewa. Watũmĩawa nthĩnĩ wa nthĩ imwe kũaa na/kana kwonanyʼa kimba nĩ kana ũu wĩthĩwe ũkanyʼo kwa angĩ kana kwĩkĩĩthya mũndũ nthoni andũnĩ. Aasuli, ala meesĩkĩe kana nĩmeekaa andũ maũndũ mathũku mũno, nĩmamambaa andũ ala matava me kaũnĩ na kũsũsya mĩĩ yoo mĩtĩnĩ myũĩ. Andũ asu matonyelawa na mũtĩ ĩvu nginya kĩthũi. Ĩndĩ kwosana na mĩao ya Ayuti, ala mekĩte mavĩtyo mathũku ta kũuma Ngai kana kũthaitha mĩvwʼanano mambaa kũawa kwa kũkimangwa na mavia kana kwa nzĩa ingĩ na ĩndĩ simba syoo iisũwʼa mĩtĩnĩ nĩ kana wĩthĩwe ũkanyʼo kwa ala angĩ. (Kũt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mavinda amwe Alomi meekaa kwoveea mũndũ mũtĩnĩ, na aĩ atonya kwĩkala mĩthenya kauta e o thayũ atanamba kũawa nĩ woo, waũni, nzaa, kana kũvya nĩ syũa. Mavinda angĩ, nĩmamwambaa mũndũ ũla mũsikate kwa kũmũathĩĩa moko na maaũ mũtĩnĩ, o tondũ meekanie na Yesũ. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Mek 2:23, 36)—Sisya MŨTĨ WA MATHĨNA.
Mũtongoi Mũnene.
Mũtumĩa.
Nĩ mũndũũme mũimu, ĩndĩ Maandĩkonĩ nĩ mũndũũme wĩ na ũkũmũ na kĩanda andũnĩ na mbaĩnĩ. Ndeto ĩsu o na nĩtũmĩĩtwe kũweta syũmbe sya ĩtunĩ ĩvukunĩ ya Ũvuanyʼo. Ndeto ya Kĩkiliki pre·sbyʹte·ros ĩla ĩalyũlĩtwe “mũtumĩa” yĩonanyʼa ala me na kĩanda kya kũtongoesya maũndũ kĩkundinĩ.—Kum 4:29; Nth 31:23; 1Ti 5:17; Ũvu 4:4.
Mũtũmwa.
Mũvwʼanano; Ũthaithi wa mĩvwʼanano.
Mũvwʼanano nĩ kĩndũ kĩseũvĩtwʼe ta mũvwʼano wa kĩngĩ, kĩthĩwe nĩ kĩndũ kya wʼo kana no kĩsũanĩo, kĩla andũ matonya kũtũmĩa kwondũ wa ũthaithi. Ũthaithi wa mĩvwʼanano nĩ kwĩthĩwa na kĩkĩo kwelekela mũvwʼanano, kũwenda, kũũthaitha, kana kwendeewʼa nĩwʼo.—Sa 115:4; Mek 17:16; 1Ko 10:14.
Mũyuti.
Nĩ ndeto yatũmĩawa kwonanyʼa mũndũ wa kuma mbaĩnĩ ya Yuta ĩtina wa kũvalũka kwa ũsumbĩ wa Isilaeli wa mbaĩ ĩkũmi. (2As 16:6) Ĩtina wa kũtavwa na kũtwawa Mbaviloni, ndeto ĩsu yatũmĩawa kwonanyʼa Aisilaeli ma kuma mbaĩnĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ala masyokie Isilaeli. (Esa 4:12) Ĩtina, ndeto ĩsu nĩyatũmĩawa nthĩ yonthe kũvathũkanyʼa Aisilaeli na Andũ-ma mbaĩ-ingĩ. (Est 3:6) O na ĩngĩ, ndeto ĩsu nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo nĩ mũtũmwa Vaulo aielesya kana mbaĩ ya mũndũ ti kĩndũ nthĩnĩ wa kĩkundi kya Kĩklĩsto.—Alo 2:28, 29; Aka 3:28.
Mwana wa mũndũ.
Nĩ ndeto ikwatĩkanaa mavinda ta 80 nthĩnĩ wa ala mavuku ana ma Ũvoo Mũseo. Ndeto isu itũmĩĩtwe kũmũweta Yesũ Klĩsto na syonanasya kana yĩla wasyaiwe e na mwĩĩ wa nyama nĩwatwʼĩkie mũndũ ĩndĩ ndaĩ o kyũmbe kya veva kĩvwʼĩkĩte mwĩĩ wa nyama. O na ĩngĩ, ndeto isu syonanasya kana Yesũ aĩ eanĩsye wathani ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Ndanieli 7:13, 14. Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania ndeto isu itũmĩĩtwe kũmũweta Esekieli na Ndanieli, kwonanyʼa kĩvathũkanyʼo katĩ wa aneeni asu matonya kũkwʼa na Ngai ũla nĩwe Wumo wa ũvoo ũla maneenaa.—Ese 3:17; Nda 8:17; Mt 19:28; 20:28.
Mwana wa Ndaviti.
Mwĩwʼanĩthya.
Mwovosya.
Nĩ mũndũ wĩ na kĩanda kana mwanya wa kwovosya kana kũthooa mũndũ wa mũsyĩ wa vakuvĩ kuma ũkombonĩ kana kũnengane ndĩvi nĩ kana malĩ kana ũtiĩwa wa mũndũ wa mũsyĩ wa vakuvĩ ũtũngwe. (Ali 25:25-27, 47-54) O na ĩngĩ, ndeto ĩsu nĩkonanĩtye na kĩthĩo kya kũtwaa kĩveti ndiwa kya mũndũ wa mũsyĩ wa vakuvĩ nĩ kana okĩlĩlwʼe ũsyao.—Lut 4:7-10.
N
Nando.
Nĩ mauta ma thooa mũnene mailye ta matune, na maumawʼa mũtĩnĩ wa nando (Nardostachys jatamansi ). Na nũndũ mauta ma nando maĩ ma thooa mũnene, mavinda maingĩ nĩmavulanawʼa na mauta mate ma thooa mũnene, na mavinda amwe andũ nĩmaseũvasya mauta ma nando mate ma wʼo. Nĩkyo kĩtumi Maliko na Yoana mawetete kana Yesũ etĩkĩiwʼe “mauta ma nando mate mavulanyʼe na kĩndũ.”—Mko 14:3; Yoa 12:3.
Ndaimoni.
Nĩ syũmbe sya veva itonekaa na syĩ vinya mwingĩ kwĩ andũ. Syĩtĩtwe “ana ma Ngai” ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 6:2 na iketwa “alaĩka” ĩandĩkonĩ ya Yuta 6, iyaaũmbwa syĩ nthũku; ĩndĩ syaĩ alaĩka na nĩmo ene meetwʼĩkĩthisye amaitha ma Ngai kwa kũlea kũmwĩwʼa Ngai ĩvindanĩ ya Noa na makwata Satani mbau nthĩnĩ wa kũlea kũmwĩwʼa Yeova.—Kũt 32:17; Luk 8:30; Mek 16:16; Yak 2:19.
Ndata ya kĩoko.—
Sisya NDATA YA KWAKYA.
