Naa Bandu Mɛŋgɛlaa KƐSI YAULAŊ O INTANƐITIIYO WA
Bandu Mɛŋgɛlaa
NAA KƐSIAA LAYAUWA O INTANƐTIIYO CHOO
Kisiei
Ɔ, ɔ, Ɛ, ɛ, Ŋ, ŋ
  • Ɔ
  • ɔ
  • Ɛ
  • ɛ
  • Ŋ
  • ŋ
  • BAABUIYO
  • YAULAŊ A NYƆƆŊ
  • BƆŊAŊNDAŊ
  • nwt p. 2137-2164
  • Tɛɛsiaa le Diomndaŋ o Baabuiyo Niŋ

Viduei cho le fondaa hoo le.

Mal Haki, bahawɛi pɔmbɔ yɔŋnuŋ le num vidueiyo hoo solullo.

  • Tɛɛsiaa le Diomndaŋ o Baabuiyo Niŋ
  • Baabuiyo-Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo
  • Suɛi Lebolii Pɔmbuɛi
  • A
  • B
  • C
  • Ɔ
  • D
  • E
  • Ɛ
  • F
  • H
  • I
  • K
  • L
  • M
  • N
  • O
  • P
  • S
  • T
  • W
  • Y
Baabuiyo-Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo
Tɛɛsiaa le Diomndaŋ o Baabuiyo Niŋ

Tɛɛsiaa le Diomndaŋ o Baabuiyo Niŋ

A B C Ɔ D E Ɛ F H I K L M N O P S T W Y

A

  • Ab.

    Mɛɛ Isɔluɛiya fula o biyɔɔ niŋ Babilɔŋ, paŋgii 5 wa hei ni o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ vɛlɛ a paŋgii 11 o yau ŋpaŋgoo choo. Paŋgei hei kanduŋ chɔŋ Suɛɛsɔɔ tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Naandɔɔ tɛndaa tɛɛŋ. Diola paŋgei hei la cho o Baabuiyo niŋ te. Baabuiyo veelu ndi kinɛi aa “paŋgii ŋuɛɛnuei.” (Nɔ 33:38; Ɛsl 7:9)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Abibi.

    Diola tasela ndaa veelu paŋgii tasei o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ ndaŋ la wa laŋ ni, vɛlɛ a paŋgii ŋɔmmɛu ve o yau ŋpaŋgoo choo. Diolaŋ ndaŋ la sim, “Tɔlɔɔla Kulta Diuwaalaŋ,” nduyɛ i kanduŋ chɔŋ Fuoo tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Nyaakuɛiyo tɛndaa tɛɛŋ. Mɛɛ Chuuwa fula Babilɔŋ, ndi ndaa veelu niŋ ni aa Nisaŋ. (Di 16:1)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • A cho nanuŋ.

    O Yaula maKilikiilaŋ niŋ, diomndaŋ ndaŋ la sim le chɔŋ a teleŋ Chiisu Kiliti simnuŋ Masaa o choo choo niŋndo, haaa o palɛi mɛɛlɛi chieeŋndo hoo niŋ. Cho Chiisu cho wa nanuŋ ndo cho le teleŋ biŋgi le, kɛ o cho teleŋndo chua tau.—Mt 24:3.

  • Ada.

    Mɛɛ Isɔluɛiya fula o biyɔɔ niŋ Babilɔŋ, paŋgii 12 wa hei ni o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ vɛlɛ a paŋgii 6 o yau ŋpaŋgoo choo. Paŋgei hei kanduŋ chɔŋ Doŋdoŋndo tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Fuoo tɛndaa tɛɛŋ. (Ɛst 3:7)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Akeya.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, buŋgɛi wa o tanda maLuomaŋndo niŋ Kilisi ba tou wo ve Akeya wa ni. Nduyɛ, chiee ndɔ bɛndoo wa Kɔliŋ ni. Tanda Pɛloponiisi wo kpou a Kilisi kɔllo wa o buŋgɛi Akeya ve niŋ. (Wa 18:12)—Tofa Tɛɛsiaa B13.

  • Alabasita.

    Diolaŋ le sani pɔmbɔ ndaa wou chuɛima chuŋ kɛndiaŋ leniŋ ndo. A pou wa Alabasitɔŋ ikɛi o Ichipi niŋndo ndaa toosiaa ndu ni. Mi ndaa toosiaa sondola sanilaŋ ndaŋ boosu boosu le mi la kindaŋ nyɛkɛndɛi, yɔŋii chuɛima chuŋ kɛndiaŋ ma lul. Pou koŋ ni, sani koŋ ni, diola pilɛlaŋ kpe laa nɔ ni.—Mk 14:3.

  • Alamɔti.

    Diom nyɛchaa diomndo hoo cho ni, nduyɛ o sim le “Chuaa Laanduaa.” Naapum o sim vɛlɛ le diomnda ŋchondula chuaa laanduaa. Naapum mi ndaa soliŋ ndu kpeku le chɔmndo maa a nɔ ma heelu nyɛchaa diom o chondei niŋ.—1Ko 15:20; Sam 46:Kandɔɔ.

  • Aliɔɔpakɔɔ.

    Pembii vilɛiye o Atɛŋ niŋ, Akolopolisi ba luaŋ ndo a ba paaleŋ le del lo tɛɛŋ. Diolaŋ ndaŋ ndaa veelu vɛlɛ laŋgbaa kalaa kialaa ŋyamaa ndaa chuuŋgiaŋ loŋ nda ni. Mi kunda Sitoki wo, a kunda Ɛpikulɔɔ wo huŋ a Pɔɔl Aliɔɔpakɔɔ le mbo tɛɛsiaa laalaŋnda ndɔlaŋ.—Wa 17:19.

  • Alifa a Omeka.

    Diola chomul tasoo a o mɛɛlaa o chomulta maKilikiilaŋ niŋ. O yau Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ, bɛmbɔɔ le yaa kpulukuu nda soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku ni le Mɛlɛka. Nduyɛ tɛɛsiaa pilɔɔ kpe la nɔ ni. Tɛɛsiaa koŋ cho ni, “wana tasoo a wana mɛɛlaa,” “kandɔŋndo a mɛɛlulaŋ.”—Sŋ 1:8; 21:6; 22:13.

  • Aluam; Aluameyaŋnda.

    Wanaa fula o pulale Aluam ndeŋ choo wa nda wa ni. Aluam yɛ, Siɛm velu ndu ni. Waŋnda haa wa ichali o tanda ŋPemboo Lebanɔŋ Mɛsopotemiaa leeloo. A wa vɛlɛ ichali chɔŋ o Pemboŋ Taluusi ba luaŋ ndo mbo tuusu Damasikɔɔ haaa mbo kɔ hiou ba tou wo. Tandaa hoo ndaa veelu o Hibuluiye niŋ o tasela ndɔ ni aa Aluam, kɛ o mɛɛlulaŋ mi ndaa veelu ndu aa Siiliaa. Nduyɛ mi ndaa veelu wanaa wa ichali loŋ nda aa Siiliaŋnda.—Chɛ 25:20; Di 26:5; Ho 12:12.

  • Aluamakiiye.

    Suɛi maŋgalɛi velaŋ tau a Hibuluiye ve i cho ni. Chomulta pilɛlaŋ kpe nda soliŋ kpeku ni. O tasela ndɔ, Aluameyaŋnda kinɛi ndaa dimi ndi ni. Kɛ mi i simnuŋ suɛi maŋgalɛi leyulɛi. Nduyɛ, ndi koni waŋnda ndaa dimi ni teleŋ Asiiliaŋnda a Babiloniaŋnda wa o masaleŋ choo wo. Mi i simnuŋ vɛlɛ suɛi maŋgalɛi lelɛŋnde teleŋ Paasiaŋnda bɛɛ wa o masaleŋ choo wo. (Ɛsl 4:7) Buŋgaŋ ŋpum o yau Ɛsilua wo niŋ, Chɛluimaya, a Daaniɛɛ, o Aluamakiiye niŋ ŋ poonyiaŋ ni.—Ɛsl 4:8–6:18; 7:12-26; Chl 10:11; Da 2:4b–​7:28.

  • Amakɛdɔŋ.

    Fulaa o diom maHibuluiyo niŋ Hamekidɔŋ, ndu sim ni, “Pembei Mɛkidɔɔ.” Diomndo hoo chɛlaŋ a “chɔuwo o paale Mɛlɛka Kpaaya Kpou Kpou Wo leŋ choo.” O paaleŋ ndeŋ choo “masaa o lɛŋndeŋ choo kpou” cho chuuŋgiaŋ ni le Chɛhowa chɔulabaa. (Sŋ 16:14, 16; 19:11-21)—Tofa NYƐPALAA BƐNDOO.

  • Amiina.

    “I yɔŋnuŋ lende fɔ,” ɔɔ “lende fɔ!” Diomndo hoo fula o diom maHibuluiyo hoo niŋ amaŋ. Ndu sim ni, “lo lechoo wo, tiindaŋndo.” Mi waŋnda ndaa dimi aa “Amiina” le chɔmndo maa a chɛl mɛnaŋndo, piɛileŋ, ɔɔ nyɛ dimiŋ ndo. O Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ, a soliŋ ndu kpeku maa foofoo le Chiisu.—Di 27:26; 1Ko 16:36; Sŋ 3:14.

  • Asasɛɛ.

    Naapum diola maHibuluilaŋ ndaŋ la sim, “Chuiŋ Lo Pɛ Wo.” O Paale Malaa Lahakileŋ choo, mi ndaa mal chuiŋ cho le Asasɛɛ wo mbo kuɛŋnuŋ o pollo niŋ. O dimi niŋ, mi ndoo kuɛŋnuŋ a hakila kaaleŋ kpou tosa o wɔsi koŋ niŋndaŋ.—Lɛ 16:8, 10.

  • Asɛlchiaa.

    —Tofa KAA KƆL VESƐIYO.

  • Asitɔluɛɛ.

    Mɛlɛka laandu Kenanaitiiya ndaa tiindaŋ le chɔuwo, tɔlɔɔlaŋ naŋɔɔ, nduyɛ le ma kui yo. Ndu wa vɛlɛ lanɔɔ Baal ni.—1Sa 7:3.

B

  • Baal.

    Mɛlɛka Kenanaitiiya. Ndaa yiyaŋ maa ndu nɔ halaa ni. Ndaa yiyaŋ vɛlɛ maa ndu ndoo yɔŋgu nda piɔɔ ni, mbo tosa mi tɔlɔɔla ndalaŋ la naŋ, nduyɛ ma kui. Ndaa veelu vɛlɛ mɛlɛkaa ndaa pɔmbuaa aa “Baal.” O Hibuluiye niŋ, o sim le “Wana Nyɔɔ” ɔɔ “Masanɔɔ.”—1Ma 18:21; Luo 11:4.

  • Baf.

    Nyɔɔ hoo ndaa tuu nyɛm mamɛŋndoŋ ni. Naapum ndoo chua litɛilaŋ 22 (kaluŋndaŋ 6), a mɛɛ wanaa tuau nyɔɔŋ lɛŋ nda saaluŋ o vɛlɛ vɛlɛŋ nyɔɔ hoo yɛ. Nyɛm bɔɔbɔɔ ndaa tuu nyɛm vesɛiyoŋ a nyɛm mamɛŋndoŋ ŋ Baabuiyo soo a muŋ okɔɔ woŋ, mi ndaa chiɛɛliaŋ muŋ a nyɛ tuwaa hoo te ndaa wa pɛ nyɔɔŋ tuuwo. (1Ma 7:38; Isi 45:14)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Baŋaa.

    Nyɛ nda yɔŋgu le waŋndo solioo o chɛleŋ niŋ, o kotaa bɛŋgu, o saŋgaa niŋ, o hakioo niŋ, ɔɔ o wali o nɔ le tosaa wo niŋndo. O cho ko kaniei le ndaa yɔŋgu le. (Ai 43:3) Mi waŋnda ndaa yɔŋgu baŋaa le sabula teŋgeŋ teŋgeŋndaŋ. Le tamaseliiyo, puaa tasiaa a chɔluaa piaanduaa tasiaa o Isɔluɛi niŋ kpou, le Chɛhowa nda wa ni. Te ndaa yeema mi puaa haa ɔɔ chɔluaa haa ndaa wa le wali Chɛhowa wo tosaa kinɛi le, ndaa nɔ ma yɔŋgu nyɛ le nda baŋaa. (Nɔ 3:45, 46; 18:15, 16) Te waŋndo ndoo mal pɛ nau ndɔɔ, okoŋ mbo kɔ kundu waŋndo mbo dii ndu, ndoo nɔ mbo yɔŋgu nyɛ le yoomu ndɔɔ baŋaa yɔŋii nda dii wana koŋ. (Ɛso 21:29, 30) Kɛ pesiŋ bɛɛ ndaa chɛl baŋaa le wana dii a siɛlɛi fuu wo le. (Nɔ 35:31) I hiou kpou ve, Baabuiyo soo a sala baŋaa Kiliti wo okɔɔ. Mbo sɔla piɔmndo le halikpeŋ mbo soli waŋnda chieeya o hakioo niŋ a piɔmndo.—Sam 49:7, 8; Mt 20:28; Ɛfi 1:7.

  • Bandu luamaa lasalaa.

    Bandu nda taŋgul a puuloo, poutaŋ, pou kpulukuu wo, ɔɔ a yɔmnde wo. Mi ndaa kuumbuu kpaŋ kpaŋndo lechoo. Lechoo ndaa luam salalaŋ ɔɔ nyɛm chuŋ kɛndɔŋ ni le Mɛlɛka. O lumui tasoo o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ, ‘bandu luamaa lasala pɔmbɔ nda toosiaa a kooliiye wo’ wa loŋ le nyɛm chuŋ kɛndɔŋ lomɔɔ. A yɔmnde ndaa toosiaa ndu ni, nduyɛ ma kumbu ndu a kooliiye. ‘Bandu luamaa lasala bɛndu nda toosiaa a chiliŋii siaŋɛi yo’ wa o luŋ chiɛi Mɛlɛkaa le salalaŋ solioo. (Ɛso 27:1; 39:38, 39; Chɛ 8:20; 1Ma 6:20; 2Ko 4:1; Luk 1:11)—Tofa Tɛɛsiaa B5 a B8.

  • Bɔŋaŋndo.

    Te waŋnda chuuŋgiaŋ pɛ naapilɛ le saboo. O yaula maHibuluilaŋ niŋ, teleŋnda bɔɔbɔɔ diomndo hoo sim le chuuŋgiaŋnda iMɛlɛkayala Isɔluɛiya ndaa chuuŋgiaŋ ndaŋ ɔɔ le chuuŋgiaŋnda sɔvɛla cheleŋ.—Di 16:8; 1Ma 8:5.

  • Bɔŋaŋ Beedii Nɔ Yiisii Leniŋ te Wo.

    O bɔŋaŋnda yaala Isɔluɛiya ndaa bii o wɔsioo niŋndaŋ tɛɛŋ, bɔŋaŋndo hoo wa o tasoo ni. Te Bɔŋaŋ Hiouwɔɔ Choo Wo ndoo chuu pɛ, diimandɔɔ Nisaŋ 15 bɔŋaŋndo hoo ndoo kanduŋ ni. Ndoo wa le palɛi i ŋɔmmɛu. Beedii nɔ yiisii leniŋ te wo kinɛi ndaa dia ni, le nda yiyalaŋndo a teleŋ nda fula Ichipi wo okɔɔ.—Ɛso 23:15; Mk 14:1.

  • Bɔŋaŋ Chiɔɔŋ Kuauwaa; Bɔŋaŋ laLɔɔ Wo.

    —Tofa PƐŊTIKƆƆSI.

  • Bɔŋaŋndo le Chiɛi Mɛlɛkaa Kumbioo.

    Paale ndaa soliŋ kpeku o wɔsioo niŋ le loonɔŋndo a paale nda dindi chiɛi Mɛlɛkaa leŋ, mɛɛ Aŋtiokɔɔ Ɛpifaŋ nɔɔliaa ndu. A paŋgii Kisili ve 25 bɔŋaŋndo hoo ndoo kanduŋ ni. Le palɛi i ŋɔmaa ndaa bii ndu ni.—Chŋ 10:22.

  • Bɔŋaŋ Hiouwɔɔ Choo Wo.

    Bɔŋaŋ iwɔsi ndaa bii o paŋgii Abibi ve niŋ 14 wo (okoŋ kɔɔli ma veelu ndi aa Nisaŋ), le loonɔŋndo a teleŋ Mɛlɛka soli Isɔluɛiya o chɛleŋ niŋ Ichipi wo. O bɔŋaŋndo hoo choo, mi ndaa dii saa fɔŋndɔɔ (ɔɔ chuiŋndo), ma tuɛi ndu, okoŋ ma de ndu a bil lolɛiyo, vɛlɛ a beedii nɔ yiisii leniŋ te wo.—Ɛso 12:27; Chŋ 6:4; 1Kɔ 5:7.

  • Bɔŋaŋ laBafɛiyo.

    Ndu ndaa veelu vɛlɛ ni aa Bɔŋaŋ Latɛndiiyo, ɔɔ Bɔŋaŋ Chuuŋgiaa Latɔlɔɔ. A paŋgii Itanim nde malɔ 15-21 ndaa bii ndu ni. A teleŋ kuauwaa ndaa bii bɔŋaŋndo hoo ni o wɔsi lawallo mɛɛlulaŋ o Isɔluɛi niŋ. Nduyɛ teleŋ ndaa duaunuŋ nyaale a Chɛhowa balikaa mello le mɛɛ o dɔu tɔlɔɔla ndalaŋ sala yɛ o wa ni. A teleŋ bɔŋaŋ koŋ, o bafɛilaŋ ɔɔ yɛkpɛlaŋ bɛŋgu waŋnda ndaa lɔl ni, le nda yiyalaŋndo a teleŋ nda fula Ichipi wo okɔɔ. O bɔŋaŋnda yaala waŋ piaanduaa ndaa kua biyɔɔ Chulusalɛm o wɔsioo niŋndaŋ tɛɛŋ, bɔŋaŋndo hoo wa o pilɛ.—Lɛ 23:34; Ɛsl 3:4.

  • Bemboo.

    O Hibuluiye niŋ, “Milo,” nduyɛ o sim, “peeloo.” Ma hivi diomndo hoo o Baabuiyo hoo niŋ Septuagint aa “chiɛi lemasaa.” Naapum fondaa ɔɔ fondaŋ Chiee Deeve Wo, kɛ wana sina mɛɛ kpeekpei o wa yɛ le.—2Sa 5:9; 1Ma 11:27.

  • Beedii wa o yɔŋgaŋ o Mɛlɛka lo wo.

    Beedii kpuŋgbaŋ 12 ndaa kɛsi o tibiiyo choo o Fondaŋ Diandaa o tɛndiiyo niŋ, a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo. Kundalaŋ la tiɔɔŋ ndaa kɛsi ndu ni. Kunda kɛ kɛ ndoo nɔ kpuŋgbaŋ ŋɔmpum. Ndaa veelu ndu vɛlɛ aa “beedii yɛɛmbaa.” O Paale Pɛŋgiaale kɛ kɛ choo, mi ndaa toosiaa beedii sɛnɛiyo le beedii ndaa yɔŋgu o Mɛlɛka lo wo siŋgaa. Wanaa soliaa lasalaa kinɛi ndaa nɔ ni ma de beedii nda faŋa koŋ ndo. (2Ko 2:4; Mt 12:4; Ɛso 25:30; Lɛ 24:5-9; Hib 9:2)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Bɔlɔ mamuɛiyo.

    A yau chuiŋndo ɔɔ yau saa ndaa toosiaa bɔlɔɔ hoo ni le muɛiyaŋ wouwo leniŋ. O bɔlɔla sɛnɛilaŋ niŋ ndaa wou muɛiyaŋ ni, kanifuule te ma kɔfu pɛ, hiiyo cho kindɔŋ o bɔlɔɔ niŋ. Te o yɔŋ pɛ aa bɔlɔ sɛnɛiyo, o cho kindɔŋ, kɛ o piɔl te. Kɛ te o yɔŋ pɛ aa bɔlɔ paandoo, o kinduŋ pɛ, o piɔl.—Chs 9:4; Mt 9:17.

  • Bɛɛndiaŋndo.

    Lende ndaa veelu paale hiau tuupa Paale Pɛŋgiaaleŋ ndo ni. O paaleŋ ndeŋ choo Chuuwa ndaa bɛɛndiaŋ nyɛkɛndɛi ni. Leŋ naŋ veelu hau ni aa Chimɛiyo. A paale delaaleŋ paaleŋ ndeŋ lee chuu ni, okoŋ mi Paale Pɛŋgiaaleŋ le kanduŋ. Paale Chuuwa lee kanduŋ a paala delaaleŋ, mi le chuu a paale delaaleŋ.—Mk 15:42; Luk 23:54.

  • Bɛɛsibɔɔ.

    Diola nda ke Setana laŋ, masa nyinaa wɔɔŋnda. Naapum Baalsibɔɔ laŋ nda miŋgi lende ni, Baal Filitiaŋnda ndaa sooluu Ɛkilɔŋ ndo.—2Ma 1:3; Mt 12:24.

  • Biondɔŋndo.

    O sim le sawaa tɛɛmbuuwo. O velaŋ a ‘hakioo’ o Baabuiyo niŋ.—Sam 51:3; Luo 5:14.

  • Buɛi malalaŋndo.

    O fula o diom maKilikiiyo niŋ diakonɔs. Koŋ cho ni, “wana malaa” ɔɔ “buɛiyo.” “Buɛi malalaŋndo” cho wana mala bɛnduaa waltaŋ o kundaa niŋndo ni. O nɔ mbo komal suliŋnda cho o Baabuiyo niŋndaŋ le dikeŋnaŋndo hoo sɔlaa.—1Ti 3:8-10, 12.

  • Bul.

    Ndi cho paŋgii ŋɔmaa ve o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ ni vɛlɛ a paŋgii diiŋ nduɛi o yau ŋpaŋgoo choo. Diola paŋgei hei sim ni, “nyɔɔŋ naŋɔɔ ɔɔ kɔmndeŋ” nduyɛ, i kanduŋ chɔŋ Saa tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Bɛŋgufɔnɔɔ tɛndaa tɛɛŋ. (1Ma 6:38)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Buloo.

    A fuaande ndaa toosiaa buloo hoo ni. Ndaa soliŋ ndu kpeku le waŋnda kɔltaŋ bɛɛndiaa a le nyɛchaa. A mɛɛ Nɔmbaa 10:2 dimi yɛ, mi Chɛhowa yɔŋgu nɛi chɔmaa le ma toosiaa bululaŋ la tiɔɔŋ a kanii humbuei, nduyɛ ma soliŋ ndaŋ kpeku le waŋnda chuuŋgiaa, le nda faŋaa o fondaa, a le nda dimullo le chɔuwo. Naapum bululaŋ ndaŋ la wa la sandaa sakpo. La ve la tuundɛi maa la ndaa toosiaa a leela visiaa laŋ te. Bulula cheleŋ la wa vɛlɛ o nyɛm chaaŋ wa o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ ndoŋ tɛɛŋ. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, te ndaa hɔŋ pɛ bululaŋ, ndoo sim le yamaŋ Chɛhowa woŋ, ɔɔ sɔɔŋ sɔvɛ cheleŋ o nɔ le tosaa woŋ.—2Ko 29:26; Ɛsl 3:10; 1Kɔ 15:52; Sŋ 8:7–11:15.

  • Buŋgɛi.

    Mɛlɛka dimullo maa a cho nyɔɔ opum tosa le ndu, a cho ndu nyɔɔ opum ke, a cho waltaŋ ndɔlaŋ lapum tosa, ɔɔ a cho malɔɔ sɔɔŋ ŋpum tosaa, mi che bɛɛ sɔɔŋ muŋ tɛɛmbuu sawa Mɛlɛka wo le. Diomndo hoo lusul mɛɛ mɛnaŋndo cho yɛ koni.—Nɔ 6:2; Iki 5:4; Mt 5:33.

C

  • Chaŋndo.

    Mɔnɛi waŋndo wa biyɔɔ le piɔm wana ndɔɔ ɔɔ nyɛpalaa cheleŋndo wo. O sindɔɔ niŋ, naamoo i wa ni le waa chaŋndo le teleŋ tiŋ. O fulawɔ o chaŋndo choo choo kpeleŋ kɔɔli, mi ndaa wounuŋ vɛlɛ nyɛla teŋgeŋndaŋ, ma wounuŋ pultaŋ o lebol, ma sɛɛsiaŋ nyɛlaŋ lekɔɔ, nduyɛ mi ndaa wa vɛlɛ takpala ndalaŋ lɔɔ. Lepum, mi ndaa veelu wanaa chaa chaŋndo tau wa o biisilaŋ.—Chɛ 23:2; Ɛst 4:3; Sŋ 21:4.

  • Chekɔpu.

    Po Aase nda Lubeka wo. Mi Mɛlɛka ke ndu diolaŋ aa Isɔluɛi. Okoŋ kɔɔli, mbo simnuŋ finya mamaa le waŋnda Isɔluɛi (ndaa veelu nda vɛlɛ aa Isɔluɛiya. Okoŋ kɔɔli aa Chuuwa). Ndoo velu puaa 12. Mi puaa haa, latulu a chuauwaa ndaa simnuŋ kaayii 12 nde o Isɔluɛi niŋ. Ma hiau lachi a diola Chekɔpu laŋ soliŋndo kpeku le kaaleŋ ɔɔ waŋnda Isɔluɛi.—Chɛ 32:28; Mt 22:32.

  • Chɛdutɔŋ.

    Diomndo hoo cho o Sam 39, 62, a 77 kandɔŋndo, nduyɛ wana sina nyɛ kpeekpei o simndo le. Wana che pɛ maa diom kandaa hoo sim le nɛi chɔmaa a mɛɛ nda nɔ ma soli chondei i pum yɛ, mɛɛ nda nɔ ma poonyiaa ndi yɛ ɔɔ mɛɛ nda nɔ ma lɔɔ nyɛchaa yɛ. Livainɔ pum ndoo soli chondoŋ ndo ndoo nɔ diolaŋ aa Chɛdutɔŋ. Lelaŋ, nɛi chɔmaa ndaa soli hoo chondoŋ ɔɔ nyɛchaa lɔɔ wo wa o chiɛɛliaŋ a diola ndɔlaŋ ɔɔ diola puaa nduaa.

  • Chɛhowa.

    Yaula maHibuluila waŋnda ndaa soliŋ kpeku o boondii Chiisu a kiilaa nduaa niŋnde, laa nɔ Tɛtɛlakilametiŋ leniŋ kpou. (Koŋ cho ni, chomulta hiɔɔlula maHibuluila sim le diola Mɛlɛkalaŋ ndo), nduyɛ la cho o Baabuiyo hoo niŋ hiouwɔɔ bɛmbɔɔ 7,000.—Tofa Tɛɛsiaa A4 a A5.

  • Chiee Deeve Wo.

    Mɛɛ Deeve bii Chɛbusi, diola ndoo ke ndu laŋ la wa laŋ ni nduyɛ, mbo taŋgul chiɛi ndɔ lemasaa loŋ. Ndu nda veelu vɛlɛ ni aa Saayɔŋ. Ba paaleŋ le chaŋ ndo a ba tou wo tɛɛŋ o wa o Chulusalɛm niŋ ni nduyɛ, chiee paandu paandoo o wa ni.—2Sa 5:7; 1Ko 11:4, 5.

  • Chieeŋndo hoo.

    Te a soliŋ pɛ diom maKilikiiyo hoo ayɔŋ kpeku, o sim le mɛɛ sɔɔŋ cho yɔŋnɔŋndo suŋ suŋ yɛ, ɔɔ nyɛm chɔm teŋgeŋndo boondoŋ, ɔɔ teleŋndaŋ tɛɛŋndo. Te Baabuiyo dimi pɛ aa “chieeŋndo hoo,” o sim le sɔɔŋ cho yɔŋnɔŋndo o chieeŋndo niŋndoŋ, vɛlɛ a mɛɛ waŋnda cho yoomu ndaa biyɔɔ yɛ. (2Ti 4:10) Sanaa a kpema Sawaa, mi Mɛlɛka tosa kɛɛsiaa a mɛɛ sɔɔŋ muŋ nɔ le waa yɔŋnɔŋndo yɛ. Waŋnda apum veelu boondei hei aa teleŋ Isɔluɛiya ɔɔ Chuuwa. Sanaa a sala soliaŋ Chiisu Kiliti wo, mi Mɛlɛka soliŋ ndu kpeku le kɛɛsiaa cheleŋ tosaa a mɛɛ sɔɔŋ nɔ le waa yɔŋnɔŋndo yɛ, taama taama o kunda Kilisiɔŋaa pɔyaŋnda niŋ. Hei wa kandɔŋ boondii sɛnɛiye ni, sɔɔŋ kpeekpei kpema Sawaa ndoo sim lewundu le muŋ ndoŋ. Diomndaŋ ndaŋ la sim vɛlɛ le sɔɔŋ yɛ yiɔɔŋ cho yɔŋnɔŋndo woŋ, ɔɔ boonduŋ sɔɔŋ muŋ cho yɔŋnɔŋndo woŋ, ɔɔ cho hunɔɔ yɔŋnɔŋ ndoŋ.—Mt 24:3; Mk 4:19; Luo 12:2; 1Kɔ 10:11.

  • Chieeŋ viaŋnaŋndoŋ.

    Chieeŋ Livaiya ŋ wa ni. Loŋ wana sulɛi ndii hialuŋndo ndoo nyaanuŋ ni le vioŋnɔŋndo yɔŋii wana miŋgiaa maa ndoo dii ndu. Chiooŋ muŋ wa ŋɔmpum, nduyɛ ŋ wa ŋ sɛŋiaŋ o lɛŋnde mɛyaa leŋ niŋ. Muuse nda Chɔɔsuaa Chɛhowa dimul ni le chiooŋ muŋ hɛlioo. Muuse fɛŋ kandu, mi Chɔɔsuaa koma siou. Te wana sulɛi ndii hɛluŋndo ndoo fuuluu pɛ o chiee viaŋnaŋndo, mi ndoo chɔm waŋ banaa o chiee koŋ niŋ nyɛ yɔŋnuŋ ndo o dio kpaki chioo, okoŋ mi ndaa bii ndu nyɛkɛndɛi. Le kuunaa wanaa ndaa dii waŋnda a siɛlɛi fuu wa tɔnɔɔ sɔlaa o kɛɛsiaa hoo niŋ, mi ndaa miŋgi wana nyaanuŋ koŋ o vionɔŋndo niŋndo pila o chiee suɛi keŋ yɔŋnuŋndo ma kɔɔsa a ndu le sinaa te sulɛi kpeekpei hɛluŋ ndu ni. Te o yɔŋ pɛ maa sulɛi ndii hɛluŋ ndu ni, a miŋgi ndu o chiee viaŋnaŋndo niŋ. Ndoo nɔ mbo hiou pɛŋgula chiee koŋ kposoŋ te haaa a yoomu ndɔɔ mɛɛlulaŋ ɔɔ mi wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa vi.—Nɔ 35:6, 11-15, 22-29; Chs 20:2-8.

  • Chɛlɔbiiya.

    Maalikɛiyaa nɔ foofo filioŋndo a walta teŋgeŋndaŋ le tosaa wa. Nda cho teŋgeŋ a sɛluafiiya.—Chɛ 3:24; Ɛso 25:20; Ai 37:16; Hib 9:5.

  • Chiɛi Chuuwa piɛi Mɛlɛka wo.

    Fondaŋ Chuuwa ndaa chuuŋgiaŋ le diomndaŋ veeloo o Yau Mɛlɛkaa niŋ, pɛɛkoo sɔlaa, suɛi Mɛlɛkɛi dimioo, a piɛileŋ ndo. O teleŋ Chiisu wo niŋ, chieeŋ wa tiŋ kpasu o Isɔluɛi niŋndoŋ, o kɛ kɛ ndoo nɔ chiɛi Chuuwa ndaa piɛi Mɛlɛka wo o pilɛ. O chieeŋ bɛndoŋ niŋ, ndaa nɔ chiɛila Chuuwa ndaa piɛi Mɛlɛka laŋ hiouwɔɔ o pilɛ.—Luk 4:16; Wa 13:14, 15.

  • Chiɛi Mɛlɛkaa.

    Chiɛi kpeekpei nda taŋgul Chulusalɛm mbo simnuŋ fondaŋ Isɔluɛiya ndaa piɛi Mɛlɛka wo. Chiɛiyo hoo ndoo siŋga tɛndii ndaa balu wo ni. Sɔlɔmɔŋ ndoo taŋgul chiɛi tasoo le Mɛlɛka ni, kɛ mi Babiloniaŋnda tɛɛmbuu ndu. Sɛlubabɛl taŋgul chiɛi diiŋ ndɔɔ le Mɛlɛka ni teleŋ nda fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ ndo. Okoŋ kɔɔli, mi Hɛlɔɔ Masa bɛndoo miŋgi ndu taŋgul. Teleŋnda bɔɔbɔɔ ma veelu ndu o Baabuiyo niŋ aa “chiɛi Chɛhowa wo.” (Ɛsl 1:3; 6:14, 15; 1Ko 29:1; 2Ko 2:4; Mt 24:1)—Tofa Tɛɛsiaa B8 a B11.

  • Chondii imɔnɛi.

    Chaŋndo o chondei niŋ le kɔl tambɛi bɛndoo chɔmndo, mɛɛ piɔm chaaŋ numndo ɔɔ wana ŋ kaala wo cho nuaa yɛ. O wa vɛlɛ chaŋ imɔnɔɔ.—2Sa 1:17; Sam 7:Kandɔɔ.

  • Chondii wanaa cho helɔɔ chiee wa.

    Diomndaŋ le kandɔɔ le Sam 120-134. Mi che bɛɛ waŋnda nɔ yiyaŋnda teŋgeŋ teŋgeŋndaŋ a nyɛ diomndaŋ la simndo okɔɔ, kɛ wanaa bɔɔbɔɔ laalaŋ maa chonduŋ cho o Sam bolle 120 haaa 134 niŋ ndoŋ, Isɔluɛiyaa wa Mɛlɛka piɛiyo a kɔl kɛndɛ wa soli muŋ ni teleŋ nda wa helɔɔ Chulusalɛm chiee wo. O pembuŋ Chuda woŋ i pilɛ choo chioo hoo wa o taŋgulaa ni. Nduyɛ, chondoŋ muŋ ndaa soli ni te ndaa wa pɛ helɔɔ chiee le bɔŋaŋnda yaa laŋ o wɔsioo niŋ biyɔɔ.

  • Chuda.

    Po hiɔɔlu ndɔ Chekɔpu nda Liya velu wo. Boondii Chekɔpu wa tendu piɔmnde, mbo dimi huuluei maa masa bɛndoo, a masa wa niŋ le fafɛɛŋndo cho fula o yuŋgu Chuda wo niŋ. Teleŋ Chiisu veluŋ o iwana chieeya wo, o pulale Chuda leŋ choo ndoo fula ni. Diolaŋ ndaŋ Chuda, la sim vɛlɛ le kaaleŋ. Okoŋ kɔɔli, mi diolaŋ ndaŋ la simnuŋ vɛlɛ diolaŋ le masale Chuda ndoo sɔla leŋ. Masaleŋ ndeŋ ndaa veelu ni aa masaleŋ ba tou wo. Kaale Chuda leŋ a kaale Bɛŋjamiŋ ndeŋ o Isɔluɛi niŋ wa o masaleŋ ndeŋ bɛŋgu ni nduyɛ, lee nɔ wanaa soliaa lasalaa a Livaiya. Kpeŋgii ba tou wo o lɛŋnde leŋ niŋ Chuda wa ni nduyɛ, loŋ Chulusalɛm a chiɛi Mɛlɛkaa wa ni.—Chɛ 29:35; 49:10; 1Ma 4:20; Hib 7:14.

  • Chuunɔɔ.

    Mɛɛ masale kayii tɔ ve o Isɔluɛi niŋ le del, wana ndoo wa o kaale Chuda leŋ niŋndo ndaa veelu ni aa Chuunɔɔ. (2Ma 16:6) Mɛɛ nda fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ, Isɔluɛiyaa fula o kayii yɛ yɛi niŋ ma miiŋgu o lɛŋnde Isɔluɛileŋ niŋnda, ndaa veelu ni aa Chuuwa. (Ɛsl 4:12) Okoŋ kɔɔli, chieeŋndo balɔɔ silɔ mi ndaa soliŋ diolaŋ ndaŋ kpeku le teŋgeŋndo chɔmndo Isɔluɛiya tɛɛŋ a wanaa ve Isɔluɛiyaa le wa. (Ɛst 3:6) Mi kiilanɔɔ Pɔɔl soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku, mɛɛ o wa tɛɛsiaa maa kaale waŋndo fula choo leŋ le cho nyɛ sɔvɛ o kunda leKilisiɔŋndo niŋ te.—Luo 2:28, 29; Kal 3:28.

Ɔ

  • Ɔmɛiyo.

    Nyɛ nda tuu nyɛm vesɛiyoŋ ndo. O chua litɛilaŋ 2 a nyɛ lechoo ɔɔ ɛfaa o tɔ ndɔɔ. (Ɛso 16:16, 18)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Ɔnisi.

    Pouta kindu baa tau le laŋ a suulaŋ yɛ yɛ. Pou Ɔnisi yo nɔ kɔɔle humbu leŋ okɔɔ muuliaŋndo a kɔɔle tiŋi leŋ, kɔɔle siaŋa leŋ, kɔɔli pupulaa leŋ, a kɔɔle peele kiyɛi leŋ. Mi ndaa soliŋ ndaŋ kpeku o domala teŋgeŋnda wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa ndoo wounuŋ ndaŋ.—Ɛso 28:9, 12; 1Ko 29:2; Chb 28:16.

D

  • Dakɔŋ.

    Mɛlɛka Filiitiaŋnda o wa ni. Wana sina nyɛ kpeekpei diomndo hoo simndo le. Kɛ mi wanaa sinaa dɛniaa apum tuu ndu a diom maHibuluiyo hoo dagh koŋ cho ni, suuwo.—Chc 16:23; 1Sa 5:4.

  • Dalikiiye.

    Kooliŋ Paasiaŋnda. Dalikiiyoŋ 119 ke num kiloo o pilɛ. (1Ko 29:7)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Dɛkapɔlii.