Ndata ya kwakya.
No ũndũ ũmwe na kwasya “ndata ya kĩoko.” Nĩyo ndata ya mũthya kumĩla ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa, syũa yĩtanamba kuma, na kwoou yonanasya kũkilyĩ kũkya.—Ũvu 22:16; 2Vt 1:19.
Ndata ya ũsumbĩ.
Nĩ ndata ĩla yakuawa nĩ mũsumbĩ kwonanyʼa kana e na ũkũmũ wa kĩ-ũsumbĩ.—Mwa 49:10; Avl 1:8.
Ndekavoli.
Nĩ kĩkundi kya ndũa sya Akiliki, na mbeenĩ syaĩ ndũa ĩkũmi (yumanĩte na ndeto ya Kĩkiliki deʹka, ĩla yonanasya “ĩkũmi,” na poʹlis, ĩla yonanasya “ndũa”). Yaĩ ĩsyĩtwa ya kĩsio kya ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa ya Ũkanga wa Kalilii na Ũsĩ wa Yolotani, vala mbingĩ sya ndũa isu syaĩ. Ndũanĩ ĩsu nĩkwʼo kĩthĩo kya Akiliki kyeekinyĩe vyũ na kwaĩ kũndũ kwa viasala. Yesũ nĩwesĩle kĩsionĩ kĩu, ĩndĩ vaiĩ vandũ vonanĩtye kana nĩwalikile ndũanĩ isu.—Mt 4:25; Mko 5:20.
Ndevili.
Ndinalĩ.
Ndulakima.
Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto ndeto ĩsu yonanasya mbesa ya Akiliki ya vetha, ĩla ĩvinda yĩu yaĩ na ũito wa ngulamu 3.4.—Mt 17:24.
Nevilimu.
Aa maĩ ana angʼendu masyaĩtwe nĩ alaĩka na eĩtu ma andũ. Alaĩka asu meevwʼĩkie mĩĩ ya andũ na matwaa eĩtu asu ĩla mbua ya kĩwʼũ kingĩ ĩtanamba kua.—Mw 6:4.
Ngai ũla wa wʼo.
Ndeto sya Kĩevelania ila ialyũlĩtwe “Ngai ũla wa wʼo,” ikaalyũlwa ndeto kwa ndeto nĩ “ũla Ngai.” Mavinda maingĩ, yĩla ndeto “ũla” yatũmĩwa kĩthyomonĩ kya Kĩevelania ĩineenea Ngai, yĩthĩawa ĩimũvathũkanyʼa Yeova na ngai sya ũvũngũ, kwonanyʼa kana nĩwe Ngai wa wʼo e weka. Ndeto “Ngai ũla wa wʼo” nĩsyo syumĩlĩtye nesa maana ya ndeto isu sya Kĩevelania kũla itũmĩkĩte iineenea Ngai.—Mw 5:22, 24; 46:3; Kũt 4:39.
Ngie.
Nĩ mĩthemba yĩ kĩvathũkanyʼo ya itoli ila ithamaa syĩ ikundi nene. Nthĩnĩ wa Mĩao ya Mose, ngie nĩsyatalawa kwĩthĩwa ntheu na syaĩ itonya kũĩwa. Ikundi nene sya ngie ila syaĩsaa kĩla kĩndũ vala syĩsĩle, na kũete wanangĩko mũnene syeetawa ũkũno.—Kum 10:14; Mt 3:4.
Ngiena.
Yĩĩ nĩ ĩsyĩtwa ya Kĩkiliki ya Mwanda wa Inomu. Mwanda ũsu waĩ ngalĩko ya ĩtheo, na kuma ndũanĩ ya Yelusalemu waĩ ngalĩko ya ĩtheo welekele ũthũĩlonĩ wa sua. (Yel 7:31) Vawetetwe kwa nzĩa ya wathani ta vandũ va kwĩkya mĩĩ ya akwʼũ. (Yel 7:32; 19:6) Ĩndĩ vai ũĩkĩĩthyo wa kana Ngienanĩ nĩvekawʼa nyamũ kana andũ me thayũ nĩ kenda mathĩnwʼe kana mavĩvwʼe makwʼe. Kwoou vandũ vau vaitonya kwonanyʼa vandũ vana vatonekaa vala mathayũ ma andũ mathĩnĩawʼa tene na tene mwakinĩ. Vandũ va ũu, Ngiena yatũmĩiwe nĩ Yesũ na amanyĩwʼa make kwonanyʼa ũsilĩlo wa tene na tene wa “kĩkwʼũ kya kelĩ,” na ũu nĩ kwasya, wanangĩko wa tene na tene, kana kũminwa vyũ.—Ũv 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Ngũa sya makunia.
Syatumawa na kĩtambaa kyũmũ kĩla kyatũmĩawa kũseũvya makunia, kana mĩvuko, ta ĩla yatũmĩawa kwĩkĩa lĩu wa mbaa ngetha. Ngũa ĩsu yakothaa kũseũvwʼa na wʼĩa mũtuku wa mbũi na nĩyo yeekĩawa ĩvinda ya kũmeta.—Mwa 37:34; Luk 10:13.
Ngunĩko ya wĩwʼanĩthyo.
Nĩ ngunĩko ya ĩsandũkũ ya ũtianĩo, na mbee wayo mũthembi mũnene nĩwaminzangasya nthakame ya nthembo sya naĩ Mũthenya wa Wĩwʼanĩthyo. Ndeto ya Kĩevelania yumanĩte na ndeto yonanasya “kũvwʼĩka (naĩ)” kana nĩvatonyeka ũkethĩa yonanasya “kũvuta (naĩ).” Yaseũvĩtwʼe na thaavu ũtavulanĩtwʼe na kĩndũ, na vaĩ akeluvi elĩ, ũmwe ngalĩko ĩmwe ya ngunĩko ĩsu na ũla ũngĩ ngalĩko ĩla ĩngĩ. Mavinda angĩ no yĩtawa “ngunĩko.”—Kum 25:17-22; 1Ma 28:11; Avl 9:5.
Nisani.
Ĩtina wa kũsyoka kuma Mbaviloni, yĩĩ nĩyo yaĩ ĩsyĩtwa yeũ ya mwei wa Avivu, na nĩwʼo mwei wa mbee wa kalenda katheu ka Ayuti, na nowʼo mwei wa mũonza nthĩnĩ wa kalenda kala katũmĩawa nĩ andũ onthe. Mwei ũsu wambĩĩaa katĩkatĩ wa mwei wa katatũ nginya katĩkatĩ wa mwei wa kana. (Nee 2:1) Vasaka ya Ayuti yeethĩawa matukũ 14, mwei wa Nisani, na Yesũ Klĩsto ambĩĩisye kyaũya kya wĩoo kya Mwĩaĩi mũthenya ũsu. (Luk 22:15, 19, 20) Na ooaĩwe mũtĩnĩ wa mathĩna mũthenya o ũsu.—Luk 23:44-46.
Nthembo sya kũvĩvwʼa.
Nĩ nthembo sya nyamũ ila syavĩvĩawʼa kĩthembeonĩ ta nthembo nima kwa Ngai; vaiĩ kĩlungu kya nyamũ (nzaũ, ndũũme, nthenge, ĩvũĩ, kana ĩswii ya ndumbũ) mũthaithi waĩle kwosa.—Kum 29:18; Ali 6:9; Mko 12:33; Avl 10:6.