    Kunda chieeŋ bɛnduŋ maKilikiiyoŋ. Dɛkapɔlii ndoo nɔ paandu chieeŋ bɛndoŋ tɔ. (Diom maKilikiiyo deka sim ni, “tɔ.” Polis sim ni, “chioo.”) Tandaa hoo wa ba paaleŋ le chaŋ ndo o Pioo Kalili a o Pioo Chɔɔdaŋ. Ndaa veelu vɛlɛ tandaa hoo aa Dɛkapɔlii. O tandaa hoo niŋ chiooŋ muŋ ŋ bɔɔbɔɔ wa ni. Naamula maKilikiilaŋ a yulaleŋ ndaa tosa o chiooŋ muŋ niŋ ni. Mi Chiisu ndoo keeku o tandaa hoo niŋ. Kɛ kona o kona cho o chɔm maa mbo kua o chiooŋ muŋ i pilɛ bɛɛ niŋ te. (Mt 4:25; Mk 5:20)—Tofa Tɛɛsiaa A7 a B10.

  • Dɛluaa tɛɛmbuu tɔlɔɔlaŋ nda.

    Dɛluaa haa cho tau nduyɛ muii muii nda wa ni. Fondaŋ yulɛiyo tosa ni mi dɛluaa haa fula. Dɛluaa Baabuiyo soo haa a nda okɔɔ wa, te a che pɛ poŋgaŋ tiŋioŋ o bɛŋgu tɔlɔɔ ɔɔ o pei, mɛɛ dɛluaa haa cho loŋ.—1Ma 8:37.

  • Dɛndɛlaŋ Taasi.

    O tasela ndɔ, nuaa ndaa veelu dɛndɛla laa kua Taasi o sindɔɔ niŋndaŋ ni (a veelu ndu waalioo aa Sipeŋ). Wana che pɛ maa mi ndaa soliŋ vɛlɛ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a dɛndɛla bɛndu mamɛŋ laa buli tiŋnda vilɛilaŋ ndaŋ. Mi Sɔlɔmɔŋ nda Chɛhosafati soliŋ dɛndɛla waa nuaa kpeku le yulaleŋ tosaa.—1Ma 9:26; 10:22; 22:48.

  • Dinaluɛiye.

    Kanii kpalɛi humbuii maLuomaŋnde. Dinaluɛiyoŋ 260 ke num kiloo o pilɛ. Ndii nɔ hɔlaa Siisa wa o kumbuei i pilɛi. Ndi ndaa paawa wana wallo ni le paaleŋ, nduyɛ ndi Chuuwa ndaa “mal paawaa” Luomaŋnda o ba ni. (Mt 22:17; Luk 20:24)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Diondɔɔ.

    O Baabuiyo niŋ, diomndo hoo sim ko le diondɔɔ ŋdiallo kinɛi le. Kɛ o sim vɛlɛ le hiouwɔɔ lachi a waa o diandaa ɔɔ miiŋgoo o diandaa o nɛi iMɛlɛkayaa choo, ŋ nɔ sɔŋ o sɔŋ te, nduyɛ miŋ fafaŋ nyɛ o nyɛ siiŋguu naa a nɔɔlɛi Mɛlɛka o hɔl. O Sawala Mɛlɛka ndoo ke Muuse le Isɔluɛiya laŋ bɛŋgu, diomndo hoo ndoo sim vɛlɛ le dindioo sɔlaa a mɛɛ sawaa ndoo dimi yɛ.—Lɛ 10:10; Sam 51:7; Mt 8:2; 1Kɔ 6:11.

  • Diondɔɔ, Diondɔɔyɛi.

    Suliŋ Chɛhowa nɔ wo cho hoo ni. O sim vɛlɛ le waa o diandaa fo fo o kaa niŋ a o Mɛlɛka piɛiyo niŋ. (Ɛso 28:36; 1Sa 2:2; Po 9:10; Ai 6:3) Te a wa pɛ suɛi a waŋnda chieeya (Ɛso 19:6; 2Ma 4:9), visiaa (Nɔ 18:17), nyɔɔŋ (Ɛso 28:38; 30:25; Lɛ 27:14), fondaŋndaŋ (Ɛso 3:5; Ai 27:13), boondoŋ (Ɛso 16:23; Lɛ 25:12), vɛlɛ a waltaŋ (Ɛso 36:4), o Hibuluiye niŋ, la sim le waa teŋgeŋ ɔɔ yɔŋgɔŋndo o Mɛlɛka diandaa lo. Koŋ cho ni, waa o hɛliaŋ le wali Chɛhowa wo tosaa. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, diomndaŋ ndaŋ “diondɔɔ” ɔɔ “dindɔɔyɛi” sim vɛlɛ ni, waa teŋgeŋ le Mɛlɛka. A soliŋ vɛlɛ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a kaa diandaa waŋndo okɔɔ.—Mk 6:20; 2Kɔ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

  • Diomndaŋ le kandɔɔ.

    Diomnda taselaŋ amaluaŋ o bolii Baabuiye ipum o Sam niŋ. Laŋ la chɔm wana poonyiaa leŋ ndo ni, mɛɛ o wa sinaŋndo yɛ, nɛila chɔmaalaŋ le nyɛchaa, vɛlɛ a sabu o poonyiaa leŋ ndo.—Tofa diomndaŋ le kandɔɔ le Sam 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

  • Doma biŋgioo.

    Doma biŋgi wanaa soliaa lasalaa ndaa wounuŋ ndo o wa ni. Mi wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa ndoo wounuŋ doma biŋgi teŋgeŋndo. Nyɛ ndaa handuŋ o takpa wo wa o domaa hoo lachi, a nyɛm ndaa toosiaa a pouta baa kalalaŋ ndoŋ 12 lechoo. (Ɛso 28:4, 6)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Doola waayiaa makilepiiyo.

    Doola laŋ ndaŋ la tiɔɔŋ laa wa ni, nduyɛ o pouwo ndaa tuau laŋ ni. O pilɔɔ ndoo hiau helɔɔ a o pilɔɔ, nduyɛ mi ndaa buli sooŋ pɔmbɔɔ laŋ tɛɛŋ naa la bɔŋa wa. Te a wa niŋ pɛ kilepiiyaŋ waayiaa o sooŋ bɛndoo niŋ, mɛŋma nduaŋ ma kuɛ o sooŋ pɔmbɔɔ niŋ. A soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku le suɛi a tumbe Mɛlɛkaa okɔɔ.—Ai 5:2; Sŋ 19:15.

  • Dulamɛiye.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, diomndo hoo sim le kaniŋ kpalɛi humbuŋ Kilikiiya. A teleŋ koŋ, dulamɛiyoŋ 294 muŋ ke num kiloo o pilɛ. O yaula maHibuluilaŋ niŋ, fondaŋ kɛ kɛ chɔm maa mi ndaa tuu kooliŋ dulamɛŋ Paasiaŋnda a dalikiiyoŋ te. (Nɛ 7:70; Mt 17:24)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

E

  • Eesiaa.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, buŋgɛi maLuomaŋnde o wa ni. Ndu nda veelu waalioo ni aa Tɔki ba paaleŋ le del lo, a buŋgaŋ mɛŋndaŋ ma balu woŋ ŋpum, mɛɛ Samosi a Patimɔɔ cho nuaa yɛ. Chiee ndɔ bɛndoo wa Ɛfisɔɔ ni. (Wa 20:16; Sŋ 1:4)—Tofa Tɛɛsiaa B13.

Ɛ

  • Ɛfaa.

    O sim le nyɛ vesɛi nda tuuwo vɛlɛ a nyɛ tuwaa pila. Mi ndaa soliŋ ndu kpeku le kulloŋ tuuwo. Nyɛ tuwaa hoo wa kpeŋkpeŋ a baf, ndu cho yɛ nyɛ tuwaa ndaa soliŋ kpeku le nyɛm mamɛŋndoŋ tuuwo wo. O dimi niŋ, o chua litɛilaŋ 22. (Ɛso 16:36; Isi 45:10)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

F

  • Faandaa.

    Yooleŋ ɔɔ nyɛ nda lɔfa wo, nduyɛ a kɔlu visioo ɔɔ yiiŋii duɛi ndaa toosiaa ndu ni. Naa o cho o kumbiŋ nda ndaa wou pouwo ni. Yooleŋ lepilɛ le wa le suei wouwo, nduyɛ lepilɛ leŋ le wa le malɔɔ te a hiŋ faandaa pɛ. O sindɔɔ niŋ, mi lɛŋnde ndii soliŋ wanaa ndaa chaa faandalaŋ wuuwo wa kpeku le chɔuwo.—Chc 20:16; 1Sa 17:50.

  • Falisiiya.

    Kunda laŋgbaa kalla o Piɛile Chuuwa niŋ sindɛ o wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ niŋ boondii Chiisu ve. A ve o yuŋgu wanaa soliaa lasalaa choo le, kɛ mi ndaa bii nyɛ o nyɛ cho a Sawaa okɔɔ. Nduyɛ mɛɛ ndaa bii sawaa yɛ koni ndaa bii naamula ndalaŋ ni. (Mt 23:23) Mi ndaa simul naamu maKilikii kɛ kɛ. Le mɛɛ ndaa pɛɛku waŋnda Sawaa a naamulaŋ yɛ, ndaa nɔ nda kpaayaa choo tau. (Mt 23:2-6) Apum wa o kunda Laŋgbaa Kalaa Kialu Yamaŋ Nda choo. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, mi ndaa simul Chiisu le Paale Pɛŋgiaaleŋ biiloo, naamulaŋ, holiaŋndo a wanaa lahakiaa, vɛlɛ a wanaa biyaa paawaa. Mi apum simnuŋ Kilisiɔŋnda, mɛɛ Sɔɔl fula Taasɔɔ wo cho nuaa yɛ.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Luk 6:2; Wa 26:5.

  • Fatɔm.

    Yoole nda mal o peelo leŋ, le sinaa mɛɛ kpɛ mɛŋndaŋ ma yiŋgila yɛ. Fatɔm ndo o pilɛ wa le nɛiyo le 6. (Wa 27:28)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Feloo.

    Lende ndaa veelu masaa Ichipi ni. Feloo wa a ŋuɛɛnu diola ndalaŋ la cho o Baabuiyo niŋ ni (Saisaki, Soo, Tiliheka, Niko, a Hɔfila). Kɛ Feloo wa a tuaa nda, diola ndala cho o Baabuiyo niŋ te, mɛɛ a wa o boondii Ebilaham, Muuse, a Choosɛ ve niŋnda cho nuaa yɛ.—Ɛso 15:4; Luo 9:17.

  • Filaŋkiŋsɛŋ.

    Tande fula o yɔmii kundɛi nda veelu aa Bosiwelia ve mbo vesa wo. Te a lom ndu pɛ, chuŋ kɛndɔɔ pila o nɔ ni. Mi ndaa muuliaŋ ndu sindɛ a nyɛm chuŋ kɛndɛŋ ndaa soliŋ kpeku o tɛndiiyo, a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo. Mi ndaa soliŋ ndu vɛlɛ kpeku le sala latɔlɔɔ, nduyɛ beedii wa o yɔŋgaŋ o Mɛlɛka lo mbo wa o kɛsiaa o Fondaŋ Diandaa o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo, mi ndaa handu ndu o pulale kɛ kɛ choo.—Ɛso 30:34-36; Lɛ 2:1; 24:7; Mt 2:11.

  • Filitiaa; Filitiaŋnda.

    Lɛŋndeŋ ba tou wo o Isɔluɛi niŋ ndaa ke diolaŋ ni aa Filitiaa. Wanaa chɛŋ o lɛŋnde Kileti leŋ niŋ ma huŋ chal loŋ nda ndaa veelu ni aa Filitiaŋnda. Mi Deeve yam nda kɛ ma hiau lachi a waa a ba nda, nduyɛ teleŋ o teleŋ yaamɔɔwa nda wa le Isɔluɛiya ni. (Ɛso 13:17; 1Sa 17:4; Em 9:7)—Tofa Tɛɛsiaa B4.

  • Fondaŋ Diandaa.

    Fondaŋ bɛndu tasoo o tɛndiiyo niŋ ɔɔ o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ. Ndu wa teŋgeŋ a fondaŋ wa leniŋ di wo. Ndu cho yɛ Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo ni. O tɛndiiyo niŋ, Fondaŋ Diandaa ndoo nɔ nyɛ kɛsiaala lambui ŋkooliiyo, bandu luamaa lasala ŋkoolii ndaa luam nyɛm chuŋ kɛndɔŋ ndo, tibii ndaa kɛsi beedii wa o yɔŋgaŋ o Mɛlɛka lo wo, a nyɛm laanduŋ ŋkooliiyoŋ. O chiɛi Mɛlɛkaa niŋ, Fondaŋ Diandaa ndoo nɔ bandu luamaa lasala ŋkooliiyo, nyɛla kɛsiaala lambuila ŋkooliilaŋ tɔ, a tibiila ndaa kɛsi beedii wa o yɔŋgaŋ o Mɛlɛka lo wo tɔ. (Ɛso 26:33; Hib 9:2)—Tofa Tɛɛsiaa B5 a B8.

  • Fondaŋ filioŋndo.

    Fondaŋ lasooluuwo o pembii pɔmbuɛi, pembii bɛnduei ɔɔ o bandu vilɛi waŋnda simi wo choo. Mi che bɛɛ mi ndaa soliŋ fondaŋnda filioŋndaŋ kpeku le Mɛlɛka piɛiyo, kɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ la chiɛɛliaŋ a mɛlɛkaa lachoowaa sooluuwo.—Nɔ 33:52; 1Ma 3:2; Chl 19:5.

  • Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo.

    Lumui wa o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ di di wo. Loŋ ndaa kɛsi kɔfu kpemaa ni. Ndu nda veelu vɛlɛ ni aa Fondaŋ Diandaa Hiou Kpou Wo. A mɛɛ Sawa Muuse wo dimi yɛ, wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa kinɛi ndoo nɔ dioo ni le luɛiyɔɔ o Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo. Nduyɛ o Paale Malaa Lahakileŋ choo o wɔsioo niŋ kinɛi ndoo luɛi loŋ ni.—Ɛso 26:33; Lɛ 16:2, 17; 1Ma 6:16; Hib 9:3.

  • Fondaŋ yiŋnde wule wule bɛndoo.

    O sim lewundu le “piɔm diiŋ ndɔɔ.” Wanaa kɛɛ le yɔŋnda ndala wɔɔŋndaŋ malɔɔ wa, Setana, piɔmndo a Sɛiyo (ɔɔ Hedis) kpou a cho nda wou leniŋ. Yiŋndeŋ le nɔla mi le tosal nyɛ yoomaa cho o inyinaya wo, piɔmndo a Hedis nyɛ o nyɛ le. Hei chɔm maa fondaa hoo sim lewundu le tambii fafɛɛŋnde, kɛ o cho fondaŋ kpeekpei waŋnda chieeya cho wa mɔnɛi biyɔɔ le fafɛɛŋndo le.—Sŋ 19:20; 20:14, 15; 21:8.

H

  • Hɔma.

    Mi ndaa soliŋ nyɛ tuwaa hoo kpeku le nyɛm vesɛiyoŋ tuuwo nduyɛ kpeŋkpeŋ o wa ni a nyɛ tuwaa hoo, kɔɔ. Te a tuu ndu pɛ o nyɛ tuwaa hoo niŋ baf, o ke num litɛilaŋ 220. (Lɛ 27:16)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Hedis.

    Diom maKilikiiyo hoo chiɛɛliaŋ a diom maHibuluiyo “Siɔl.” A hivi ndu aa Sɛiyo (kandɔŋndo a chomul bɛndoo), le teŋgeŋndo chɔmndo maa ndu cho sɛila waŋnda chieeya kpou ni.—Tofa SƐIYO.

  • Helɔɔ.

    Te a tuu pɛ chɔŋ o duŋndo haaa kɔ o suei tɛɛŋnde hɔllo cho helɔɔ ni. Mi Isɔluɛiya ndaa tuu helɔɔ hoo le nɛiyo le pilɛ a tɛndaa tɛɛŋ. Kɛ mi ndaa soliŋ vɛlɛ helɔɔ vilɛiyo kpeku, o ndoo toŋgu mbo hiau baa wo. O wa sɔŋgɔ nɛiyo le diiŋ. (Chɛ 6:15; Luk 12:25)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Hɛlɔɔ.

    Diola yuŋgu Luomaŋnda ndaa yulu iso le waa masaa Chuuwa choo wo. Wana tasoo wa Hɛlɔɔ Bɛndoo ni. Mbo fula tɔɔ le mɛɛ o miŋgi chiɛi Mɛlɛkaa Chulusalɛm taŋgullɛ, a le mɛɛ o vem waŋnda ma diu puaambuaa pɔmbuaa kpou le halikpeŋ mbo dii Chiisu yɛ. (Mt 2:16; Luk 1:5) Mi puaa Hɛlɔɔ Bɛndoo, Hɛlɔɔ Akilɔɔ nda Hɛlɔɔ Aŋtipaa sɔla suei yulɔɔ le ma wa masaa buŋgaŋ ŋpum choo o tanda lemasa finya nda wo niŋ. (Mt 2:22) O buŋgaŋ hiɔɔluŋ finya ndɔ wa masaa choo woŋ, Aŋtipaa wa masaa buŋgɛi i pilɛ choo. Ndu wa o masaleŋ choo ni a teleŋ Kiliti wa wali pollo tosaa le wɔsilaŋ la yaa a tɛndaa tɛɛŋndo. Nduyɛ, o lo o masaleŋ choo haaa a boondii Walta Kiilaa bolle 12 poonyiaŋndo. (Mk 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Wa 4:27; 13:1) Okoŋ kɔɔli, mɛɛ Hɛlɔɔ Akilipa Tasoo, po mama Hɛlɔɔ Bɛndoo tosa masaleŋ le teleŋ biŋgi, mi maalikɛinɔ Mɛlɛkaa dii ndu. (Wa 12:1-6, 18-23) Okoŋ mi po ndɔɔ, Hɛlɔɔ Akilipa Diiŋ Ndɔɔ simnuŋ masaa. Nduyɛ o wa o masaleŋ choo haaa teleŋ Chuuwa wa kindiŋndo le fulaa Luomaŋnda o ba bɛŋgu wo.—Wa 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hɛmɛsi.

    Mɛlɛka Kilikiiya, po Suu wo. O Lista niŋ, mi waŋnda bianduŋ ma veelu Pɔɔl aa Hɛmɛsi le mɛɛ o chaa suɛi yɛ. Ma yiyaŋ maa ndu mɛlɛkaa ndaa vem ni.—Wa 14:12.

  • Hibuluinɔɔ, Hibuluiye.

    Ebilam (Ebilaham) fɛlɛŋ sɔla veelɔŋndo aa Hibuluinɔɔ, le teŋgeŋndo chɔmndo ndu tɛɛŋ nda Amɔluaitiiyaa ndaa chiɛɛliaŋnda. Okoŋ kɔɔli, ma soliŋ ndu kpeku le suɛi a chuauwaa mamaa Ebilaham nda okɔɔ, a Chekɔpu velu wa. Nduyɛ Hibuluiye ndaa dimi ni. O teleŋ Chiisu wo niŋ, mi waŋnda muuliaŋ diomnda ma Aluamakiilaŋ a Hibuluiye. Nduyɛ Hibuluiye Kiliti nda buɛiyaa nduaa ndaa dimi ni.—Chɛ 14:13; Ɛso 5:3; Wa 26:14.