Nthembo ya kũnyuwa.
Nthembo ya naĩ.
Nthembo.
Nĩ kĩndũ kĩla mũndũ waumĩasya Ngai kwonanyʼa kana nũkũtũnga mũvea, nũkwĩtĩkĩla kana nũvĩtĩtye, na nũkwenda kũtũngĩĩa ngwatanĩo nzeo vamwe na Ngai. Kwambĩĩa na Aveli, andũ nĩmaumasya nthembo sya ngoo ya kwenda, o na nĩmaumasya nyamũ, nginya yĩla ũla ũtianĩo wa Mĩao ya Mose woonanisye kana ũsu nĩ ũndũ waĩ wa lasima. Ĩtina wa Yesũ kumya thayũ wake mwene ta nthembo mbĩanĩu, ndwaĩ ũndũ wa lasima kumya nthembo sya nyamũ, o na kau Aklĩsto nĩmaumĩasya Ngai nthembo sya kĩ-veva.—Mwa 4:4; Avl 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Nthĩ ĩno.—
Sisya ĨVINDA (YĨĨ).
Nthimo.
Nĩ ngewa nguvĩ kana ũneeni wa ũĩ ũla ũtũmĩawa kũmanyĩsya ũndũ mũna kana kũelesya ũwʼo mũito kwa ndeto nini vyũ. Nthimo ya Mbivilia nĩtonya kwĩthĩwa ne ndaĩ kana ũneeni ũte kũeleeka laisi. Nthimo yĩthĩawa na ũwʼo ũeleetwʼe kwa nzĩa ya kwendeesya, na mũno mũno kwa nzĩa ya ngelekanyʼo. Moneeni amwe nĩmambĩĩie kũtũmĩwa ta ndeto sya kĩvũthya kwelekela andũ amwe.—Mũt 12:9; 2Vt 2:22.
Nthũ ya Klĩsto.
Ndeto ya Kĩevelania yonanasya maũndũ elĩ. Yonanasya nthũ, kana ũla ũmũvĩngaa, Klĩsto. O na no yonanasya Klĩsto wa ũvũngũ, kana ũla wĩtwʼĩkĩthasya Klĩsto. Andũ onthe, ngwatanĩo sya andũ, kana ikundi ila syaasya nĩsyo iũngamĩte vandũ va Klĩsto kana ila syaasya nĩsyo Masia kana ila ivĩngaa Klĩsto na amanyĩwʼa make, no syĩtwe nthũ sya Klĩsto.—1Yo 2:22.
Nza.
Kĩwanza kiĩĩe kĩla kyathyũlũlũkĩte ĩeema, na ĩtina kyeethĩawa kĩmwe katĩ wa iwanza ila syaĩ ngalĩko ya nthĩnĩ ya ũkũta ũla wathyũlũlũkĩte ĩkalũ. Nza ya ĩeema na nza ya nthĩnĩ ya ĩkalũ nĩ vo veethĩawa kĩthembeo kya nthembo sya kũvĩvwʼa. O na ĩngĩ Mbivilia nĩwetete nza sya nyũmba na nza sya nyũmba sya asumbĩ.—Kum 8:13; 27:9; 1As 7:12; Mt 26:3; Mko 15:16; Ũvu 11:2.
Nzaĩko.
Nĩ kumya kĩkonde kya mbee kya ĩmutha ya ũsyai ya mũndũũme. Ũndũ ũsu waĩ wa lasima kwa Avalaamu na nzyawa syake, ĩndĩ ti ũndũ wa lasima kwa Aklĩsto. O na nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo.—Mwa 17:10; 1Ko 7:19; Avi 3:3.
Nzama ya Ayuti.
Nzeusi.
Nĩ ngai ĩla nene katĩ wa ngai mbingĩ sya Akiliki. Yĩla Valanava waĩ Lisitela oonekaa tawe Nzeusi. Syĩndũ mbandĩke ila syeethĩiwe vakuvĩ na Lisitela niwetete “mũthembi wa Nzeusi” na “Nzeusi ũla nĩwe ngai-syũa.” Meli ĩla yakuĩte Vaulo aumĩte kĩthamanĩ kya Melita yaĩ na mũvwʼanano wa “Ana ma Nzeusi,” namo nĩ Kasita na Volakisi, ala maĩ mavatha.—Mek 14:12; 28:11.
Nzĩa, ĩla.
Nĩ ndeto ĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo nthĩnĩ wa Maandĩko kwonanyʼa meko kana mwĩkalĩle wĩtĩkĩlĩtwe kana ũtetĩkĩlĩtwe nĩ Yeova. Ala matwʼĩkie aatĩĩi ma Yesũ Klĩsto meetawa ma “Ĩla Nzĩa” na ũu nĩ kwasya, mwĩkalĩle woo woonanasya kana nĩmamũĩkĩĩĩte Yesũ Klĩsto na nĩmatĩĩaa ngelekanyʼo yake.—Mek 19:9.
P
Porneia.—
Sisya ŨLAALAI.
S
Saioni; Kĩĩma kya Saioni.
Nĩ ĩsyĩtwa ya ndũa ya Ayevusi ĩla yeetawa Yevusi na yaĩ na ngome. Ndũa ĩsu yaĩ kalĩmanĩ kala kaĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya Yelusaleme kwelekela wumĩlonĩ wa syũa. Yĩla Ndaviti wasindie ndũa ĩsu, nĩwaakie nyũmba yake ya kĩ-ũsumbĩ vau, na yambĩĩa kwĩtwa “ndũa ya Ndaviti.” (2Sa 5:7, 9) Yĩla Ndaviti wathamĩĩisye Ĩsandũkũ ya Ũtianĩo vau, Saioni nĩyatwʼĩkie kĩĩma kĩtheu mũno kwa Yeova. Ĩtina, ĩsyĩtwa yĩu nĩyambĩĩie kũtũmĩwa kũweta kĩsio kya ĩkalũ kĩla kyaĩ Kĩĩmanĩ kya Molia, na mavinda angĩ nĩyatũmĩawa kũweta kĩsio kyonthe kya ndũa ya Yelusaleme. Mavinda maingĩ nĩyĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.—Sa 2:6; 1Vt 2:6; Ũvu 14:1.
Samalia.
Kwa myaka 200, yĩĩ nĩyo yaĩ ĩsyĩtwa ya ndũa nene ya ũsumbĩ wa Isilaeli wa mbaĩ ĩkũmi ũla waĩ ngalĩko ya ĩũlũ. O na kĩsio kyonthe kya ũsumbĩ ũsu kyeetawa Samalia. Ndũa ĩsu yaakĩtwe kĩĩmanĩ kyeetawa oou. Ĩvindanĩ ya Yesũ, Samalia yaĩ ĩsyĩtwa ya kĩsio kĩla kyaĩ katĩkatĩ wa Kalilii na Yutia. Kalilii yaĩ ngalĩko ya ĩũlũ na Yutia ngalĩko ya ĩtheo. Yesũ ndakothaa kũtavanyʼa kĩsionĩ kĩu yĩla wĩ kyalonĩ kyake, ĩndĩ mavinda amwe nĩwesĩlaa kĩsionĩ kĩu na aineena na andũ ala mekalaa kũu. Vetelo atũmĩie ũvungũo wa kelĩ wa ngelekanyʼo wa Ũsumbĩ yĩla Asamalia makwatie veva mũtheu.—1As 16:24; Yoa 4:7; Mek 8:14.