  • Hikayɔŋ.

    Wana sim lachi le nyɛchaa lɔɔ wo soliŋ diomndo hoo kpeku ni. A mɛɛ nda soliŋ ndu kpeku o Sam 9:16 niŋ yɛ, diomndo hoo sim le towaa lɔɔ yɔŋgeleŋ ɔɔ pɛŋgioo nyɛɛmbɔ le yiyaŋndo.

  • Hiŋ.

    Nyɛ ndaa tuu nyɛm mamɛŋndoŋ ndo a nyɛ tuwaa pila. Nyɛ tuwaa hoo chua litɛilaŋ 4 ɔɔ paŋtiilaŋ 8. (Ɛso 29:40)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Hisɔpi.

    Tɔlɔɔ nɔ lɛuwoŋ a pei kɛndɛ kɛndɛiyo. Ndaa soliŋ ndu kpeku le koowaŋ ɔɔ mɛŋndaŋ vesullo a teleŋ naamula dindiaalaŋ. Naapum tɔlɔɔ hoo ndoo nɔ diolaŋ ni aa macholuam (Olikanum malu, Olikanum siliakum). O Chɔŋ 19:29 niŋ, wana che pɛ maa macholuam ndaa yii o lɛuve ɔɔ tɔlɔɔ dulua wo ni. Tɔlɔɔ sɔkɔmndo suuwo opum o cho ni (Sɔkɔm vɔlkali). Le mɛɛ tɔlɔɔ hoo ndoo bandu tiŋ chalaŋ yɛ, ma sɔɔŋa nyɛ fɔɔndiɔŋ pum a muɛima waalɛiyaŋ leniŋ, ma heelu ndu haaa mbo fuuluu Chiisu o sondo.—Ɛso 12:22; Sam 51:7.

  • Hivi chiɛi kɔɔlioo.

    Kɔlu tasoo faŋaa o dialii kola niŋ wana pɔnɔɔ. Naamoo hoo wa suɛi kaŋgalaŋ le mi Ebilaham nda chuauwaa nduaa mamaa ndaa tol ndu kɔɔli. Kɛ sawaa hoo cho le Kilisiɔŋnda le. A soliŋ ndu vɛlɛ kpeku o nɛila yɛ yɛlaŋ niŋ.—Chɛ 17:10; 1Kɔ 7:19; Flp 3:3.

  • Holuɛɛbi; Pembii Holuɛɛbi Ve.

    Tanda ŋpembu balu Pembii Sanai Ve wo. Diola cheleŋ le Pembii Sanai Ve. (Ɛso 3:1; Di 5:2)—Tofa Tɛɛsiaa B3.

  • Huuluei.

    Yooŋgu fula Mɛlɛka o ba wo. O wa yooŋgu Mɛlɛka chɔm waŋnda wo ɔɔ yooŋgu kalaa dimioo. Huuluei wa vɛlɛ pɛɛkula fula Mɛlɛka o ba le naa malaa miŋ nɔ kaala kɛndɛlaŋ ndo, yooŋgu kɔɔsɔɔ, ɔɔ yooŋgoo a nyɛ nɔ le yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndo.—Isi 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

I

  • Idɔm.

    Diola cheleŋ nda ke Iisɔ, po Aase wo laŋ. Wanaa fula o pulale Iisɔ leŋ choo wa wa ichali o tanda ŋpemboo Sɛyaa, Pee Mɛŋma Ihɛl Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ Te Wo tɛɛŋ a Kpoloŋndo Akaba. Tandaa hoo ndaa veelu niŋ ni aa Idɔm. (Chɛ 25:30; 36:8)—Tofa Tɛɛsiaa B3 a B4.

  • Itanim.

    Paŋgii ŋɔmmɛu ve wa hei ni o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ vɛlɛ a paŋgii tasei o yau ŋpaŋgoo choo. Paŋgei hei kanduŋ chɔŋ Tapioo tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Saa tɛndaa tɛɛŋ. Mɛɛ Isɔluɛiya fula Babilɔŋ, ndi ndaa veelu ni aa Tisili. (1Ma 8:2)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Ifiluem.

    Choosɛ po ndɔ diiŋ ndɔɔ ndoo nɔ diolaŋ ndaŋ ni. Okoŋ kɔɔli, mi diolaŋ ndaŋ la simnuŋ diolaŋ le kaaleŋ le pilɛ o Isɔluɛi niŋ. Mɛɛ Isɔluɛi piɔnuŋ tɛɛŋ, mi Ifiluem, kaale fulaleŋ tɔɔ tau leŋ le wa sim lehɔllo le masale kayii tɔ ve.—Chɛ 41:52; Chl 7:15.

  • Ilu.

    Mɛɛ Isɔluɛiya fula o biyɔɔ niŋ Babilɔŋ, paŋgii 6 wa hei ni o yau ŋpaŋgu maChuuwo niŋ vɛlɛ a paŋgii 12 o yau ŋpaŋgoo choo. Paŋgei hei kanduŋ chɔŋ Naandɔɔ tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Tapioo tɛndaa tɛɛŋ. (Nɛ 6:15)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Ililuikum.

    Buŋgɛi maLuomaŋnde Kilisi ba luaŋ ndo a ba paaleŋ le del lo tɛɛŋ. Mi Pɔɔl fuuluu o tandaa hoo niŋ teleŋ o wa yooŋgu kɛndɔɔ dimioo wo. Kɛ nyɛ o nyɛ chɔm maa mbo dimi yooŋgu kɛndɔɔ Ililuikum chiee ɔɔ o pɛŋgula ndɔlaŋ te. (Luo 15:19)—Tofa Tɛɛsiaa B13.

  • Isɔluɛi.

    Diola Mɛlɛka ke Chekɔpu laŋ. Diolaŋ ndaŋ ndaa veelu wanaa fula o pulale ndɔleŋ niŋnda kpou ni. Chekɔpu ndoo nɔ puaa 12. Chuauwaa puaa nduaa haa velu wa ndaa veelu ni aa chuauwa Isɔluɛi, yuŋgoo Isɔluɛi, waŋnda (puaa) Isɔluɛi, ɔɔ Isɔluɛiya. Masale kayii tɔ wa ba luaŋ ndo, mi le piɔuwaŋ a masaleŋ ba tou wo leŋ bɛɛ, ndaa veelu leŋ aa Isɔluɛi. Okoŋ kɔɔli, mi diolaŋ ndaŋ la simnuŋ diola Kilisiɔŋaa pɔyaŋnda, “Isɔluɛi Mɛlɛkaa.”—Kal 6:16; Chɛ 32:28; 2Sa 7:23; Luo 9:6.

  • Itoopiaa.

    Lɛŋnde wa sindɛ Ichipi ba tou wo leŋ. Naa lɛŋndeŋ le wa wa, loŋ fondaŋnda bɔɔbɔɔ Ichipi ba tou wo a Sudaŋ kpou cho hau ni. Teleŋndaŋ lapum, ma veelu ndu o Hibuluiye niŋ aa “Kusi.”—Ɛst 1:1.

K

  • Kaala lo lechoo wo.

    Teleŋnda bɔɔbɔɔ o diom maHibuluiyo hoo cheʹsedh niŋ o fula ni. Nduyɛ o sim le kaala waŋnda chueŋnaŋ buŋgaŋ ndo, pimbi simiaa, lo lechoo wo, a kaala yiŋgoloŋndo. O Baabuiyo niŋ, ma soliŋ ndu kpeku teleŋnda bɔɔbɔɔ le kaala Mɛlɛka nɔ le waŋnda chieeya wo. Kɛ ma soliŋ vɛlɛ ndu kpeku le kaala cho waŋnda chieeya tɛɛŋndo.—Ɛso 34:6; Lut 3:10.

  • Kaamaalaŋ, Walta kɔndɔfiltaŋ.

    Sɔɔŋ wanachioo ɔɔ kpaaya ndɔɔ nɔla tosa ɔɔ tɛɛsiaa le woŋ. Lepum, te Baabuiyo soliŋ pɛ diomnda ndaŋ “kaamaalaŋ” a ‘walta kɔndɔfiltaŋ’ kpeku, a nyɛpilɔɔ kpe okɔɔ o wa suɛi ni.—Ɛso 4:21; Wa 4:22; Hib 2:4.

  • Kaasiaa.

    Nyɛ ndaa toosiaa a boola yɔm kaasiaa wo wo (Sinamɔmɔŋ kaasiaa). Nduyɛ yɔmndo hoo a yɔm sinamɔŋ ndo, suu pilɔɔ kpe i cho ni. Mi ndaa soliŋ yɔm kaasiaa wo kpeku le chuɛima chuŋ kɛndiaŋ toosiaa, nduyɛ o wa nyɔɔ o pilɛ le chuɛima pɔyaŋ toosiaa.—Ɛso 30:24; Sam 45:8; Isi 27:19.

  • Kaa ihini nɔɔlɛiyo.

    Fulaa o diom maKilikiiyo niŋ, pɔniaa. Diomndaŋ ndaŋ la sim le kaala ihini nɔɔlɛilaŋ lapum. Laŋ la cho ni, suundaa, hiniei tosaa le kaniei, hiniei tosaa nya wana nya cho o nɔ niŋ te wo, wana pɔnɔɔ nda wana pɔnɔɔ ɔɔ wana lanɔɔ nda wana lanɔɔ hiniei tosaa, a hiniei tosaa a chɔloo. O yau Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ, ma soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a kɔɔna lepiɛi suundɛiyo okɔɔ, ma veelu ndu aa “Babilɔŋ Bɛndoo,” le mɛɛ o yiinaŋ a masaa o chieeŋndo niŋ le ma ke ndu kpaayaa a nyɛm kiɔɔŋ yɛ. (Sŋ 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Wa 15:29; Kal 5:19)—Tofa WANA SUUNDƐIYO.

  • Kaa kɔl vesɛiyo.

    O fula o diom maKilikiiyo niŋ, asɛlchiaa. Diomndaŋ ndaŋ la sim le sawala Mɛlɛkalaŋ tɛɛmbuuwo kpɛsɛkɛɛ, kiɔɔ bɛɛleŋ nɔɔ kpooŋ le wanaa chua chilaŋ nda, le sawalaŋ, a nɛila chɔmaa laŋ. Diomndaŋ ndaŋ la sim le kaala wɔɔŋnda taaniŋ ndaŋ te.—Kal 5:19; 2Pi 2:7.

  • Kabi.

    Mi ndaa soliŋ nyɛ tuwaa hoo kpeku le nyɛm vesɛiyoŋ tuuwo nduyɛ ndoo hiou litɛiyo o pilɛ, te a tuu ndu pɛ o nyɛ tuwaa hoo niŋ baf. (2Ma 6:25)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Kɔɔ.

    Mi ndaa soliŋ nyɛ tuwaa hoo kpeku le nyɛm vesɛiyoŋ a nyɛm mamɛŋ ndoŋ tuuwo. Ndoo chua litɛilaŋ 220 (kaluŋndaŋ 58), te a tuu ndu pɛ o nyɛ tuwaa hoo niŋ baf. (1Ma 5:11)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Kɔfu kpemaa.

    A yɔm akeesiaa wo ndaa toosiaa ndu ni, nduyɛ ma kumbu ndu a kooliiye. O Fondaŋ Hiou Diondɔɔ o tɛndiiyo niŋndo ndaa kɛsi ndu ni. Okoŋ kɔɔli, ma kɛsi ndu o Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo, o chiɛi Sɔlɔmɔŋ teŋgul Mɛlɛka wo niŋ. Kumbu ndɔɔ wa o kala poŋ a kooliiyoŋ. Chɛlɔbiiya a ŋiɔɔŋ wa a tuuliaa lechoo ma mululaŋ hɔlla. Nyɛm kpeekpei wa leniŋ ndoŋ wa pouta yɛndɛla tiɔɔŋnda Sawala Tɔ Laŋ ni. (Di 31:26; 1Ma 6:19; Hib 9:4)—Tofa Tɛɛsiaa B5 a B8.

  • Kɔmnde taseleŋ.

    Komɔɔ tase waŋnda ndaa kendi teleŋ kendiaa latɔlɔɔ wo. O sim vɛlɛ le nyɛ o nyɛ tase. Mi Chɛhowa dimul Isɔluɛiya le ma ke ndu kɔmnde taseleŋ, o wa wanachioo, visioo, ɔɔ tɔlɔɔla ndalaŋ. Mi Isɔluɛiya ndaa soli salaa o Mɛlɛka lo a kɔmnde taseleŋ o Bɔŋaŋ Beedii Nɔ Yiisii Leniŋ te Wo, a o bɔŋaŋ Pɛŋtikɔɔsi wo choo. Mi ndaa soliŋ vɛlɛ diomnda ndaŋ “kɔmnde taseleŋ” kpeku le suɛi a Kiliti okɔɔ vɛlɛ a buɛiyaa nduaa pɔyaŋnda.—1Ko 15:23; Nɔ 15:21; Po 3:9; Sŋ 14:4.

  • Kelɛi.

    O iso ndaa wounuŋ kelɛi hei ni ɔɔ naapum mi ndaa baa ndi yooleŋ ma wounuŋ o labolo. Mi ndaa soliŋ ndi vɛlɛ kpeku le chɔmndo kpaaya masaa ɔɔ wana bɛndoo nɔ wo. (Chɛ 41:42)

  • Kenaŋ.

    Po mama Nuuwa wo o wa ni nduyɛ, po hiɔɔloo o wa ni le Ham. Kayii 11 fula o pulale Kenaŋ ndeŋ choo ve wa ichali o Mɛditalueeniaŋ ndaŋ honɔŋndo ba paaleŋ le chaŋ ndo Ichipi a Siiliaa tɛɛŋ. Tandaa hoo ndaa veelu ni aa “lɛŋnde Kenaŋ ndeŋ.” (Lɛ 18:3; Chɛ 9:18; Wa 13:19)—Tofa Tɛɛsiaa B4.

  • Kɛndɛi bɛnduei.

    Diom maKilikiiyo tɛɛsiaa ndu maa nyɛ kɛndɛ waŋndo tosal num a kɔllo kpou wo. Diomndaŋ ndaŋ la sim le ke sɔvɛ waŋndo ke numndo, ɔɔ o nɛi o ke num ndu wo choo. Te Baabuiyo soo pɛ a kɛndɛi bɛnduii Mɛlɛkɛi okɔɔ, o sim le ke Mɛlɛka ke naa a kɔl ndɔɔ kpou wo. Nduyɛ, o nyuna naa le miŋ miŋgi ndu nyɛ ke sɔŋgɔ koŋ te. Lelaŋ, diomndaŋ ndaŋ la chɔm kaala bɛndu Mɛlɛka nɔ le waŋnda chieeya wo, a kɛndɛi bɛnduii o tosal nda ve. O Kilikiiye niŋ, a soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku le ‘nyiɛɛye’ a ‘kɛndɛi tosaa.’ O cho nyɛ naŋ wa kɔl le sɔla le, nduyɛ naŋ suliŋ le ndu sɔla le. Kɛ wana ke naa ndu wo, a kɔllo kpou o ke naa ndu ni.—2Kɔ 6:1; Ɛfi 1:7.

  • Kɛhɛna.

    Diola maKilikiilaŋ le Kpoloŋndo Hinɔm. Kpoloŋndo hoo wa ba tou wo a ba paaleŋ le del lo tɛɛŋ o Chulusalɛm niŋ sindɛ. (Chl 7:31) Mi diom Mɛlɛkaa suaa a ndu okɔɔ maa fondaŋ nda viau niŋ dialuŋ vilɛiyoŋ ndo o cho wa ni. (Chl 7:32; 19:6) Nyɛ o nyɛ chɔm maa mi ndaa viou waŋnda chieeya ɔɔ visiaa yoomu Kɛhɛna le ma wa ŋɔɔ loŋ, ma wa nda mɔnɛi lueiyo le. Lelaŋ, o cho fondaŋ kpeekpei waŋnda chieeya cho wa mɔnɛi biyɔɔ lefafɛɛŋ o yiŋndeŋ niŋndo le fondaa hoo sim te. Kɛ mi Chiisu nda buɛiyaa nduaa soliŋ Kɛhɛna kpeku le chɔmndo maa o sim le nyɛpalaa “piɔm diiŋ ndɔɔ.” Koŋ cho ni, tambii fafɛɛŋnde.—Sŋ 20:14; Mt 5:22; 10:28.

  • Kɛluaa ve.

    Kɛluaa woŋ 1754, lusul ndɔɔ wa le kiloo 1. Nduyɛ kɛluaa woŋ 20, lusul ndɔɔ wa le siɛkɛlle 1. (Lɛ 27:25)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Kɛmɔɔsi.

    Mɛlɛka Mowaabaitiiya.—1Ma 11:33.

  • Kiliaadi.

    O dimi niŋ, fondaŋ tɔlɔɔlaŋ la naŋndo o Pioo Chɔɔdaŋ ba paaleŋ le chaŋ ndo mbo timbulaŋ o Kpoloŋndo Chabɔki ba luaŋ ndo a ba tou wo. Teleŋnda lapum, ma soliŋ ndu kpeku le tanda Isɔluɛiya kpou Chɔɔdaŋ ba paaleŋ le chaŋ ndo, naa kaale Lubɛŋ ndeŋ, Kaadi, a kaale Manaasɛ leŋ tɛndaa tɛɛŋ wa ichali wa. (Nɔ 32:1; Chs 12:2; 2Ma 10:33)—Tofa Tɛɛsiaa B4.

  • Kiilanɔɔ.

    Nyɛ kpeekpei diomndo hoo sim ndo cho ni, ‘wana nda vem ndo.’ Ma soliŋ ndu kpeku le Chiisu, a wanaa nda vem le waŋnda malaa wa. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, ma soliŋ ndu kpeku le buɛiyaa 12 Chiisu pila hɛli, mbo yulu nda iso le ma wa wanaa o vem hɔlte ndɔ wa.—Mk 3:14; Wa 14:14.

  • Kilisiɔŋnɔɔ.

    Diola Mɛlɛka ke buɛiyaa Chiisu Kiliti wa laŋ.—Wa 11:26; 26:28.

  • Kisili.

    Mɛɛ Chuuwa fula Babilɔŋ, paŋgii ŋɔmahɔɔluei wa hei ni o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ vɛlɛ a paŋgii yaa nduɛi o yau ŋpaŋgoo choo. Paŋgei hei kanduŋ chɔŋ Bɛŋgufɔnɔɔ tɛndaa tɛɛŋ kɔ bii Yindimiiyo tɛndaa tɛɛŋ. (Nɛ 1:1; Sɛk 7:1)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Kiliti.

    Foofo Chiisu wo. O fula o diom maKilikiiyo niŋ Kilistos. O Hibuluiye niŋ, a hivi diomndo hoo aa “Mɛsayaɔɔ,” ɔɔ “Wana Pɔyaŋndo.”—Mt 1:16; Chŋ 1:41.

  • Kititi.

    Diom nyɛchaa diomndo hoo cho ni, mi che bɛɛ wana sina nyɛ kpeekpei o simndo le. Kɛ naapum o diom maHibuluiyo hoo niŋ o fula ni, kaati. Waŋnda apum laalaŋ maa diom ichondu yeelɛiyo pila o cho ni, nduyɛ o chɛɛliaŋ a chonduŋ nda soli te a wa pɛ muɛiyaŋ toosiaa woŋ. Kanifuule diomndo hoo kaati sim le doola nda toosiaa muɛiyaŋ ndo.—Sam 81:Kandɔɔ.

  • Kilikiiye, Kilikiinɔɔ.

    Suɛi maŋgalɛi waŋnda Kilisi dimi ve. Wana veluŋ Kilisi wo ɔɔ wana yuŋgula ndɔlaŋ la fula loŋ ndo nda veelu ni aa Kilikiinɔɔ. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, ma soliŋ diomndo hoo Kilikiinɔɔ kpeku o nɛila yɛ yɛlaŋ niŋ. Diomndo hoo sim vɛlɛ le wanaa cho ŋChuu le wa kpou, ɔɔ wanaa tol suɛi maŋgalɛi Kilikiiya a naamula ndalaŋ kɔɔli wa.—Chw 3:6; Chŋ 12:20.

  • Kooŋ.

    Bɛɛyaŋ ɔɔ yɔmii biŋgi biŋgiei, ɔɔ pouta pɔmbɔla ndaa soliŋ kpeku le kɛɛsiaa tosaa laŋ. O domaa niŋ ɔɔ o nyɛi laandei niŋ ndaa wou muŋ niŋ, okoŋ ma hiiluu. Kuei ndii fula mi i del le, ndi ndaa hɛli ni. Mɛɛ mi ndaa piɛi fɛlɛŋ malaŋ ndaa tosa ndi. Diomndo hoo “kooŋ” o Hibuluiye ɔɔ Kilikiiye niŋ sim le ‘buŋgɛi nyɛm kiɔɔŋ.’—Chs 14:2; Sam 16:5; Po 16:33; Mt 27:35.

  • Kola bɛndoo.

    Kola womulaa kɛndɛ kɛndɛ ndaa toosiaa a chɛlɔbiiya a tuuliaa lechoo wo. Kolaa hoo ndoo piɔu Fondaŋ Diandaa tɛɛŋ a Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ ni. (Ɛso 26:31; 2Ko 3:14; Mt 27:51; Hib 9:3)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Kpanyalaŋ.

    A kooliiye ndaa toosiaa laŋ ni. Nduyɛ mi ndaa soliŋ ndaŋ kpeku o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ le saabɛɛlaŋ saa mi la bii nyɛkɛndɛi.—Ɛso 37:23.

  • Kpele Hɛnɛkiɔɔ.

    Fondaŋ kɛndɛ kɛndɛ cho maa kpele wo. Idɛŋ wa kpele hɛnɛkɛ tasoo ni. Chɛhowa ndoo toosiaa ndu ni le wana pɔnɔɔ a wana lanɔ tasoo. Mɛɛ Chiisu wa suɛi o viyaa wa ndu ikɛi o yɔmnde choo wa o pilɛ lo, mbo dimi maa lɛŋndeŋ le cho simnɔŋ kpele hɛnɛkiɔɔ. 2 Kɔliŋtiaŋ 12:4 soo a kpele hɛnɛkɛ wa niŋ o chilaŋ niŋndo okɔɔ. Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 2:7 ndu soo a kpele hɛnɛkiɔɔ o choo choo niŋ okɔɔ.—Sɔl 4:13; Luk 23:43.

  • Kpeŋgbei lemasaa.

    Teleŋnda bɔɔbɔɔ, fondaŋ tema nda taŋgul o bɛɛ, nduyɛ mbo nɔ fondaŋ helaa wo. Lechoo masaa chal ni le suɛi o waŋnda lo, ɔɔ le kɛɛsiaalaŋ yondaa. Diomndaŋ ndaŋ, “kpeŋgbei lemasa Mɛlɛka wo” a “kpeŋgbei lemasa Kiliti wo” sim le kɛɛsiaa Chɛhowa wo le waŋnda chieeya kɔɔsaa.—Luo 14:10; 2Kɔ 5:10; Chŋ 19:13.

  • Kpiɔɔ.

    Nyɛ nda soliŋ kpeku le waŋndo kɛsioo o fondaŋ pilɔɔ le ndu mɔnɛi lueiyo wo. Kpɛɛlaŋ lapum, peloŋ kinɛi laa saa ni. Lapum yɛ, mi laa tuunduu waŋndo. Naapum mi laa saa peloŋ, balaŋ, a kɛsei.—Chl 20:2; Wa 16:24.

  • Kpɔlɔŋndo.

    Yɔm vilɛi ndaa baŋ waŋnda lechoo wo. O lɛŋnde ipum niŋ, mi ndaa soliŋ ndu kpeku le waŋndo diyɔɔ lechoo ɔɔ le dialuŋ vilɛiyoŋ landɔɔ lechoo le waŋnda silaa ɔɔ le waŋndo siɔmbulaŋ tusioo faŋgaa o hɔl. Waŋnda ndaa sina Asiiliaŋnda maa dɛnɛ wɔɔŋndo pila ndaa tosal wanaa ndaa bii o chɔuwo wa ni. Mi ndaa sɔɔŋa nda yɔmii siombu siombuei o dembe mi i kɔ fula nda o takpa, okoŋ ma landu nda. Kɛ o sawa maChuuwo niŋ, te waŋnda ndaa tosa pɛ haki wɔɔŋ wɔɔŋndo, mɛɛ diola Mɛlɛka laŋ tɛɛmbuuwo ɔɔ piɔmnda sooluuwo cho nuaa yɛ, ndaa vii vii nda fɛlɛŋ a poutaŋ ma vi ɔɔ ma dii nda o nɛi cheleŋ choo. Okoŋ kɔɔli, a landu nda o kpɔlɔŋndo choo le mbo wa maa tamasi le acheleŋnda silaa. (Di 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Luomaŋnda nda, lepum yiiyo kinɛi ndaa yii wana tɛɛmbuu sawaa wo o kpɔlɔŋndo choo ni, ma mal ndu loŋ le palɛi bɔɔbɔɔ haaa mi nyɛ nɛiyaa, kolɔɔ biyaa, yiaaŋ, a paaleŋ le dii ndu. Lepum yɛ mi ndaa baŋ wana nda handu suɛi choo wo balaŋ a peloŋ, mɛɛ nda dii Chiisu yɛ. (Luk 24:20; Chŋ 19:14-16; 20:25; Wa 2:23, 36)—Tofawɔ YƆM IMƆNƆƆ.

  • Kpoloŋndo.

    Dɛŋgbɛ mɛŋndaŋ ma ve leniŋ teleŋ o teleŋ te wo mɛɛ a sialteŋ. Ma soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku le suɛi a pioo pila okɔɔ. Peelaŋ lapum, o peela pɔmbɔlaŋ la sɔla mɛŋndaŋ ni. Lelaŋ, a boondoŋ mɛŋndaŋ ma wa o peelaŋ ndaŋ niŋ ni.—Chɛ 26:19; Nɔ 34:5; Di 8:7; 1Ma 18:5; Chb 6:15.

  • Kumbu kɔfoo.

    Kumboo hoo ndoo kumbu kɔfu kpemaa ni. O ndu choo wana bɛndu wana soliaa lasalaa ndoo fasaŋiaa koowaŋ ni le hakila waŋnda o Paale Malaa Lahakileŋ choo. Diom maHibului nda soliŋ kpeku wo sim le “(hakioo) kumbɔɔ” ɔɔ naapum le “(hakioo) wɔɔsuuwo.” A kooliŋ kala kalaŋ ndaa toosiaa ndu ni, nduyɛ chɛlɔbiiya a ŋiɔɔŋ wa a tuuliaa lechoo. Lepum, nuaa koni ndaa veelu ndu ni aa “kumboo.” (Ɛso 25:17-22; 1Ko 28:11; Hib 9:5)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Kundaa.

    Wanaa chuuŋgiaŋ diompilɛ le sabu kpeekpeiyo ɔɔ le nyɛ tosa wa. O yaula maHibuluilaŋ niŋ, o sim le kaaleŋ Isɔluɛi. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, o sim le kundala leKilisiɔŋnda yɛ yɛlaŋ. Kɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ, o sim le kunda leKilisiɔŋndo kpou.—1Ma 8:22; Wa 9:31; Luo 16:5.

  • Kunda Hɛlɔɔ wo.

    Ndu ndaa veelu vɛlɛ ni aa Hɛlɔdiaŋnda. Kundaa hoo wa Hɛlɔɔ waa tooloo o sɔɔŋ lemasaŋ niŋ ni teleŋ nda wa masaa Luomaŋnda o ba bɛŋgu wo. Naapum Sadusiiya apum wa o kundaa hoo choo. Hɛlɔdiaŋnda haa yiinaŋ a Falisiiya ni le Chiisu simullo.—Mk 3:6.

  • Kunda Lepiɛiyo.

    Wanaa diinuŋ naapilɛ ma nɔ pɛɛku pilɔɔ, masa pilɔɔ nduyɛ ma wa laalaŋnda ndalaŋ tolɔɔ kɔɔli wa. Ma soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a kundala tiɔɔŋnda fula tɔɔ o piɛile Chuuwa niŋndo okɔɔ. Laŋ la cho ni: Kunda Falisiiya a kunda Sadusiiya. Wanaa ve ŋKilisiɔŋ te wa bɛɛ, mi ndaa veelu Kilisiɔŋndeŋ aa “kunda lepiɛiyo” ɔɔ “kunda lepiɛi Naasaluɛiya.” Naapum ndaa yiyaŋ maa o piɛile Chuuwa niŋ waŋnda fula ni ma kila kunda koŋ. Okoŋ kɔɔli mi kundala cheleŋ la fula o kunda leKilisiɔŋndo niŋ. Ma suaa a “kunda Nikoleyɔɔsi wo” okɔɔ o Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ.—Wa 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Sŋ 2:6; 2Pi 2:1.

  • Kunda Sitoki wo.

    Sukuu wanaa sinaa dɛniaa bɛnduaa Kilikiiya ndaa kua wo. Ndaa laalaŋ maa le mi waŋndo wa a kɔl kɛndɛ, mɛɛ mbo bii yoomu ndɔɔ mɛɛ Mɛlɛka toosiaa ndu yɛ a mɛɛ o yiyaŋ yɛ. Waŋnda haa ndaa yiyaŋ maa wana nɔ taasioo kpeekpeiyo, o cho wana buulaŋ a nyɛ nɛiyaa ɔɔ yelelaŋ te.—Wa 17:18.

  • Kunda Hɛlɔɔ Wo.

    —Tofa HƐLƆƆ; KUNDA HƐLƆƆ WO.

L

  • Landei.

    Waŋndo chuaa nyɛ o nɔ wo, mbo kɔ ke wana o bii kuoo o ba wo le ndu chɔmndo maa o cho kuee ndɔɔ paawa. Sawala Mɛlɛka ndoo ke Muuse laŋ laa nɔ nɛila chɔmaalaŋ a landei okɔɔ, le wanaa bala fonduaa a wanaa nɔ wanaa malaa le wa mandaa.—Ɛso 22:26; Isi 18:7.

  • Lanɔ pɔmbɔɔ.

    Lanɔ diiŋ ndɔɔ o wa ni nduyɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ, chiɔɔ ndoo wa ni.—Ɛso 21:8; 2Sa 5:13; 1Ma 11:3.

  • Lanɔɔ pɔmbɔ num ɔɔ bɛ num chuaa o nɔɔ niŋ.

    To poo ndoo chua pɛ lanɔɔ kɛ mbo vilu ŋchuau a ndu le mbo vi, pɔmbɔ ndɔ ɔɔ bɛ ndɔ ndoo nɔ mbo chua lanɔ o mɛiyo le halikpeŋ mbo vilul ndu chuauwa yɔŋii pulale ndɔleŋ le wu. Mi naamoo hoo mɛɛlu luɛiyɔɔ o Sawala Mɛlɛka ke Muuse le Isɔluɛiya laŋ niŋ.—Chɛ 38:8; Di 25:5.

  • Laŋgbaa Kalaa Kialu Yamaŋ Nda.

    Chulusalɛm kundaa hoo wa ni. O teleŋ Chiisu wo niŋ, ŋwaŋ 71 nda wa ni. Wanaa wa o kundaa hoo choo wa cho haaa ni: Wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa, wanaa wa paandu wanaa bɛnduaa soliaa lasalaa wa, wanaa fula o yuŋgula wanaa bɛnduaa soliaa lasalaa niŋnda, bɛnduaa, wanaa wa yuŋgulaŋ bolleŋ nda, a wanaa ndaa pɛɛku waŋnda sawala Mɛlɛkalaŋ nda.—Mk 15:1; Wa 5:34; 23:1, 6.

  • Lɔɔ, Yasabaa.

    Lɔɔ hoo sim le kulloŋ faŋaa o yasalaŋ, ɔɔ o sionduei. Fondaŋ ndaa tosa wallo hoo wo nda veelu ni aa yasabaa. Yɔmnde ndaa soliŋ kpeku ni le muŋ lɔɔ. Te muŋ hiu pɛ waa, a soliŋ nyɛ teŋgeŋndo kpeku le muŋ lɔɔ. Mi ndaa baa chɔluaa nyɛ koŋ le ndu nanɔɔ, okoŋ mi kulloŋ chiɛɛluŋ. Mi nyɛ teŋgeŋ koŋ ndoo keeku o kulluŋ ndaa kɛɛsuu o yasaba woŋ choo, taama taama o fondaŋ wa tiŋ o helaa, nduyɛ mi hueiye ndii hɔŋ loŋ ndo.—Lɛ 26:5; Ai 41:15; Mt 3:12.

  • Lɔfaa.

    Kɛilaŋ loo kaya kayaa haaa mi la simnuŋ yooleŋ. Nyɛpilɛ koŋ kpe ndaa tosa ni le kolaa toosiaa.—Chc 16:13.

  • Lɔki.

    O nyɛm tuwaa mamɛŋ Baabuiyo soo okɔɔ woŋ tɛɛŋ, nyɔɔ hoo hiou dɔɔnaŋ kpou. Mi yau maChuuwo hoo Talmud, tɛɛsiaa maa hiŋndo piɔuwo 12 wa le lɔkiiyo o pilɛ. Mɛɛ o dimi niŋ, lɔkiiyo 3 o wa le litɛiyo 1. (Lɛ 14:10)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Leela bandu luamaa lasalaa.

    Nyɛlaŋ maa la lee. O bandula luamaa lasalalaŋ lapum, o kpeŋguŋ hiɔɔloŋ la wa ni. (Lɛ 8:15; 1Ma 2:28)—Tofa Tɛɛsiaa B5 a B8.

  • Lɛlɔŋ, Wana ŋlɛlɔɔ.

    Naa wɔɔŋ wɔɔŋ fula waŋndo lekɔɔ wo. O Yau Mɛlɛkaa niŋ, lɛlɔŋ hiou lɛlɛŋ naŋ sina hau woŋ, kanifuule o cho ko waŋnda chieeya le muŋ fula le, kɛ mi muŋ del vɛlɛ o nyɛ chuɛɛnaŋndo choo a o chiɛilaŋ. Wana naa hoo biiyo nda veelu ni aa wana ŋlɛlɔɔ.—Lɛ 14:54, 55; Luk 5:12.

  • Lɛptɔm.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, kanii mɛsɛlɛi kpalɛi Chuuwa ndaa soliŋ kpeku ve. A chiliŋii siaŋɛi ɔɔ bulɔŋsiiye ndaa toosiaa ndi ni. O Baabuilaŋ lapum niŋ, a hivi ndi aa “maitiiye.” (Mk 12:42; Luk 21:2; tɛɛsiaa amatou)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Lɛŋnde Kaadiaŋ ndeŋ, Kaadiaŋnda.

    O kandɔŋndo, wanaa wa ichali o pioo Tikilisi a o pioo Yufiluaati ikɛiya ndaa veelu ni aa Kaadiaŋnda nduyɛ tanda nda wa niŋndo ndaa veelu ni a lɛŋnde Kaadiaŋ ndeŋ. Mɛɛ teleŋ tiŋ hiou, mi ndaa soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku le Babilɔŋ a wanaa wa loŋ nda. Wanaa pɛɛku a yoomoo okɔɔ wa, sɔɔŋ paandoŋ, sɔɔŋ maŋgalaŋ, a chieeŋndo wa ndaa veelu vɛlɛ ni aa “Kaadiaŋnda.” Mi ndaa tosa vɛlɛ maŋgalaa nduyɛ ma pɛɛku a looŋ okɔɔ.—Ɛsl 5:12; Da 4:7; Wa 7:4.

  • Lioo.

    Ndaa soliŋ ndu kpeku le kolɔɔ, le chuɛiyaŋ wouwo, a le nyɛm suunaŋndoŋ kɛsioo leniŋ. Mi ndaa soliŋ ndu vɛlɛ kpeku le nyɛchaa, le waŋnda chuuŋgiaa, ɔɔ le nda piɔlɔɔ. (1Sa 16:1, 13; 1Ma 1:39; Isi 9:2) Teleŋnda bɔɔbɔɔ mbo sim le kpaayaa a chɔuwo yomɔɔ.—Di 33:17; Mai 4:13; Sɛk 1:19.

  • Livai, Livainɔɔ.

    Po yaa ndɔ Chekɔpu nda Liya velu wo. Diolaŋ ndaŋ ndaa veelu vɛlɛ kaale ndɔleŋ ni. Puaa nduaa yaa wa wa wanaa tasiaa kila kundala yaala wanaa soliaa lasalaa ni. Teleŋndaŋ lapum, ‘Livaiya’ sim le kaaleŋ kpou, kɛ wanaa soliaa lasalaa o yuŋgu Elɔŋ ndo choo ve lechoo le. Kaale Livaileŋ le sɔla ibuŋga o lɛŋnde nda piɔu o Lɛŋnde Mɛyaaleŋ niŋndeŋ te. Kɛ ma ke nda chieeŋ bɛndoŋ 48, ŋ wa o lɛŋii nda ke kayii tuɛi niŋnde.—Di 10:8; 1Ko 6:1; Hib 7:11.

  • Liviaataŋ.

    O mɛŋndaŋ niŋ visioo hoo wa teleŋnda bɔɔbɔɔ ni. O Choobu 3:8 a 41:1 niŋ, wana che pɛ maa visioo hoo sim le kuiyo ɔɔ nyɛ yoomaa cheleŋ wa o mɛŋndaŋ niŋ mbo wa o bɛndu bɛndu nduyɛ mbo nɔ kpaayaa tau wo. O Sam 104:26 niŋ, naapum o sim le suu bɛndu bɛndu cho o mɛŋndaŋ niŋndo. Fondaŋnda cheleŋ o Baabuiyo niŋ, ma soliŋ ndu kpeku le visiaa yɛ yiaa, o ve le visi pilɛ le.—Sam 74:14; Ai 27:1.

  • Luehabi.

    Diolaŋ ndaŋ la sim le nyɛ cheleŋ o yau Choobu, Sam a Asaiya wo niŋ, (kɛ o cho wana lanɔ nda soo a ndu okɔɔ o yau Chɔɔsuaa niŋndo le). O yau Choobu wo niŋ, nyɛ nda cho suɛi a ndu okɔɔ wo mala naa le sinaa maa Luehabi sim le visi bɛndoo o pee mɛŋma ihɛllo niŋ. Kɛ o fondaŋnda cheleŋ, visi bɛndoo hoo sim le Ichipi.—Chb 9:13; Sam 87:4; Ai 30:7; 51:9, 10.