Satani.
Savato.
Yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania ĩla yonanasya “kũthũmũa; kũeka.” Nĩ mũthenya wa mũonza wa kyumwa kya Ayuti (kuma Wakatano syũa yathũa nginya Wathanthatũ syũa yathũa). Mĩthenya ĩngĩ ya mboka ila syeethĩawa mwakanĩ, o vamwe na mwaka wa 7 na wa 50, no yeetawa savato. Mũthenya wa Savato vaiĩ wĩa ũngĩ o na ũmwe watethawʼa ate o wĩa ũla mũthembi watethasya ĩkalũnĩ. Ĩvinda ya mwaka wa Savato, mĩũnda ndyaĩle kũĩmwa na Ayuti ala mataĩtwe mayalasimĩthawʼa kũĩva. Kwosana na Mĩao ya Mose maũndũ ala mavatanĩtwe ĩvinda ya Savato mayatumaa maũndũ methĩwa me momũ, ĩndĩ atongoi ma ndĩni nĩmaendeeie kwongeleela maũndũ angĩ, na kũvikĩĩa ĩvinda ya Yesũ ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kũmaatĩĩa.—Kum 20:8; Ali 25:4; Luk 13:14-16; Ako 2:16.
Savuli.
Nĩ wathi wa kũmũtaĩa Ngai. Savuli syaandĩkawa ta mbathi na nĩsyainawa nĩ athaithi, ta yĩla meũmũthaitha Yeova Ngai ĩkalũnĩ Yelusaleme.—Luk 20:42; Mek 13:33; Yak 5:13.
Seminithi.
Ĩĩ nĩ ndeto ĩtũmĩawa mbathinĩ, ĩla ũalyũlo wayo ndeto kwa ndeto nĩ “wa nyanya,” na nĩvatonyeka ĩkethĩwa yonanasya wasya kana mũkũnĩle wa wathi wĩ nthĩ. Ndeto ĩsu yatũmĩwa kũweta mĩio ya wathi, noĩthwa yoonanasya mĩio ya wathi ĩla yaumasya wasya mũito (bass) wathinĩ. Ndeto ĩsu yatũmĩwa kũweta mbathi, noĩthwa yoonanasya mĩio ya wathi ĩla yakũnawa na wasya wĩ nthĩ ĩatĩanĩwʼe na wathi o nawʼo winĩtwe na wasya wĩ nthĩ.—1Ma 15:21; Sv 6:Mae; 12:Mae.
Silia; Asilia.
Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, Silia yaĩ kĩsio kya Lomi na ndũa yakyo ĩla nene yaĩ Andiokia. Kĩsio kĩu kyakwete vakuvĩ kĩsio kya Silia (kĩla kĩtawa Alamu) kĩla kĩwetetwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania. Ngavana wa Silia nĩwe waũngamĩe Valesitina yonthe.—Luk 2:2; Mek 18:18; Aka 1:21.
Siliti.
Nĩ syoko ilĩ ite ndiku sya ũkanga ila ilikĩte nthĩ nyũmũ kĩsionĩ kĩla kĩ vakuvĩ na ũkanga kya nthĩ ya Livia, Ngalĩko ya Ĩũlũ ya Avĩlĩka. Nĩsyakĩawa nĩ atwai ma meli ma tene nũndũ wa ivumbu sya kĩthangathĩ ila syatindĩaa kũthamanga nũndũ wa itulumo.—Mek 27:17.
Soo.
Nĩ mũio wa kũvuva weethĩawa ũseũvĩtwʼe na kyũma, watũmĩawa wathinĩ kana kũmanyĩthya ũndũ mũna. Mavinda maingĩ wasya wa soo nĩwatũmĩawa kwa nzĩa ya ngelekanyʼo yĩla mosilĩlo ma Yeova meũtangaaswa kana mavindanĩ angĩ ma mwanya maumanĩte na Ngai.—1Ko 15:52; Ũvu 8:7–11:15.
Syama.
Syĩndũ sya kũtoeesya ũvani.
Nĩ mĩio yaseũvĩtwʼe na thaavu, vetha, kana ũthuku, ĩla yatũmĩawa ĩeemanĩ na ĩkalũnĩ kũtoeesya ũvani na kumya makaa kĩthembeonĩ na kumya ndambi ila ivĩte syĩndũnĩ sya thaavu sya kwilĩĩla taa. O na no syeetawa syĩndũ sya kũkua mwaki.—Kum 37:23; 2Ma 26:19; Avl 9:4.
T
Talendi.
Nĩkyo kĩthimo kĩla kĩnene kya ũito na kya mbesa kya Aevelania. Kyaĩ na ũito wa kĩlo 34.2. Talendi ya Akiliki yaĩ ninangi, nũndũ yaĩ na ũito wa ta kĩlo 20.4.—1Ma 22:14; Mt 18:24.
Talisisi, meli sya.
Talitalo.
Kwosana na Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, kũũ nĩ kũtheewʼa kana kũnyivwʼa ta mwovwa na ũu nĩwʼo alaĩka ala mataĩ ewi ĩvindanĩ ya Noa meekiwe. Nthĩnĩ wa ĩandĩko ya 2 Vetelo 2:4, ndeto tar·ta·roʹo (“kwĩkya Talitalo”) ndyonanasya kana “alaĩka ala meekie naĩ” mekiwʼe nthĩnĩ wa Talitalo ĩla ĩwetawa mbanonĩ sya andũ matamwĩsĩ Ngai (ũu nĩ kwasya, yela yĩ ungu wa nthĩ na vandũ ve kĩvindu vala vekalaa ngai ila nini). Ĩndĩ yonanasya kana manyiviwʼe na matheewʼa nĩ Ngai kuma wĩkalonĩ woo wa ĩtunĩ na mavenwa ianda ila maĩ nasyo na meethĩwa kĩvindunĩ kĩnene kya kĩlĩko na ũu watuma methĩwa matatonya kũmanya ieleelo nzeo sya Ngai. O na ĩngĩ, kĩvindu kĩu kyonanasya kĩla kĩkamakwata, na Maandĩko maĩtye nĩ wanangĩko wa tene na tene me vamwe na mũnene woo, Satani ũla nĩwe Ndevili. Kwoou, Talitalo yonanasya kũtheewʼa vyũ kwa alaĩka asu alei. Talitalo ti ũndũ ũmwe na “aviso” ĩla ĩwetetwe ĩandĩkonĩ ya Ũvuanyʼo 20:1-3, maelesyo ma kwongeleela.
Thayũ (soul).