  • Luŋndo.

    Luŋ kpaki ndoo balu tɛndii Mɛlɛkaa wo. Okoŋ kɔɔli, mbo simnuŋ vɛlɛ luŋ ndoo balu chiɛi Mɛlɛkaa wo. Bandu luamaa lasalaa wa o luŋ ndoo balu tɛndiiyo wo, a luŋ ndoo balu chiɛi Mɛlɛkaa wo leniŋ di. (Tofa Tɛɛsiaa B5, B8, B11.) Te Baabuiyo soo pɛ a luŋndaŋ okɔɔ, o sim vɛlɛ luŋndo le chiɛilaŋ a luŋ chiɛi lemasaa.—Ɛso 8:13; 27:9; 1Ma 7:12; Ɛst 4:11; Mt 26:3.

M

  • Mahalati.

    Diom nyɛchaa diomndo hoo cho ni nduyɛ, a saaluŋ ndu o Sam 53 a 88 kandɔŋndo. Naapum o chɛɛliaŋ a diom maHibului sim le “dialuŋ vilɛiyoŋ ɔɔ delɔɔ a naa” wo. Mɛɛ hei chɔm ni maa te ndaa wa pɛ nyɛchaa lɔɔ, a lɔɔ ndu o mɔnɛi niŋ, le mbo chɛlaŋ a diomnda cho o chonduŋ muuŋ ndoŋ muŋ niŋndaŋ.

  • Malikam.

    Naapum ndu nda veelu vɛlɛ ni aa Molɛki, mɛlɛka Amɔnaitiiya. (Sɛf 1:5)—Tofa MOLƐKI.

  • Maalikɛiya.

    Diomndo hoo fula o diom maHibuluiyo hoo niŋ malak, a hoo o Kilikiiye niŋ akelos. Diomnda tiɔɔŋndaŋ ndaŋ la sim le “wana viamaa.” Kɛ te a wa pɛ suɛi a wanaa viamaa cho o inyinaya wa okɔɔ, a hivi ndu aa ‘maalikɛinɔɔ.’ (Chɛ 16:7; 32:3; Che 2:25; Sŋ 22:8) O inyinaya maalikɛiya cho ni, nduyɛ kpaayaa pila nda nɔ ni. Nda fɛlɛŋ Mɛlɛka toosiaa le teleŋ vilɛi tuupa mbo toosiaa waŋnda chieeya. A veelu nda vɛlɛ o Baabuiyo niŋ aa ‘maalikɛiya waalaŋ o waalaŋ niŋ,’ “chuauwaa Mɛlɛka tonyaa,” a “looŋ idiiyoŋ.” (Di 33:2; Chb 1:6; 38:7) Mɛlɛka toosiaa nda le ma velu ŋchuau le. Kɛ a pilɛŋ pilɛŋnda o toosiaa nda ni. Nda kpou a hiou miiliɔŋndaŋ kɛmɛ. (Daa 7:10) Baabuiyo chɔm maa o kɛ kɛ nɔ diolaŋ, a kaa ndɔɔ. Kɛ le mɛɛ nda tusiŋ yɛ, a chɛl le mi waŋnda chieeya piɛi nda le. Nduyɛ mi a bɔɔbɔɔ kɛɛ pɛŋ le diola ndalaŋ chɔmndo. (Chɛ 32:29; Luk 1:26; Sŋ 22:8, 9) A nɔ waltaŋ a foofolaŋ yɛ yɛ. La tiŋ la cho ni, wallo tosaa kpeŋgbei lemasa Chɛhowa wo lachi, yooŋgula ndɔlaŋ dimioo, buɛiyaa Chɛhowa wa o lɛŋndeŋ choo malaa, yamaŋ Mɛlɛkaŋ kiolɔɔ, a wali dimiaa yooŋgu kɛndɔɔ tooloo. (2Ma 19:35; Sam 34:7; Mt 4:11; Luk 1:30, 31; Sŋ 5:11; 14:6) O chilaŋ niŋ, a cho Chiisu toolu le sɔŋgɔɔ a teleŋ chɔu Amakɛdɔŋ ndo.—Sŋ 19:14, 15.

  • Malɔɔ lahakioo.

    O yaula maHibuluilaŋ niŋ, diomndaŋ ndaŋ la chɛɛliaŋ a salala ndaa soli le halikpeŋ mi waŋnda ndaa sɔɔŋguu Mɛlɛka ikɛi le ma piɛi ndu wo. O Sawala Mɛlɛka ndoo ke Muuse le Isɔluɛiya laŋ bɛŋgu, wɔsi o wɔsi, mi ndaa soli salalaŋ o Paale Malaa Lakahileŋ choo, le mi Mɛlɛka ndoo mal wana o wana haki vɛlɛ a kaaleŋ kpou, o yɔŋ bɛɛ mi ndaa tosa yɔŋ wɔɔŋndo. Salalaŋ ndaŋ laa sim lewundu le sala Chiisu soliŋndo. Sala koŋ tosa ni mi waŋnda chieeya sɔla malɔɔ hakioo le fɛɛŋ a fɛɛŋ. Nduyɛ mbo kumbul nda nɛiyo le ma miiŋgu o diompilɔɔ niŋ a Chɛhowa.—Lɛ 5:10; 23:28; Kol 1:20; Hib 9:12.

  • Mainɛiye.

    Ndi nda veelu vɛlɛ ni aa manɛiye o Isikiaa niŋ. O sim le nyɔɔ tuuwo le lusul ndɔɔ sinaa vɛlɛ a kaniei. A mɛɛ wanaa tuau nyɔɔŋ lɛŋ nda dimi yɛ, mainɛiye i pilɛ ndii wa siɛkɛlloŋ 50, nduyɛ siɛkɛlle i pilɛ, lusul ndɔɔ fuuluu kiloo tɛndaa tɛɛŋ te. Mainɛiye o yaula maHibuluilaŋ niŋ, lusul ndɔɔ ndoo hiou kiloo tɛndaa tɛɛŋ chobe. Wana che pɛ maa Mainɛiye wa, i ndaa soliŋ kpeku o chiɛi lemasaa niŋ nde. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, mainɛiye i pilɛ wa le dulamɛiyoŋ 100. Lusul ndɔɔ ndoo fuuluu kiloo tɛndaa tɛɛŋ te. Mainɛiyoŋ 60 ndoo wa le talɛŋnde 1 (Ɛsl 2:69; Luk 19:13)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Mandeleŋ.

    Kpaaya fula nyinaa wɔɔŋnda o ba wo soliŋndo kpeku.—2Ko 33:6.

  • Manɛiyo.

    Nyɛdiaa kpeekpei Isɔluɛiya ndaa dia teleŋ nda wa o pollo niŋ le wɔsilaŋ 40 wo. Chɛhowa ndoo ke nda ndu ni. O fulawɔ o Paale Pɛŋgiaaleŋ kɔɔli, idii o idii mi Mɛlɛka ndoo tosa kaamaa mi nyɛdiaa hoo ndoo deli lɛŋ. Mɛɛ Isɔluɛiya che ndu chɔ tasoo, ma nyuna aa, “Yɛɛnɛ cho yɛ hoo?” ɔɔ, o Hibuluiye niŋ aa, “maŋ hu?” (Ɛso 16:13-15, 35) Fondaŋndaŋ lapum o Baabuiyo niŋ, ma veelu ndu aa “kulloŋ fulaa o choo choo niŋ” (Sam 78:24), “nyɛdiaa . . . fulaa o choo choo niŋ” (Sam 105:40), a “nyɛdiaa wanaa kpaayaa bɛnduaa” (Sam 78:25). Mi Chiisu bɛɛ suaa a manɛiyo okɔɔ o nɛi cheleŋ choo.—Chŋ 6:49, 50.

  • Masaa chieeya.

    O masale Babiloniaŋnda bɛŋgu, nda wa laaŋgbaa kalaa ndaa sina a sawaa okɔɔ o tandala yɛ yɛlaŋ niŋ ni, nduyɛ ndaa nɔ naa kpaaya ndaa mɛɛlu wa. O chieeŋ maLuomaŋndoŋ niŋ, nda wa hɔlte masa bɛndoo ni. Walta ndalaŋ la wa ni, tosaa a sabu maa nyɛ o nyɛ cho kɔlaŋ sakpo, nyɛsɔlaa cho pisiŋndo nyɛkɛndɛi, wanaa tɛɛmbuu sawaa wa yamɛi kilullo, a nda nyɛpalaa tusioo choo.—Da 3:2; Wa 16:20.

  • Masa iBuŋgaa.

    Waŋ bɛnduaa maLuomaŋnda ndaa yulu ndu iso ni, nduyɛ ndoo nɔ kpaayaa puaa chɔuwa choo a le yamaŋ kiolɔɔ. Mi che bɛɛ waŋ bɛnduaa maLuomaŋnda ndaa nɔ kpaayaa le sɔɔŋ ndoo tosa woŋ mɛɛndaŋndo, kɛ ndu bɛɛ ndoo nɔ kpaaya tau le sɔɔŋ tosaa o buŋgɛi nduɛi niŋ.—Wa 13:7; 18:12.

  • Masa Laandoo Choo Choo.

    Diola mɛlɛka laandu Isɔluɛiyaa simul Mɛlɛka wa ndaa piɛi o palɛi Chɛluimaya ve niŋndo. Waŋnda apum dimi maa o sim le mɛlɛka laandu Babiloniaŋnda, diolaŋ Isita (Asitate). Chaaŋ ndɔ wa Suma diolaŋ aa Inana, diolaŋ ndaŋ la sim “Mɛlɛka Landoo Choo Choo.” O faŋaŋndɔ o diola ndɔla chiɛɛliaŋ a choo choo laŋ kɔɔli, ndu wa vɛlɛ mɛlɛka laandu tosa mi nyɔɔŋ kuiyo ni. Asitate ndaa veelu vɛlɛ ni aa “Chua Landoo Choo Choo” o nyɛ Ichipiaŋnda poonyiaa wo choo.—Chl 44:19.

  • Masa maalikɛiya.

    O Baabuiyo niŋ, veeloo hoo “masa maalikɛiya” chɔm maa masa maalikɛiya o pilɛ kpe cho ni. Baabuiyo chɔm diola masa maalikɛiya. Ndu cho Maikɛɛ ni.—Da 12:1; Chu 9; Sŋ 12:7.

  • Masale Mɛlɛkaleŋ.

    A soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku taama taama te a wa pɛ suɛi a kpuluŋgumayɛi Mɛlɛka ve okɔɔ. Nduyɛ Chiisu Kiliti Po ndɔ cho wa masaa le Masaleŋ ndeŋ ni.—Mt 12:28; Luk 4:43; 1Kɔ 15:50.

  • Masa Piŋiaa.

    Nyɛ kpeekpei diomndaŋ ndaŋ la sim o Kilikiiye niŋndo cho ni, “Masa Chua Chilaŋndo.” La sim le foofo sɔvɛ Chiisu Kiliti nɔ le waŋnda chieeya solioo o hakioo niŋ a piɔmndo, nduyɛ mbo tosa ma sɔla yoomu fafɛɛŋndo wo.—Wa 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

  • Masa wanaa soliaa lasalaa.

    Veelu cheleŋ le “wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa” o yaula maHibuluilaŋ niŋ. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, o sim le wanaa lebolla o kunda wanaa soliaa lasalaa niŋ. Naapum o sim vɛlɛ le wana o wana wa wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa, a wanaa wa wanaa lebolla o kundala wanaa soliaa lasalaa 24 laŋ niŋnda.—2Ko 26:20; Ɛsl 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

  • Masidooniaa.

    Tandaa Kilisi ba luaŋ ndo, o ndoo sɔla kpaayaa a teleŋ Alɛkisanda Bɛndoo wo. Masidooniaa lo o kpaayaa choo haaa mi Luomaŋnda yam ndu. Teleŋ Pɔɔl kuɛ yilɔɔ ndɔ tasoo o Yulopi niŋndo, Masidooniaa wa Luomaŋnda o ba bɛŋgu. Le yaa Pɔɔl kuɛ yilɔɔ loŋ ni. (Wa 16:9)—Tofa Tɛɛsiaa B13.

  • Masiki.

    Diom maHibuluiyo hoo cho o Sam 13 kandɔŋndo, kɛ wana sina nyɛ kpeekpei o simndo le. Naapum o sim le “diomnda ichondula wana yiyaŋ lechoo yiŋgoloŋ ndaŋ.” Apum yiyaŋ maa nyɛ diomndo hoo simndo chɛɛliaŋ a ‘Mɛlɛka piɛiyo a taasi.’—2Ko 30:22; Sam 32:Kandɔɔ.

  • Mɔɔ.

    Tande chuŋ kɛndɛ fula o yɔmii nɔ yɔɔŋnde ɔɔ yɔmii pɔmbuɛi nɔ bilta peeŋgelaŋ nde. O yɔmii kundɛi nda veelu aa Kɔmifolua ve choo yɔmnde hei cho ni. Mɔɔ wa nyɔɔ o pilɛ o ndaa muuliaŋ a chuɛima ndaa pɔya waŋnda waŋ. Mi ndaa suu ndu o nyɛlaŋ ɔɔ kpelelaŋ le chuŋ kɛndɔɔ. Mi ndaa muuliaŋ ndu vɛlɛ a chuɛiyaŋ le dialloŋ nyindioo a suunɔŋndo. Mi ndaa soliŋ vɛlɛ mɔɔ kpeku le dialuŋ vilɛiyoŋ bɛɛndiaa le kumbɔɔ.—Ɛso 30:23; Po 7:17; Chŋ 19:39.

  • Mɔsillo.

    Kola ndaa pinda pindaŋ o lebol maa kooko wo. Mi masa wanaa solioo lasalaa ndoo wounuŋ mɔsil nda toosiaa a kola feŋgbɛ kɛndɛ kɛndɔɔ wo. Mi ndoo handuŋ vɛlɛ kpaŋkpaŋ nda toosiaa a kooliiye wo o itendu ma yii ndu a kɛi buliiyo wo. Mi masaa ndoo wounuŋ mɔsillo hoo o mɔsil ndɔ lemasaa bɛŋgu. Mi Choobu soliŋ diomndo hoo kpeku o nɛi cheleŋ choo mɛɛ o tuu sandii nduɛi a mɔsillo.—Ɛso 28:36, 37; Chb 29:14; Isi 21:26.

  • Mɛlɛka tonyaa.

    Diom maHibului nda soliŋ kpeku le “Mɛlɛka” wo chɔm teŋgeŋndo Chɛhowa Mɛlɛka tonyaa tɛɛŋ a mɛlɛkaa lachoowaa ni. Dimioo hoo “Mɛlɛka tonyaa” nɔla mbo tɛɛsiaa diom maHibului sim le Mɛlɛka tonyaa wo nyɛkɛndɛi.—Chɛ 5:22, 24; 46:3; Di 4:39.

  • Mɛɛliiyo.

    Nyɛ nda soliŋ kpeku le tiŋndo tuuwo wo. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, o Maatiu 5:41 niŋ kinɛi o cho ni. Naapum a mɛɛlii maLuomaŋnda okɔɔ o cho suɛi ni. Mɛɛlii ndaa o pilɛ ndoo wa nɛiyo 4,854. Fondaŋnda yaala cheleŋ nda soliŋ “mɛɛliiyo” kpeku o Luku 24:13, Chɔŋ 6:19, a Chɔŋ 11:18 niŋndo cho suɛi a mɛɛ ndaa tuu fondaŋnda lapisul Luomaŋnda ndaa nyaanuŋndo a mɛɛliilaŋ o yaula tasela nda poonyiaa laŋ niŋ yɛ.—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Mɛɛlula chieeŋndo.

    Boondei ɔɔ sɔɔŋ cho wa yɔŋnɔŋndo haaa mi chieeŋ Setana nɔ hoo kpaayaa choo wo huŋ mɛɛlu wo. Boondei hei cho kɔlaŋ latulu a boondii Kiliti cho nanuŋnde. Chiisu cho hunɔɔ maalikɛiyaa nduaa dimul le ma hɛli ‘wanaa wɔɔŋnda wanaa cho sakpo wa tɛɛŋ’ okoŋ ma tɛɛmbuu nda. (Mt 13:40-42, 49) Buɛiyaa Chiisu wa ndaa nɔ yeemɛi le ma sina teleŋ “mɛɛlulaŋ” la cho wa wo. (Mt 24:3) Tuupa mi Chiisu miiŋgu o choo choo niŋ, mbo chuel buɛiyaa nduaa buŋgɛi maa o cho wa latulu a nda haaa mi teleŋ koŋ fuuluu.—Mt 28:20.

  • Mɛlodaki.

    Mɛlɛka Babilonianda. Hamuluabi wa masaa le Babilɔŋ ni nduyɛ, mi ndoo kɛsi vɛlɛ sawalaŋ. Mɛɛ o siiŋguu Babilɔŋ chiee bɛndoo le tanda Babilɔŋ ndo, mi Mɛlodaki (ɔɔ Maduki) simnuŋ mɛlɛka sɔvɛ sɔviɔɔ. O mɛɛlulaŋ kpɔŋ, mbo simnuŋ mɛlɛka bɛndoo le mɛlɛkaa tasiaa wa o Babilɔŋ niŋnda kpou. Okoŋ kɔɔli, ma siŋga diolaŋ ndaŋ Mɛlodaki (Maduki) a “Bɛlu” (“Wana Nyɔɔ”), nduyɛ Mɛlodaki ndaa veelu niŋ ni aa Bɛl.—Chl 50:2.

  • Mɛnaa.

    Le kɔŋgɔlaŋndo, ɔɔ le waŋndo ɔɔ nyɔɔ sendioo handɔɔ choo. Mɛnaa cho nyɛ pilɛ a diomnda wɔɔŋndaŋ dimioo ɔɔ kɔl tuu wɔɔŋ wɔɔŋndo le. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, mɛnaa sim le suɛi wɔɔŋ waŋndo tuu maa i nɔ le yɔŋnɔŋndo ve dimioo. Te o yɔŋ pɛ maa Mɛlɛka dimi suɛi keŋ ni ɔɔ waŋndo o vem ni, mɛɛ suɛi keŋ cho i sɔvɛ, nduyɛ i nɔ kpaayaa.—Chɛ 12:3; Nɔ 22:12; Kal 3:10.

  • Mɛnaŋndo.

    Diomnde waŋndo dimi leŋ, le chɔmndo maa suɛi o dimi ve cho tonya, ɔɔ buŋgɛi waŋndo chua le nyɔɔ pum tosaa ɔɔ kiɔɔ tosaa ve. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, wana bɛndoo waŋndo chuel buŋgɛi ni, taama taama Mɛlɛka. Mi Chɛhowa mɛnaŋ le chɔmndo maa kpema o yii a Ebilaham ndo cho peelɔŋ.—Chɛ 14:22; Hib 6:16, 17.

  • Mɛsaya.

    Diomndo hoo fula o diom maHibuluiyo niŋ. O sim le “wana nda pɔya wo” ɔɔ “wana pɔyaŋndo.” Mɛsaya nda veelu o Kilikiiye niŋ ni aa “Kiliti.”—Da 9:25; Chŋ 1:41.

  • Midiaŋnda; Midiaa.

    Wanaa fula o yuŋgu Madai yo niŋnda, po Chafɛti wo. Waŋnda haa wa ichali o lɛŋnde ŋpembuleŋ Iluaŋ. Lɛŋndeŋ ndeŋ nda veelu hau ni aa Midiaa. Mi Midiaŋnda a Babiloniaŋnda duaunuŋ naapilɛ le Asiiliaŋnda yomɔɔ. A teleŋ koŋ, tanda Paasiaa wo wa Midiaa o ba bɛŋgu. Kɛ mi Sailɔɔ tosa mi Midiaa a Paasiaa huŋ diompilɛ mi masale ndaleŋ le simnuŋ Mɛdo-Paasiaa. Masaleŋ ndeŋ le yem masale Babiloniaŋnda ni a wɔsi 539 tuupa mi Chiisu vialuŋ. Midiaŋnda wa Chulusalɛm o Paale Pɛŋtikɔɔsileŋ choo o wɔsi 33 ve niŋ boondii Chiisu ve. (Da 5:28, 31; Wa 2:9)—Tofa Tɛɛsiaa B9.

  • Mikitam.

    A soliŋ diom maHibuluiyo hoo kpeku o bolii Baabuiye i ŋɔmpum kandɔŋndo o yau Sam ndo niŋ (Sam 16, 56-60). Wana sina nyɛ kpeekpei diomndo hoo simndo le, kɛ naapum o chɛɛliaŋ a diomndo hoo “poonyiaa.”

  • Milikɔm.

    Mɛlɛka Amɔnaitiiya ndaa piɛiyo, naapum ndu nda veelu vɛlɛ ni aa Molɛki. (1Ma 11:5, 7) Mi Sɔlɔmɔŋ taŋgul fondaŋnda filioŋndaŋ le mɛlɛka lachoowaa hoo, mɛɛ masale ndɔleŋ le hiŋ le fuuloo o mɛɛlulaŋ.—Tofa MOLƐKI.

  • Miiŋgoo Yoomu.

    Diom maKilikiiyo hoo anasitasi, sim le “chɔnɔŋndo” ɔɔ “simndaŋ.” Wanaa miiŋgu yoomu wa, a ŋɔmahiɔɔlu Baabuiyo soo a nda okɔɔ ni. Chiisu cho wana pilɛ o nda tɛɛŋ, nduyɛ Chɛhowa miŋgi ndu yoomu ni. Mi che bɛɛ Ilaicha, Ilaisia, Chiisu, Pitɛ, a Pɔɔl miŋgi waŋnda a piliaa yoomu ni, kɛ Mɛlɛka ke nda kpaayaa ni le kaamaala laŋ tosaa. Hɛnaŋ Mɛlɛkaa i cho ni le mi “wanaa sandu wa a wanaa sendu le wa” huŋ miiŋgu yoomu o lɛŋndeŋ choo. (Wa 24:15) Baabuiyo soo vɛlɛ a wanaa cho miiŋgu yoomu le kɔlaŋ o choo choo niŋnda okɔɔ. A veelu waŋnda haa aa “wanaa tasiaa” cho miiŋgu yoomu wa. Nda cho puaapiliaa Chiisu wa ni, a sɔla pɔyaŋndo a nyina Mɛlɛkaa wa.—Flp 3:11; Sŋ 20:5, 6; Chŋ 5:28, 29; 11:25.

  • Molɔki.

    —Tofa MOLƐKI.

  • Molɛki.

    Mɛlɛka Amɔnaitiiya. Naapum ndu nda veelu vɛlɛ ni aa, Malikam, Milikɔm, a Molɔki. Naapum diola yɔŋaalaŋ koni la wa ni, kɛ o cho diola kpeekpei le mɛlɛka kɛ kɛ le. Mi Sawa Muuse wo dimi maa wana o wana ndoo soli pɛ hɔɔ ndɔɔ salaa o Molɛki lo, ndaa nɔ ma dii ndu.—Lɛ 20:2; Chl 32:35; Wa 7:43.

  • Muti-labɛŋ.

    Diomndo hoo cho o Sam 9 kandɔŋndo. O naamoo niŋ, o sim le “waŋndo piɔm po ndɔɔ sɔla wo.” Waŋnda apum yiyaŋ maa diolaŋ ɔɔ diomnda tasela nda soliŋ kpeku laŋ, te a wa pɛ chondei hei solioo.

  • Miiŋgoo o Diompilɔɔ Niŋ.

    —Tofa MALƆƆ HAKIOO.

N

  • Naadi.

    Chuɛima baa kalaŋ ma cho ni. Ma diu tau le, nduyɛ chuŋ kɛndɔɔ pila ma nɔ ni. O yɔm sipinaadi wo ndaa soli maŋ ni (Naadositachis chatamaŋsi). Le mɛɛ maa kendu baa yɛ, teleŋnda bɔɔbɔɔ mi ndaa muuliaŋ maŋ a chuɛima niŋ tau le waŋ. Nduyɛ lepum mi ndaa toosiaa velaŋ ndɔɔ. Kɛ mi Chɔŋ nda Maki dimi maa ma kpeekpeiyaŋ nda soliŋ kpeku le Chiisu ni.—Mk 14:3; Chŋ 12:3.

  • Naala Taŋ Waŋnda Laŋ.

    Naala kɛ kɛ keleŋa pɛ waŋnda taŋɔɔ, mi la kuɛ a pɛŋgɛlaŋndo nduyɛ mi la diu waŋnda. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, mbo sim le yamɛi Mɛlɛka kialu ve.—Nɔ 14:12; Isi 38:22, 23; Em 4:10.

  • Naasaluɛinɔɔ.

    Diolaŋ ndaŋ ndaa veelu Chiisu ni le mɛɛ ndoo fula Naasaluɛi yɛ. Diomndo hoo chiɛɛliaŋ a “fula,” diom maHibului nda soliŋ kpeku o Aisaya 11:1 niŋndo. Okoŋ kɔɔli, buɛiyaa Chiisu wa bɛɛ, ma veelu nda aa Naasaluɛiya.—Mt 2:23; Wa 24:5.

  • Naasiluɛinɔɔ.

    O Hibuluiye niŋ nda soli diomndo hoo ni, nduyɛ o sim le “Wana Nda Hɛli Wo,” “Wana Cho o Yɔŋgaŋndo,” “Wana Cho Teŋgeŋndo.” Naasiluɛiya wa kundalaŋ latiɔɔŋ: Naasiluɛiyaa yɔŋguŋ ndapilaa wa, a Naasiluɛyaa Mɛlɛka hɛli wa. Wana pɔnɔɔ ɔɔ wana lanɔɔ ndoo tiuba mbo chua buŋgɛi o Chɛhowa lo le mbo wa Naasiluɛinɔɔ le teleŋ o yeema wo. Wanaa ndaa yɔŋguŋ le waa Naasiluɛiya wa ndaa nɔ ma diikuŋ sawalaŋ la yaa: ndaa nɔ ma kol mamuɛi o muɛima ɔɔ ma de nyɛ nda toosiaa a kelepiiyaŋ ndo le, ndaa nɔ ma sendi le, nduyɛ ndaa nɔ ma pilaŋ wana vilɛiyo le. Wanaa Mɛlɛka ndoo yulu iso le waa Naasiluɛiya wa ndaa nɔ ma wa lende haaa a yoomu ndaa mɛlulaŋ, nduyɛ mi Chɛhowa chɔm nda sawala nda nɔ ma bii laŋ.—Nɔ 6:2-7; Chc 13:5.

  • Nyɛdiaa Ichɔl Masanɔɔ.

    Nyɛdiaa beedii nɔ yiisii leniŋ te wo a muɛiyaŋ le loonɔŋndo a piɔm Chiisu wo okɔɔ. O sim le dialuŋ Kiliti woŋ a kooma nduaŋ. Le mɛɛ Yau Mɛlɛkaa dimi maa Kilisiɔŋnda nɔ kuee ma loonuŋ a piɔm Chiisu wo okɔɔ yɛ, lelaŋ nda veelu ndu ni aa “Loonuŋyaa.”—1Kɔ 11:20, 23-26.

  • Nɔɔlaa.

    Naapum o sim le nɔɔlaa o dialloŋ niŋ ɔɔ sawala cho a kaala diandaa laŋ okɔɔ laŋ tɛɛmbuuwo. O Baabuiyo niŋ, diomndo hoo sim le nyɛ bɛnda kposoŋ te wo, ɔɔ nyɛ nɔɔlɛiyo, a mɛɛ Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ la dimi yɛ. (Lɛ 5:2; 13:45; Mt 10:1; Wa 10:14; Ɛfi 5:5)—Tofa DIONDƆƆ.

  • Nɛfilimnda.

    Puaa kpaayaa bɛnduaa maalikɛiyaa chua dialuŋ ŋwanachieeyaŋ nda velu a chuaa laanduaa waŋnda chieeya wa tuupa mi Mɛŋma Koŋgi Bɛnduaŋ ma huŋ.—Chɛ 6:4.

  • Nɛhilɔti.

    Wana sina nyɛ diomndo hoo sim ndo le. A saaluŋ ndu o diomndaŋ le kandɔɔ o Sam bolle 5. Waŋnda apum yiyaŋ maa o sim le nyɛchaa nda hɔŋndo, nduyɛ ma tuu ndu a diom maHibuluiyo hoo chalii (sɛŋndeŋ). Kɛ, o wa vɛlɛ nyɛchaa.

  • Nɛiyo.

    O Baabuiyo niŋ, a soliŋ diomndo hoo kpeku le sɔɔŋ waŋndo tosa woŋ, kaa Chɛhowa hɛnaŋ ndo, ɔɔ kaa o hɛnaŋ te wo. Wanaa ndaa tol Chiisu kɔɔli wa ndaa veelu ni aa wanaa tol ‘Nɛi Tonyaa’ kɔɔli wa. Koŋ cho ni, ma bii yoomu ndaa le chɔmndo maa a laalaŋ o Chiisu niŋ, nduyɛ ma tual tamasi ndɔɔ kɔɔli.—Wa 19:9.

  • Nɛtinimnda.

    Wanaa ndaa tosa wallo o chiɛi Mɛlɛkaa kɛ a ve Isɔluɛiyaa le wa. Diom maHibuluiyo hoo sim “Wanaa Yɔŋguŋ Nda,” le chɔmndo maa a wa a yɔŋgaŋ le wallo tosaa o chiɛi Mɛlɛkaa. Naapum, Nɛtinimnda a bɔɔbɔɔ o pulale Kibiɔnaitiiya choo nda fula ni. Mi Chɔɔsuaa ke nda wallo “le yɔmnde tiŋgɔɔ a mɛŋndaŋ kɔndɔɔ le Isɔluɛiya,” a le bandu luamaa lasala Chɛhowa wo.—Chs 9:23, 27; 1Ko 9:2; Ɛsl 8:17.

  • Nisaŋ.

    Mɛɛ Chuuwa fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ, diola sɛnɛilaŋ la wa niŋ laŋ ni le paŋgii Abibi ve. Ndi wa paŋgii tasei o yau ŋpaŋgu lepiɛi Chuuwa niŋ a paŋgii ŋɔmmɛu ve o yau ŋpaŋgu kpeekpeiyo niŋ ni. Ndii kanduŋ a Fuoo tɛndaa tɛɛŋ haaa Nyaakuɛiyo tɛndaa tɛɛŋ. (Nɛ 2:1)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Nyɛdiaa nda mɛi kɔɔli wo chɔuviaa.

    Te waŋnda ndaa wa pɛ tɔlɔɔla ndalaŋ kouwɔɔ, nyɛ o nyɛ ndaa mɛi pɛ kɔɔli, o wa kpɛsɛkɛɛ nda tosa ndi ni ɔɔ o cho kpɛsɛkɛɛ le. Mi Sawala Mɛlɛka ke Muuse le Isɔluɛiya laŋ la dimi maa te waŋnda ndaa wa pɛ tɔlɔɔla ndalaŋ kouwɔɔ, ndaa nɔ ma fuuluu o sɔŋgi sɔŋgilaŋ te, nduyɛ ndaa nɔ ma kendi ɔlifiiyaŋ ɔɔ kilepiiyaŋ kpede le. Mi Mɛlɛka ke wanaa bala fonduaa, a wa o kuɛi niŋnda, mialla, chuauwaa nɔ ŋfinya le wa, a wanaa vii piaanduaa wa dioo le ma chɔuviaa nyɛm lo kɔɔli woŋ te a chii pɛ tɔlɔɔla ndalaŋ kouwɔɔ.—Lut 2:7.

  • Nyɛla chuaa leyiŋndaŋ.

    Mi ndaa toosiaa laŋ a kooliiye, kanii humbuei, ɔɔ a chiliŋii siaŋɛi. Laŋ ndaa soliŋ kpeku o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ le nyɛm chuŋ kɛndɔŋ lomɔɔ, dɛŋgultaŋ faŋaa o bandu luamaa lasalaa choo, a pultaŋ faŋaa o nyɛ kɛsiaa lambui ŋkooliiyo choo ni. Ndaa veelu laŋ vɛlɛ aa nyɛla luamaa nyɛm chuŋ kɛndɔŋ.—Ɛso 37:23; 2Ko 26:19; Hib 9:4.

  • Nyɛla labɛkilaŋ.

    Kolala ndaa toosiaa bɛkilaŋ ndaŋ, mɛɛ la ndaa wou nyɛm ndaa kuau woŋ leniŋ ndo cho nuaa yɛ. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, a yiiŋii chuiŋ tiŋioo ndaa toosiaa laŋ ni. Nduyɛ naamoo i wa ni le mi waŋnda ndaa wounuŋ ndaŋ le mɔnɛi biyɔɔ.—Chɛ 37:34; Luk 10:13.

  • Nyɛla nyumiaa leyiŋndaŋ.

    Nyɛm waliŋ ndaa soliŋ kpeku o tɛndiiyo niŋ, a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo. A kooliiye ɔɔ chiliŋii siaŋɛi ndaa toosiaa laŋ ni. Naapum la wa naŋ chaa kɔliilaŋ ni, le saabɛilaŋ kilioo.—2Ma 25:14.

  • Nyɛla wa o suŋgbuaŋ bolle laŋ.

    O suŋgbuaŋ bolle di nyɛlaŋ ndaŋ la wa ni. O chiɛi Sɔlɔmɔŋ ndoo taŋgul le Mɛlɛka wo hɔlndɔ, ma toosiaa nyɛlaŋ ndaŋ la bɛndu bɛndu o suŋgbuma miɔɔŋ ndaŋ maŋ bolle, Chakiŋ a Bowaa. (1Ma 7:16)—Tofa Tɛɛsiaa B8.

  • Nyɛ Nda Handuŋ o Takpa Wo.

    Nyɔɔ hoo masa wanaa soliaa lasalaa ndoo handuŋ o takpa ni teleŋ o teleŋ ndoo wa pɛ luɛiyɔɔ o fondaŋ diandaa. Ndoo nɔ nyɛm ndaa toosiaa a pouta baa kalalaŋ ndo lechoo. Ndu ndaa veelu ni aa ‘nyɛ nda handuŋ o takpa le yamaŋ Mɛlɛkaŋ sinaa wo’ kanifuule, Yuluim a Tumim wa leniŋ. Nyɔɔŋ muŋ ndaa soliŋ kpeku ni le yamaŋ Chɛhowa woŋ sinaa. (Ɛso 28:15-30)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Nyɛ nyaanaŋ suaa naŋndo.

    Nyɔɔ hoo nɔ peloŋ ŋmuuŋ, nduyɛ suaa naŋ ndu ni. Sabu kpeekpei ndaa soliŋ ndu kpeku wo wa le kɔlaŋ o chɔuwo ni.—Ɛso 14:23; Chc 4:13; Wa 8:28.

  • Nyɛm chuŋ kɛndɔŋ.

    Komɔɔla chuŋ kɛndɛla nda muuliaŋ a nyɛm yɛ yiɔɔŋ ndoŋ. Nyɛɛmbɔ nyɛɛmbɔ ŋ ŋua ni, okoŋ miŋ yɔŋgu chuŋ kɛndɛ kɛndɔɔ. Mi ndaa muuliaŋ nyɔɔŋ sala hiɔɔlu le nyɛ chuŋ kɛndɛ teŋgeŋndo toosiaa, o ndaa soliŋ kpeku o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo. Idii a ichɔl, nyɛ chuŋ kɛndɔɔ hoo wa ŋɔɔ o bandu luamaa lasala nyɛm chuŋ kɛndɔɔ choo o Fondaŋ Diandaa niŋ. O Paale Malaa Lahakileŋ choo, o Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo niŋ ndaa luam ndu ni. Ndoo sim lewundu le piɛile buɛiyaa laalaŋaa Mɛlɛkaa. I ve sawa le mi Kilisiɔŋnda soliŋ ndu kpeku le.—Ɛso 30:34, 35; Lɛ 16:13; Sŋ 5:8.

  • Nyɛpalaa bɛndoo.

    O diom maKilikiiyo niŋ, “nyɛpalaa bɛndoo” sim le dɛnɛ palaa ɔɔ saŋga waŋndo sɔla le nyɛ kindilaa cho ndu choo wo. Mi Chiisu suaa a ‘nyɛpalaa bɛndu’ ndoo nɔ le Chulusalɛm tolɔɔ choo wo okɔɔ, o suu ndɔ yɔŋnuŋndɔ le pilɛ bɛɛ le wo. Nduyɛ mbo suaa vɛlɛ a o nɔ le waŋnda chieeya kpou komallo o chilaŋ niŋ teleŋ o cho hunɔɔ o naŋɔɔ ndɔɔ niŋndo. (Mt 24:21, 29-31) Mi Pɔɔl tɛɛsiaa nyɛpalaa hoo maa “wanaa sina Mɛlɛka le wa, a wanaa kɛɛ yooŋgu kɛndɔɔ” a Chiisu Kiliti okɔɔ wa, Mɛlɛka cho nda ndu tusi choo o nɛi sakpoo choo. Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ bolle 19 chɔm maa Chiisu cho lasisi puaa chɔuwa o choo choo niŋ lachi le “visi biyaa,” “masaa o chieeŋndo choo, a puaa ndaa chɔuwa” chɔulabaa. (2Tɛ 1:6-8; Sŋ 19:11-21) “Waŋnda faŋga bɛndu bɛndoo” cho pioŋɔɔ sɔla a teleŋ nyɛpalaa bɛndu koŋ. (Sŋ 7:9, 14)—Tofa AMAKƐDƆŊ.

  • Nyinaa.

    Teleŋnda bɔɔbɔɔ, diom maHibuluiyo hoo luaki, a o maKilikiiyo niuma, nda hivi ni aa “nyinaa.” Nduyɛ o nɔ tɛɛsiaalaŋ yɛ yɛ. Tɛɛsiaalaŋ ndaŋ kpou la sim le nyɛ wanachiee chi le wo, a kpaaya cho wallo wo. Ma soliŋ diom maHibuluiyo a o maKilikiiyo hoo kpeku le (1) hueiye, (2) kpaaya yoomaa cho nyaa yoomaa cho o chieeŋndo choo wa niŋndo, (3) kpaaya cho waŋndo o ŋdial, o nyindu ndu mbo dimi sɔɔŋ ɔɔ tosa sɔɔŋ o nɛiyo opum choo wo, (4) diomnda fula wana naŋ chi le wo o ba laŋ, (5) nyaa yoomaa cho o inyinaya wa, a (6) kpaaya Mɛlɛkaa ɔɔ nyina diandaa.—Ɛso 35:21; Sam 104:29; Mt 12:43; Luk 11:13.