Ĩĩ nĩyo ndeto ĩla yĩthĩĩtwe ĩitũmĩwa kũalyũla ndeto ya Kĩevelania neʹphesh na ya Kĩkiliki psy·kheʹ. Twasisya ũndũ ndeto isu itũmĩĩtwe Mbivilianĩ, nĩ ũndũ wĩ ũtheinĩ kana syonanasya (1) andũ, (2) nyamũ, kana (3) thayũ (life) wa mũndũ kana wa nyamũ. (Mw 1:20; 2:7; Mot 31:28; 1Vt 3:20; o na ĩngĩ, sisya maelesyo ma kwongeleela) Kĩvathũkanyʼo na ũndũ ndeto “thayũ (soul)” ĩtũmĩawa nthĩnĩ wa momanyĩsyo maingĩ ma ndĩni, Mbivilia yonanĩtye kana yĩla ndeto neʹphesh na psy·kheʹ syatũmĩwa kũweta syũmbe sya kũũ nthĩ, syĩthĩawa iyonanyʼa kĩndũ kĩtonya kũkiitwa, kwoneka, na kũkwʼa. Mbivilianĩ ĩno, mavinda maingĩ ndeto isu ialyũlĩtwe kwosana na kĩla kĩũneenewa vala itũmĩĩtwe. Ndeto imwe itũmĩĩtwe kũialyũla nĩ “thayũ (life),” “kyũmbe,” “mũndũ,” kana ndeto ta “nyie” (ta kwa ngelekanyʼo, “nyie” vandũ va “thayũ wakwa”). Kũndũ kwingĩ, maelesyo ma kwongeleela nĩmawetete ndeto “thayũ (soul),” ĩla o nayo ĩtonya kũtũmĩwa. Yĩla ndeto “thayũ (soul)” yatũmĩwa, yĩthĩwe yatũmĩwa maandĩkonĩ kana maelesyonĩ ma kwongeleela, yaĩle kũeleeka kwosana na ũndũ vaelewʼa vau ĩũlũ. Yĩla mũsoa ũũweta ĩũlũ wa kwĩka ũndũ na thayũ (soul) waku wʼonthe, ndeto isu syonanasya kwĩka ũndũ wĩyumĩtye vyũ, kũwĩka na ngoo yonthe, kana kũwĩka thayũnĩ (life) waku wʼonthe. (Kũt 6:5; Mt 22:37) Maandĩkonĩ amwe, ndeto isu nitonya kũtũmĩwa kwonanyʼa wendi kana mea ma kĩndũ kĩ thayũ. O na nitonya kũtũmĩwa kwonanyʼa mũndũ mũkwʼũ kana kimba.—Mot 6:6; Nt 23:2; Ĩs 56:11; Aki 2:13.
Thĩna mũnene.
Ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “thĩna” yonanasya kũthĩna kana kũnyamaa nũndũ wa kũvinyĩĩwa nĩ maũndũ. Yesũ nĩwawetie ĩũlũ wa “thĩna mũnene” ũte maela ũla waĩ ũkwate Yelusaleme na mũno mũno ĩũlũ wa thĩna ũla waĩ ũkwate andũ, ũla ũkonanĩtwʼe na ‘kũka kwake e na ũtheu mũtisu’ ĩvinda yũkĩte. (Mt 24:21, 29-31) Vaulo aeleisye thĩna ũsu asya kana nĩ ũndũ wa ũlũngalu kwa Ngai kwosea ĩtambya “ala matamwĩsĩ Ngai na ala matawĩwʼaa ũvoo mũseo” ĩũlũ wa Yesũ Klĩsto. Ĩandĩko ya Ũvuanyʼo kĩlungu kya 19 yonanĩtye Yesũ atongoesye ita sya ĩtunĩ kũkita na “ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ na asumbĩ ma nthĩ na ita syoo.” (2Th 1:6-8; Ũvu 19:11-21) “Ĩkomano ĩnene” yonanĩtwʼe yĩivonoka thĩna ũsu. (Ũvu 7:9, 14)—Sisya ALIMAKETONI.
Ũ
Ũelo.
Ũkaĩi wa mũĩkĩĩo.
Ndeto ya Kĩkiliki (a·po·sta·siʹa) yumanĩte na ndeto yonanasya “kũũngama vaasa na.” Na ndeto ĩsu no yonanasya “kũtia, kũeka, kana ũlei.” Nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, ndeto “ũkaĩi wa mũĩkĩĩo” itũmĩawa mũno mũno ĩũlũ wa ala matiĩte ũthaithi wa wʼo.—Nth 11:9; Mek 21:21; 2Th 2:3.
Ũla Mũthũku.
Ũlaalai.
Yumanĩte na ndeto ya Kĩkiliki por·neiʹa, ĩla ĩtũmĩĩtwe Maandĩkonĩ kwonanyʼa mĩthemba ĩmwe ya kũmanyana kĩ-mwĩĩ Ngai ũvatanĩte. Nayo nĩ vamwe na ũthaaa, ũmalwaya, kũmanya kĩ-mwĩĩ kwa andũ matatwaanĩte, mũndũũme kũmanyana kĩ-mwĩĩ na mũndũũme na mũndũ mũka kũmanya kĩ-mwĩĩ na mũndũ mũka, na kũmanyana kĩ-mwĩĩ na nyamũ. Nĩtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo ĩvukunĩ ya Ũvuanyʼo kwonanyʼa ũndũ ĩlwaya ya kĩ-ndĩni yĩla yĩtawa Mbaviloni Ĩla Nene yĩlikanĩtye na asumbĩ ma nthĩ ĩno nĩ kana yĩthĩwe na ũkũmũ na ũthwii. (Ũvu 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mek 15:29; Aka 5:19)—Sisya ĨLWAYA.
Ulimu na Thumimu.
Ii nĩ syĩndũ ila syatũmĩawa nĩ mũthembi mũnene, o ũndũ kula syatũmĩawa, kũmanya kwenda kwa Ngai yĩla vaumĩla makũlyo makonetye mbaĩ yonthe mekwenda ũsũngĩo wa Yeova. Ulimu na Thumimu syeekĩawa kamũvukonĩ ka kĩthũinĩ ka mũthembi mũnene ailika ĩeemanĩ ya ũthaithi. Veonekana syaekie kũtũmĩwa yĩla Ambaviloni maanangie Yelusalemu.—Km 28:30; Ne 7:65.
Ũlũngalu.
Ũseo mwingĩ.
Nĩ ndeto sya Kĩkiliki ila mũno mũno syonanasya kĩla kĩtĩkĩlĩka na kĩseo. Mavinda maingĩ ndeto isu itũmĩawa kwonanyʼa mũthĩnzĩo wa kwonanyʼa ũseo kana kũnengane mũthĩnzĩo nũndũ wa ũseo wa mũnengani. Yĩla ndeto isu syatũmĩwa kũweta ũseo mwingĩ wa Ngai, syĩthĩawa iiweta mũthĩnzĩo ũla Ngai ũnenganĩte kwa ũlau wake, ateteele kũĩvwa. Kwoou ndeto ũseo mwingĩ syonanasya ũndũ Ngai ũnenganae kwa wingĩ na ũndũ wendo wake wingĩvĩte kwelekela andũ o vamwe na ũseo wake. Ndeto ĩsu ya Kĩkiliki no ĩalyũlwe kwa kũtũmĩa ndeto ta “mumo” na “mũthĩnzĩo wa ũlau.” Ũseo ũsu mwingĩ nĩ mũthĩnzĩo mũndũ ũnengawe ataũthũkũmĩe o na ate ũndũ wĩkĩte ũtuma aũnengwa, na no ũlau wa mũnengani ũtonya kũmũsukuma aũnengane.—2Ko 6:1; Aev 1:7.
Ũsiĩlo.
Nĩ kĩndũ kyatũmĩawa kũkũna mũulĩ (mũno mũno ĩũlũ wa yũmba kana mũvũa). Ũsiĩlo watũmĩawa kwonanyʼa mwene kĩndũ kĩna, ũwʼo wa ũndũ, kana wĩwʼano, na waĩ ũtonya kũsiĩĩa mũndũ ndakavingũe kĩndũ kĩandĩke kana syĩndũ ingĩ ila syaĩ na ũsiĩlo, o vamwe na mũango na mbũa. Mosiĩlo ma tene maĩ ma syĩndũ mbũmũ (ĩvia, maeo ma nzou, kana mbwaũ), na meethĩawa na mĩsolo na ndeto syasĩtwe isyokete ĩtina. Ũsiĩlo nũtũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa kĩndũ kĩkũnĩtwe mũulĩ ũkwonanyʼa kana nĩ kya wʼo, kana nĩ kya mwene, kĩndũ kĩvithe kana kya kĩmbithĩ.—Mt 27:66; Yoa 6:27; Aev 1:13; Ũvu 5:1; 9:4.
Ũsumbĩ wa Ngai.
Ũsyao wa mbee.
Nĩ mosyao ala ma mbee vyũ ĩvindanĩ ya ngetha; ũsyao wa mbee wa kĩndũ o na kĩva. Yeova eeaĩe mbaĩ ya Isilaeli ĩmumĩasye ũsyao wa mbee, wĩthĩwe nĩ wa mũndũ, nyamũ, kana ũsyao wa nthĩ. Mbaĩ yonthe ya Isilaeli nĩyamumĩasya Ngai ũsyao wa mbee ĩvindanĩ ya Mboka ya Mũkate Ũte Ĩlawa na ĩvindanĩ ya Vendekosito. Ndeto “ũsyao wa mbee” nitũmĩĩtwe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kũweta Klĩsto na aatĩĩi make etĩkĩwʼa mauta.—1Ko 15:23; Mot 15:21; Nth 3:9; Ũvu 14:4.
Ũte ĩlawa.
Ndeto isu syonanasya mũkate ũuĩtwe ũte ĩlawa.—Kũt 16:3; Mko 14:12; 1Ko 5:8.
Ũthaaa.
Ũthayũũkyo.
Kũkĩla kuma kĩkwʼũnĩ. Ndeto ya Kĩkiliki a·naʹsta·sis yonanasya “kũkĩla; kũũngama.” Mbivilia nĩwetete mothayũũkyo kenda, na ũmwe wamo nĩ ũthayũũkyo wa Yesũ na athayũũkiwʼe nĩ Yeova Ngai. O na kau Eliya, Elisa, Yesũ, Vetelo, na Vaulo nĩmathayũũkisye andũ, vaiĩ nzika kana meekie ũu kwa vinya wa Yeova. Ũthayũũkyo wa kũũ nthĩ wa “ala alũngalu na ala mate alũngalu” nĩ wa vata nthĩnĩ wa kwĩanĩwʼa kwa kĩeleelo kya Ngai. (Mek 24:15) O na ĩngĩ, Mbivilia nĩwetete ũthayũũkyo wa ĩtunĩ, ũla wĩtĩtwe “wa mbee,” nawʼo nĩ wa ana-a-asa ma Yesũ etĩkĩwʼa mauta.—Avi 3:11; Ũvu 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.
Ũtheu.
Nthĩnĩ wa Mbivilia ndeto ĩsu ndyonanasya ũtheu wa mwĩĩ wʼoka, ĩndĩ no yonanasya mũndũ kwĩyĩkalya e mũtheu kana kwĩthesya kũmana na masola, malanga, na kwĩthĩwa ate na kĩndũ o na kĩmwe kĩtonya kũmũthokoanyʼa, kũmũvukya, kana kĩtonya kũmwananga kĩ-mwĩkalĩle kana kĩ-veva. Kwosana na Mĩao ya Mose, ndeto ĩsu yonanasya kwĩthĩwa mũndũ e mũtheu kwosana na Mĩao.—Ali 10:10; Sa 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.
Ũthũkũmi mũtheu.
Ũtianĩo.
Nĩ wĩwʼano kana makwatĩanĩo katĩ wa Ngai na andũ kana katĩ wa andũ ala metĩkĩlanĩte kwĩka kana kũlea kwĩka ũndũ mũna. Mavinda amwe ngalĩko ĩmwe noyo yeethĩawa yaĩle kwĩanĩsya kĩla meewʼana (ũtianĩo ũũ weethĩawa no ta watho). Mavinda angĩ ngalĩko syelĩ syeethĩawa syaĩle kwĩanĩsya maũndũ ala syeewʼana. Eka motianĩo katĩ wa Ngai na andũ, Mbivilia nĩwetete motianĩo katĩ wa andũ, ngo, mbaĩ, kana ikundi sya andũ. Motianĩo amwe ala makonetye maũndũ maingĩ nĩ ũtianĩo wa Ngai na Avalaamu, Ndaviti, na mbaĩ ya Isilaeli (ũtianĩo wa Mĩao), na Isilaeli ma Ngai (ũtianĩo mweũ).—Mwa 9:11; 15:18; 21:27; Kum 24:7; 2Ma 21:7; Luk 22:29; Mek 3:25; 2Ko 3:6; Avl 8:6.
Ũvani.
Nĩ mũvulanyʼo wa ithana inyungaa nesa na mauta ma mĩtĩ, ũla ũvĩsaa kavola, na kumya mũuke mũseo. Ũvani wa mwanya ũla waseũvawʼa na syĩndũ inya nĩwʼo watũmĩawa ĩeemanĩ na ĩkalũnĩ. Wavĩvawʼa kwakya na wĩoo kĩthembeonĩ kya kũtoeesya ũvani nthĩnĩ wa vala Vatheu, na Mũthenyanĩ wa Wĩwʼanĩthyo, wavĩvĩawʼa nthĩnĩ wa vala Vatheu Vyũ. Waĩ wonanyʼo wa mboya sya athũkũmi ma Ngai ila syĩtĩkĩlĩkaa kwake. Aklĩsto mayĩaĩwe maũtũmĩe. —Kum 30:34, 35; Ali 16:13; Ũvu 5:8.
Ũvatiso; Kũvatisa.
Ũvoo mũseo.
Ũvuku.
Ũvumba.
Ũlia ũnyaĩtwʼe (kĩthana) ũla wumaa mĩtĩnĩ ya mũthemba wa Boswellia. Yĩla wavĩvwʼa ũnyungaa nesa. Nĩwatũmĩawa kũseũvya ũvani ũla watũmĩawa ĩeemanĩ na ĩkalũnĩ. O na nĩwatũmĩawa ĩvindanĩ ya kumya nthembo ya mũtu na nĩwailĩĩlawa mĩkatenĩ ya wonanyʼo ĩla yeethĩawa vala Vatheu.—Kum 30:34-36; Ali 2:1; 24:7; Mt 2:11.
Ũvya.
Ndeto ĩĩ ĩtũmĩĩtwe kũweta mbya sya nyamũ, ila syatũmĩawa ta mĩio ya kũnywʼĩĩa syĩndũ, mĩio ya kwĩkĩa mauta, syĩndũ sya kwĩkĩa ingi na syĩndũ sya kwĩyanakavya. Eka ũu, nĩsyatũmĩawa ta mĩio ya wathi kana syĩndũ sya wasya. (1Sa 16:1, 13; 1As 1:39; Esk 9:2) “Ũvya” ũkothaa kũtũmĩwa kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa vinya, kũkĩlya vinya, na ũsindi.—Kũt 33:17; Mik 4:13; Nzk 1:19.
Ũwau wa kũkwatanwʼa.
Nĩ ũwau ũkwatanawʼa na ũnyaĩĩkaa mĩtũkĩ, na nũtonya kũkwata andũ aingĩ mũno na kũtuma makwʼa.—Luk 21:11.
V
Vala Vatheu.
Kasũmba ka mbee kala keethĩawa kanene nthĩnĩ wa ĩeema na nthĩnĩ wa ĩkalũ, na ke kĩvathũkanyʼo na kasũmba ka nthĩnĩ vyũ, kala keetawa vala Vatheu Vyũ. Nthĩnĩ wa ĩeema vala Vatheu veethĩwa na kĩndũ kya thaavu kya kwilĩĩla taa, kĩthembeo kya thaavu kya kũtoeesya ũvani, mesa ya mũkate wa wonanyʼo, na mĩio ya thaavu; navo ĩkalũnĩ, vandũ vau veethĩawa na kĩthembeo kya thaavu, syĩndũ ĩkũmi sya thaavu sya kwilĩĩla taa, na mesa ĩkũmi sya mũkate wa wonanyʼo.—Kum 26:33; Avl 9:2.
Valanda wa Solomoni.
Waĩ nthĩnĩ wa ĩkalũ ĩvindanĩ ya Yesũ, na waĩ nzĩa ya ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa wa nza ĩla yaĩ nza wa ĩkalũ, na aingĩ maĩkĩĩaa kana waĩ wa ĩkalũ yĩla ya Solomoni. Aklĩsto ma mbee nĩmoombanaa vau kwondũ wa ũthaithi, na Yesũ no waendie vau “ĩvinda ya mbevo.”—Yoa 10:22, 23; Mek 5:12.
Valao.
Valatiso.
Nĩ vandũ vaseo, kana mũũnda mwanake. Mũũnda wa Eteni nĩwʼo waĩ valatiso ya mbee, na waseũvĩtwʼe nĩ Yeova kwondũ wa mũndũũme na mũndũ mũka ma mbee. Yĩla Yesũ waneenaa na kĩngʼei kĩmwe katĩ wa ila ingʼei ilĩ syaĩ vakuvĩ nake mũtĩnĩ wa mathĩna, nĩwoonanisye kana nthĩ ĩkatwʼĩka valatiso. Ĩandĩkonĩ ya 2 Akolintho 12:4, ndeto ĩsu ĩtũmĩĩtwe kwonanyʼa valatiso ya ĩvinda yũkĩte, na ĩandĩkonĩ ya Ũvuanyʼo 2:7, ndeto ĩsu yonanasya valatiso ya ĩtunĩ.—Wa 4:13; Luk 23:43.
Vandũ vatheu.
Ndeto ĩsu mũno mũno yonanasya vandũ vavathĩtwe vethĩwe vatheu kwondũ wa ũthaithi. Ĩndĩ mavinda maingĩ yonanasya ĩeema kana ĩkalũ yĩla yaĩ Yelusaleme. O na ĩngĩ, ĩsyĩtwa yĩu nĩyĩtũũmĩtwe kwonanyʼa wĩkalo wa ĩtunĩ wa Ngai.—Kum 25:8, 9; 2As 10:25; 1Ma 28:10; Ũvu 11:19.
Vasaka.
Nĩ mboka ya kĩla mwaka yeethĩawa matukũ 14, mwei wa Avivu (ũla wesie kwĩtwa Nisani), kwondũ wa kũlilikana kwovowʼa kwa Aisilaeli kuma Misili. Ĩvinda ya mboka ĩsu kalondu (kana kavũli) nĩkathĩnzawa na kũvĩvwʼa, na kaĩsanĩawʼa na nyũnyi syĩ ũũ na mũkate ũte ĩlawa.—Kum 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.
Vasia.
Kyaĩ kĩtambaa kyatumĩĩwe visa sya akeluvi na nĩkyo kyatilanĩtye vala Vandũ Vatheu na vala Vandũ Vatheu Vyũ ĩeemanĩ na ĩkalũnĩ.—Kum 26:31; 2Ma 3:14; Mt 27:51; Avl 9:3.
Vatheu Vyũ.
Nĩ kasũmba ka nthĩnĩ ka ĩeema na ka ĩkalũ, vala ĩsandũkũ ya ũtianĩo yaiawa; na novo vetawa Vatheu va Vatheu. Kwosana na Mĩao ya Mose, mũndũ ũla weetĩkĩlĩtwʼe kũlika vala Vatheu Vyũ nĩ mũthembi mũnene, na alikaa vo o Mũthenya wa Wĩwʼanĩthyo kĩla mwaka.—Kum 26:33; Ali 16:2, 17; 1As 6:16; Avl 9:3.
Veelisevuli.
Vendekosito.
Nĩ mboka ya kelĩ katĩ wa mboka itatũ nene ila aũme onthe Ayuti maaĩle kũthi Yelusaleme kwondũ wasyo. Vendekosito, ĩla yonanasya “(Mũthenya) wa Mĩongo Ĩtano,” nĩ ĩsyĩtwa yĩtũmĩĩtwe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto kwonanyʼa Mboka ya Ngetha kana Mboka ya Syumwa nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania. Yeethĩawa mũthenya wa 50. Mĩthenya ĩsu yatalawa kuma matukũ 16, mwei wa Nisani —Kum 23:16; 34:22; Mek 2:1.
Veva mũtheu.
Veva.
Ndeto ya Kĩevelania ruʹach na ya Kĩkiliki pneuʹma, ila mavinda maingĩ ialyũlĩtwe “veva,” nitũmĩawa kũweta syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo. Syonthe syonanasya kĩndũ kĩtamba kwoneka nĩ mũndũ na nĩ vinya mũna ũendeee kũtethya wĩa kana ũendete. Ndeto ĩsu ya Kĩevelania na ya Kĩkiliki itũmĩĩtwe kũweta (1) kĩseve, (2) vinya wa thayũ ũla wĩ nthĩnĩ wa syũmbe sya nthĩ, (3) vinya ũla wumaa ngoonĩ ya ngelekanyʼo na kũsukuma mũndũ aneene na kwĩka maũndũ kwa nzĩa ĩmwe kana ĩngĩ, (4) ndeto mbeveee syĩ na wumo ũtenekee, (5) syũmbe sya veva, na (6) vinya wa Ngai wa kwĩka maũndũ, kana veva mũtheu.—Kum 35:21; Sa 104:29; Mt 12:43; Luk 11:13.
W
Walanyʼo wa maũndũ.—
Sisya ĨVINDA (YĨĨ).
Wathani.
Nĩ ũvoo mũveveee, na nũtonya kwĩthĩwa ne ũvuanyʼo ĩũlũ wa kwenda kwa Ngai kana kũtavanyʼa kwenda kwake. Ũvuanyʼo nũtonya kwĩthĩwa ũmanyĩsyo mũveveee ũkonetye mwĩkalĩle, mwĩao wa Ngai kana ũsili wake, kana kũtavanwʼa kwa ũndũ mũna wĩĩkĩka ĩvinda yũkĩte.—Mt 13:14; 2Vt 1:20, 21.
Wĩvĩto.
Nĩ ndeto ineenawa kwa kwĩyĩava, kwonanyʼa kana ũndũ mũna nĩ wa wʼo, kana watho mũito wa kwonanyʼa kana mũndũ nũkwĩka ũndũ mũna kana ndewĩka. Mavinda maingĩ ndeto isu itũmĩawa yĩla mũndũ ũkwĩyĩava kwa mũndũ mũnene, na mũno mũno kwa Ngai. Yeova nĩwalũlũmĩĩilye ũtianĩo wake na Avalaamu kwa wĩvĩto.—Mwa 14:22; Avl 6:16, 17.
Wonanyʼo.
Wovosyo.
Nĩ kĩla kyaĩvawa nĩ kana mũndũ ethĩwe atonya kwovowʼa kuma ũkombonĩ, ũĩvĩthyonĩ, thĩnanĩ, naĩnĩ, kana ũndũ mũna waĩle kwĩanĩasya. Ti mavinda onthe mbesa syatũmĩawa ndĩvinĩ ĩsu. (Isa 43:3) Wovosyo nĩwaaĩle kumwʼa maũndũnĩ me kĩvathũkanyʼo. Kwa ngelekanyʼo, Yeova aaĩle kũnengwa kavĩsĩ kala kasyawa mbee kana nyamũ nũme ĩla yasyawa mbee nthĩ ya Isilaeli, na wovosyo nĩwaaĩle kũĩvwa nĩ kana kavĩsĩ kau kethĩwe ke kathasye kũthũkũma wĩa ũngĩ eka kũthũkũma wĩa wa Yeova wĩ wʼoka, na ũu nowʼo vailye kwa nyamũ ĩla yasyaĩtwe mbee. (Mot 3:45, 46; 18:15, 16) Ethĩwa nzaũ ĩkimanaa nĩyaekwa ĩthi ĩteũsungwa na yoaa mũndũ, yaĩ no nginya mwene nzaũ ĩsu aĩve wovosyo nĩ kana ethĩwe e mũthasye ndakoawe. (Kum 21:29, 30) Ĩndĩ vaiĩ wovosyo weetĩkĩlawa ethĩwa mũndũ oaana na ngũlũ. (Mot 35:31) Mbivilia yonanĩtye kana wovosyo ũla wa vata vyũ nĩ ũla Klĩsto waĩvie kwa kwĩyumya ta nthembo kwĩsĩla kĩkwʼũ nĩ kana athasye andũ ala ewi kuma naĩnĩ na kĩkwʼũnĩ.—Sa 49:7, 8; Mt 20:28; Aev 1:7.
Y
Yakovo.
Mwana wa Isaka na Leveka. Ĩtina Ngai nĩwamũnengie ĩsyĩtwa Isilaeli, na atwʼĩka ĩthe wa andũ ma Isilaeli (nomo meetawa Aisilaeli na ĩtina mesa kwĩtwa Ayuti). Aĩ ĩthe wa ana 12, ala vamwe na nzyawa syoo matwʼĩkie mbaĩ 12 sya Isilaeli. Ĩsyĩtwa Yakovo nĩyaendeeie kũtũmĩwa kwa mbaĩ kana andũ ma Isilaeli.—Mwa 32:28; Mt 22:32.
Yeova.
Mbivilia ya New World Translation of the Holy Scriptures ĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa “Yeova” mavinda 237 nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto. Ũtwi wa kũtũmĩa ĩsyĩtwa ya Ngai waumanie a na itumi ii iatĩĩe:
1. Kovi sya Maandĩko ma Kĩevelania ila syatũmĩawa ĩvinda ya Yesũ na amanyĩwʼa make syaĩ na ila nthoo inya syĩtawa Tetragrammaton (ũũ nĩ kwasya, ĩsyĩtwa ya Ngai yaandĩkĩtwe na nthoo inya sya Kĩevelania יהוה) kĩla vandũ.
2. Ĩvinda ya Yesũ na atũmwa make, Tetragrammaton syaĩ vo mavukunĩ ma kĩthyomo kya Kĩkiliki ala maalyũlĩtwe kuma nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania.
3. Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto nĩmaeleetye kana Yesũ nĩwatũmĩaa ĩsyĩtwa ya Ngai na nĩwayĩmanyĩthanisye kwa angĩ.—Yoana 17:6, 11, 12, 26.
4. Nũndũ Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto maĩ maveveee na mongelilwe Maandĩkonĩ matheu ma Kĩevelania, kwaa o mĩtũkĩ kwa ĩsyĩtwa ya Yeova kuma maandĩkonĩ asu kwĩoneka kũte kwosana na maũndũ ala maĩ maandĩke.
5. Ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyonekaa nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto yĩandĩkĩtwe kwa ũkuvĩ.—Ũvuanyʼo 19:1, 3, 4, 6.
6. Syĩndũ sya tene ila syaandĩkiwe nĩ Ayuti nĩsyonanĩtye kana Aklĩsto Ayuti nĩmatũmĩaa ĩsyĩtwa ya Ngai yĩla mekũandĩka.
7. Asomi amwe ma Mbivilia nĩmetĩkĩlaa kana nĩvatonyeka ũkethĩa ĩsyĩtwa ya Ngai yaĩ vo Maandĩkonĩ ma Kĩevelania ala maumĩĩwʼe nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.
8. Mbivilia sya ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo mbee wa ĩana ila ialyũlĩtwe syĩ na ĩsyĩtwa ya Ngai nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.
Vate nzika, ve kĩtumi kĩseo kya kũtũngĩĩa ĩsyĩtwa ya Ngai, Yeova, nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto. Ũu nowʼo aalyũli ma Mbivilia ya New World Translation mekĩte. Nĩmanengete ndaĩa nene ĩsyĩtwa ya Ngai na nĩmakĩaa kũvetanga kĩndũ o na kĩva kyaĩ maandĩkonĩ ala ma mbee.—Ũvuanyʼo 22:18, 19.
Yuta.
Nĩ mwana wa kana wa Yakovo ũla wasyaĩtwe nĩ kĩveti kyake, Lea. Yakovo e ũkomonĩ e vakuvĩ kũkwʼa nĩwathanie kana mũsumbĩ mũnene na wa tene na tene akauma mũsyĩnĩ wa Yuta. Yesũ aumie nzyawanĩ ya Yuta. O na ĩngĩ, ĩsyĩtwa Yuta nĩyonanasya mbaĩ na ũsumbĩ wa Yuta.—Mwa 29:35; 49:10; Avl 7:14.