  • Nyina diandaa.

    Kpaaya Mɛlɛka soliŋ kpeku le hɛnaŋ ndɔɔ peeloo wo, kɛ ŋ chi ndu le. Kpaayaa hoo cho o diandaa, kanifuule o Chɛhowa lo o fula ni. Chɛhowa pila cho o diandaa, nduyɛ o cho sakpo mbo hiau wana o wana. Kpaayaa hoo Mɛlɛka soliŋ kpeku ni le nyɛ cho o diandaa wo tosaa.—Luk 1:35; Wa 1:8.

  • Nyinaa wɔɔŋnda.

    Nyaa yoomaa dɛnɛ wɔɔŋaa cho o inyinaya, nduyɛ ma hiau waŋnda chieeya kpaayaa wa. O Chɛnɛsi 6:2 niŋ, a veelu nda aa “puaa Mɛlɛka tonyaa.” Nduyɛ o Chudi sɔɔŋ 6 niŋ, a veelu nda aa “maalikɛiya.” Mɛlɛka toosiaa nda nyaa yoomaa dɛnɛ wɔɔŋ te. Kɛ maalikɛiyaa kɛɛ Mɛlɛka diikɔŋndo ma siiŋguŋ ndapila yaamɔɔwaa nduaa o teleŋ Nuuwa wo niŋndo nda cho ni. Nduyɛ ma tual Setana kɔɔli le Chɛhowa simullo.—Di 32:17; Luk 8:30; Wa 16:16; Che 2:19.

  • Nyina wɔɔŋndo.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, a diolaŋ ndaŋ nda tɛɛsiaa Setana ni. Laŋ la sim ni, “Wana Lachoowaa.” A veelu Setana aa wana tɛɛmbuu chaanda tɔɔ wo, kanifuule ndu cho masaa ni le Chɛhowa tɔɔ tɛɛmbuuwo a ndu choolaŋ nyiinduuwo, diom ndɔ kɛndɔɔ, a diola ndɔla diandaalaŋ nɔɔliaa.—Mt 4:1; Chŋ 8:44; Sŋ 12:9.

O

  • O biyɔɔ niŋ.

    Solioo waŋndo o chalta ndɔlaŋ ɔɔ o lɛŋnde ndɔleŋ niŋ. Nduyɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ, wanaa ndaa yam chɔuwo wa ndaa tosa hei ni. Diom maHibuluiyo hoo sim le “fondaa malɔɔ.” Ma kua a Isɔluɛiya o biyɔɔla bɛndula kpeekpei laŋ niŋ la tiɔɔŋ. Mi Asiiliaŋnda kua a masale kayii tɔ ve ba luaŋ ndo o biyɔɔ niŋ. Okoŋ kɔɔli, mi Babiloniaŋnda bɛɛ kua a masale kayii ŋiiŋnde ba tou wo o biyɔɔ niŋ. Wanaa nda kuɛ haa o biyɔɔ niŋnda kpou, mi a tuaa lo yoomu wa miiŋgu o lɛŋnde ndaleŋ niŋ a teleŋ Sailɔɔ, masaa le Paasiaa wa o masaleŋ choo wo.—2Ma 17:6; 24:16; Ɛsl 6:21.

  • O tɔ ndɔɔ.

    O nyɛm waŋndo ndoo sɔla woŋ tɛɛŋ, te o chɔm pɛ kundalaŋ tɔ, o chua o tɔ koŋ o yɔŋgu talamaa, taama taama le sɔɔŋ ŋMɛlɛkayaŋ. (Mal 3:10; Di 26:12; Mt 23:23; Hib 7:5) O Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ bɛŋgu, o tɔ ndɔ waŋndo ndoo sɔla o tɔlɔɔla ndɔlaŋ ɔɔ chɔluaa nduaa niŋndo ndoo yɔŋgu Livaiya iwɔsi o iwɔsi ni le nda malaa. Nduyɛ Livaiya bɛɛ, mi ndaa yɔŋgu wanaa soliaa lasalaa o yuŋgu Elɔŋ ndo choo o tɔ ndɔɔ o nyɛm ndaa sɔla woŋ tɛɛŋ le nda malaa. O sindɔɔ niŋ, mi waŋnda ndaa yɔŋgu vɛlɛ o tɔ ndɔɔ o nɛila cheleŋ niŋ. Kilisiɔŋnda cho hau o sawaa hoo bɛŋgu le.

P

  • Paale Kɔɔsɔleŋ.

    Paale kpeekpeileŋ, ɔɔ boondii kundala yɛ yɛlaŋ, kaalaŋ ɔɔ waŋnda chieeya kpou cho hunɔɔ konaa dɔɔnɔŋ o Mɛlɛka lo wo. Le sim le boondii Mɛlɛka cho wanaa nɔ le piɔmndo sɔlaa wa yamɛi kilul le nda diyɔɔ wo, ɔɔ boondii apum cho fondaa sɔla le ma sɔla pioŋɔɔ okoŋ, ma sɔla yoomu fafɛɛŋndo wo. Mi Chiisu Kiliti nda kiilaa nduaa suaa a ‘Paale Kɔɔsɔle’ cho hunɔɔ leŋ okɔɔ le wanaa cho yoomu wa, a wanaa vi niŋ paandu wa.—Mt 12:36.

  • Paale Malaa Lahakileŋ.

    Paale diandaale sɔvɛ sɔvɛleŋ le wa le Isɔluɛiya ni. Ndaa veelu leŋ vɛlɛ aa Yom Kipɔɔ (fulaa o diom maHibuluiyo niŋ yom hakipulim, koŋ cho ni, “paale kumbaaleŋ”). Paaleŋ ndeŋ lee bii a paŋgii Itanim nde malɔ 10. O wɔsioo niŋ, o paaleŋ ndeŋ choo kinɛi wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa ndoo luɛi o Fondaŋ Hiou Diondɔɔ o tɛndiiyo niŋ a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo ni. A koowaŋ ndoo luɛi ni le salalaŋ solioo le hakila ndɔlaŋ, hakila Livaiyaa tuaa, a hakila waŋnda. O paaleŋ ndeŋ choo ndaa bii bɔŋaŋ bɛndoo ni le pɛɛkoo a Mɛlɛka okɔɔ, a sumndo biyɔɔ. Nduyɛ paale pɛŋgiaaleŋ le wa vɛlɛ ni, wana o wana ndoo tosa wali paale leŋ te—Lɛ 23:27, 28.

  • Paale Pɛŋgiaaleŋ.

    Paale leŋ le wa paale ŋɔmmɛuleŋ ni le lɔɔ Chuuwa (chɔŋ Chimɛiyo paale delaaleŋ kɔ bii Ndaamaa paale delaaleŋ). Mi ndaa bii vɛlɛ bɔŋaŋnda cheleŋ o wɔsioo niŋ, mɛɛ bɔŋaŋ wɔsi 7 a o wɔsi 50 wo cho nuaa yɛ. Mi ndaa veelu vɛlɛ bɔŋaŋndaŋ ndaŋ aa palɛi pɛŋgiɛi. O Paale Pɛŋgiaaleŋ choo, wali o wali ndoo nɔ mbo tosaŋ te, mɛɛ wali wanaa soliaa lasalaa ndaa nɔ ma tosa o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndo kinɛi. O wɔsila Pɛŋgiaalaŋ niŋ, ndaa nɔ ma tosa yondoo wali le, nduyɛ ndaa nɔ ma suuku chaaŋaa ndaa Hibuluiya le kueela ndalaŋ solioo le. O Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ niŋ, sawalaŋ a Paale Pɛŋgiaaleŋ okɔɔ laa kindu le. Kɛ mi simlachiaa lepiɛiya chɔɔlu laŋ handɔɔ lechoo. Le hei o palɛi Chiisu ve niŋ, i wa i kala kpoke le mi waŋnda ndaa bii laŋ.—Ɛso 20:8; Lɛ 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

  • Paasiaa; Paasiaŋnda.

    Diolaŋ ndaŋ la sim le lɛŋndeŋ a waŋnda chieeya. Chiɛɛliaŋndo wa nda tɛɛŋ nda Mɛdisiiya. O kandɔŋndo, o pembii dɛŋgbɛi cho Ilaŋ ba tou wo a ba paaleŋ le del lo tɛɛŋ kinɛi Paasiaŋnda wa ichali ni. O masale Sailɔɔ Bɛndoo bɛŋgu (a mɛɛ bundɔŋ masindɔŋ chɔm yɛ, Paasiaŋnɔɔ Sailɔɔ finya ndɔ wa ni nduyɛ Mɛdiisiinɔɔ kala ndɔ wa ni), Paasiaŋnda ndaa nɔ kpaayaa Mɛdiisiiya choo, mi che bɛɛ o masale pilɛleŋ bɛŋgu nda wa ni. Mi Sailɔɔ yam masale Babiloniaŋnda a wɔsii 539 tuupa mi Chiisu vialuŋ, nduyɛ mbo tosa mi Chuuwaa wa o chɛleŋ niŋnda miiŋgu o lɛŋnde nda leŋ niŋ. Masale Paasiaŋnda le wa le pɛŋgɛlaŋ chɔŋ o Pioo Iŋdɔs ba paaleŋ le chaŋ ndo mbo kua o Pee Mɛŋma Ihɛllo Akiaŋ ba paaleŋ le del lo. Chuuwa wa o masale Paasiaŋnda bɛŋgu haaa mi Alɛkisanda Bɛndoo yam Paasiaŋnda a wɔsii 331 tuupa mi Chiisu vialuŋ. Mi Daaniɛɛ cha masale Paasiaŋnda o yilaŋnde niŋ, nduyɛ yau Ɛsilua, Nɛhimaya, a Ɛsita wo soo a masaleŋ ndeŋ okɔɔ. (Ɛsl 1:1; Da 5:28; 8:20)—Tofa Tɛɛsiaa B9.

  • Palɛi mɛɛlɛi.

    O sɔɔŋ Baabuiyo dimi woŋ niŋ, ma soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a sɔɔŋ nɔ le yɔŋnɔŋndo o teleŋ mɛɛlaa niŋndoŋ. (Isi 38:16; Da 10:14; Wa 2:17) Suɛi Baabuiyo dimi le yɔŋnɔŋndo ve cho tosa ni miŋ sina maa suɛi keŋ cho wa le teleŋ biŋgi ɔɔ le teleŋ vilɛi. Te Baabuiyo soo pɛ a “palɛi mɛɛlɛi” chieeŋndo hoo, o sim le teleŋ Chiisu cho nanuŋ ndo.—2Ti 3:1; Che 5:3; 2Pi 3:3.

  • Paŋgii sɛnɛiye.

    Paale taseleŋ le paŋgii kɛ kɛ o yau ŋpaŋgu Chuuwa niŋ. O paaleŋ ndeŋ choo ndaa chuuŋgiaŋ ni, ma bii sumndo, nduyɛ ma soli salala teŋgeŋ ndaŋ. Okoŋ kɔɔli, mi le simnuŋ paale sɔvɛleŋ le dunyɛi lelɛŋnde biiloo. Nduyɛ wana o wana ndoo tosa wali o leŋ choo le.—Nɔ 10:10; 2Ko 8:13; Kol 2:16.

  • Paawaa.

    Nyɛsɔlaa Lɛŋndeŋ ɔɔ masaa ndoo yɔŋgu masa cheleŋ le chɔmndo maa o cho ndu o ba bɛŋgu wo, le halikpeŋ ma wa o kɔl nyulu niŋ ɔɔ ma sɔla chindaa. (2Ma 3:4; 18:14-16; 2Ko 17:11) Ma soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku le paawa lelɛŋ wana o wana nɔ mbo yɔŋgu wo.—Nɛ 5:4; Luo 13:7.

  • Pɔmɛkilanetiileŋ.

    Komɔɔ cho maa apuileŋ ndo. O nɔ nyɔɔ o bolleŋ maa mɔsil. Boo ndɔɔ cho o kala poŋ, nduyɛ te a pɛl ndu pɛ kultaŋ la cho leniŋ a mɛŋndaŋ. Kulu kɛ kɛ nɔ kɔɔle siaŋaleŋ. Mi ndaa tuuliaa Pɔmɛkilanetiiyaŋ ma baiyiaa maŋ o doma bala biŋgi wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa wounuŋ ndo le ndu nɛŋioo. Ma tuuliaa maŋ vɛlɛ o suŋgbuma nda veelu aa Chakiŋ a Bowaa waŋ o chiɛi Mɛlɛkaa hɔlndɔ—Ɛso 28:34; Nɔ 13:23; 1Ma 7:18.

  • Pɔniaa.

    —Tofa KAA IHINI NƆƆLƐIYO.

  • Pɔyaa.

    Diom maHibuluiyo hoo sim ni, “waŋndo chuɛiyaŋ talaa choo.” Mi ndaa tala waŋndo ɔɔ nyɔɔ chuɛiyaŋ choo le chɔmndo maa o cho o yɔŋgaŋ le wali teŋgeŋndo tosaa. O yaula maKilikiilaŋ niŋ, diomndo hoo koni nda soliŋ kpeku ni teleŋ nyina diandaa tol wanaa sɔla hɛlioo le kɔlaŋ choo choo wa choo wo.—Ɛso 28:41; 1Sa 16:13; 2Kɔ 1:21.

  • Pɛŋtikɔɔsi.

    Bɔŋaŋ diiŋ ndɔɔ o bɔŋaŋnda bɛndula yaa laŋ tɛɛŋ, la waŋ piaanduaa Chuuwa kpou ndaa nɔ ma kuɛ Chulusalɛm le laŋ biyɔɔ wo. Pɛŋtikɔɔsi sim ni, “Paale Bele Ŋuɛɛnuleŋ.” Pɛŋtikɔɔsi nda soliŋ kpeku o Yaula maKilikiilaŋ niŋ ni. Kɛ o Yaula maHibuluilaŋ niŋ a veelu ndu aa Bɔŋaŋ Chiɔɔŋ Kuauwaa ɔɔ Bɔŋaŋ laBafɛiyo. O paale 50 leŋ choo ndaa bii ndu ni, te a kandu pɛ chɔmndo Nisaŋ 16.—Ɛso 23:16; 34:22; Wa 2:1.

  • Piɔmaa leyuŋguaa.

    O sindɔɔ niŋ nda waŋnda o yuŋgoo niŋ ndaa soliŋ kpeku ni le sina a nyɛ cho hunɔɔ yɔŋnɔŋndo okɔɔ. (Isi 21:21) Mi ndaa toosiaa apum kpasu maa wanachiee, apum yɛ kpɛdɛ nda wa ni. (Chɛ 31:34; 1Sa 19:13, 16) Mɛɛ wanaa tuau nyɔŋ lɛŋ nda tosa yaasiaa o Mɛsopoteemiaa niŋ, ma saaluŋ maa wana piɔmaa leyuŋguaa ndaa wa o ba wo ndoo sɔla nyɛm kɛŋ leyuŋgoŋ ni. (Hei mala naa le sinaa le sabu Luechɛɛ chiimbuu piɔmaa leyuŋguaa finya ndɔ wa wo.) O cho naa le waŋnda ndaa tosa o Isɔluɛi niŋ te, mi che bɛɛ mi waŋnda ndaa soliŋ piɔmaa leyuŋguaa kpeku le nda sooluuwo o teleŋ wanaa kialaa ŋyamaa niŋ vɛlɛ a masaa waa. Nduyɛ piɔmaa leyuŋguaa wa o nyɛm Masaa Choosaya ndoo tɛɛmbuu woŋ tɛɛŋ.—Chc 17:5; 2Ma 23:24; Ho 3:4.

  • Piɔmndo, Piɔmnda sooluuwo.

    Velaŋ nyɔɔ piɔmndo cho ni. O sim le nyɛ o nyɛ. Naapum mbo sim le nyɛ cho kpeekpeiyo ɔɔ nyɛ nda yiyaŋndo, o waŋnda soliŋ kpeku o piɛileŋ niŋndo. Piɔmnda sooluuwo cho piɔmnda kaalaa, piɛileŋ ɔɔ biiloo ni.—Sam 115:4; Wa 17:16; 1Kɔ 10:14.

  • Pimnde.

    Lusullo a nyɛ sɔlaa Filitiaŋnda ndaa kilul waŋnda le nyɛm waliŋ yɛ yiɔŋ chiɛɛŋaa wo. Pouta bɔɔbɔɔ nda kaaliaa o Isɔluɛi niŋ mi ndaa soliŋ ndaŋ kpeku le lusullo sinaa laŋ, ma saaluŋ chomulta maHibuluilaŋ lechoo le “pimnde.” Te a piɔu pɛ siɛkɛlle kpeŋgoŋ ŋgaa, lusul ndɔɔ ndoo wa le kpeŋgoŋ ŋ muuŋ.—1Sa 13:20, 21.

  • Po Deeve Wo.

    Teleŋnda bɔɔbɔɔ, le Chiisu nda soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku ni, le chɔmndo maa ndu cho wana ndoo nɔ le fulaa o pulale Deeve leŋ choo, mbo simnuŋ Masaa le kpema Mɛlɛka yii le Masaleŋ ndo ni.—Mt 12:23; 21:9.

  • Pondale Chɔm Maa Waŋndo Cho o Yɔŋgaŋ o Mɛlɛka lo Leŋ.

    Ndu wa kpaŋkpaŋ ŋɛlɛŋgi ŋɛlɛŋgi ndaa toosiaa a koolii kɛndɛ kɛndɛiyo ni, nduyɛ ndoo nɔ poonyiaa lechoo o Hibuluiye niŋ aa, “Le Chɛhowa diondɔɔ cho ni.” O mɔsil wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa hɔlndɔ o wa ni. (Ɛso 39:30)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Po tasoo.

    O dimi niŋ, po tasoo kpeŋgii finyaa (kɛ o cho po tasoo kpeŋgii kalaa le). O sindɔɔ niŋ, dikeŋnaŋ bɛndoo pila po tasoo ndoo nɔ o yuŋgoo niŋ ni. Nduyɛ te finyaa ndoo vi pɛ, ndu ndoo wa yuŋgoo bolleŋ ni. Diomndo hoo sim vɛlɛ le chɔlu piaandu tase chɔloo kuamndo. A veelu ndu vɛlɛ aa ‘chɔluaa piaanduaa tasiaa.’—Ɛso 11:5; 13:12; Chɛ 25:33; Kol 1:15.

  • Po wanachioo.

    Diomndaŋ ndaŋ la cho le bɛmbɔɔ 80 o yau Maatiu, Maki, Luku, a Chɔŋ ndo niŋ. Le Chiisu Kiliti nda soliŋ ndaŋ kpeku ni. Le mɛɛ o veluŋ o iwana chieeya, mbo simnuŋ wanachioo yɛ. O cho maalikɛinɔ le chua dialuŋ ŋwana chieeyaŋ te. Diomndaŋ ndaŋ la chɔm vɛlɛ maa Chiisu cho peelu nyɛ cho o poonyiaa o Daaniɛɛ 7:13, 14 niŋndo. Ma soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku o Yaula maHibuluilaŋ niŋ le Isikiɛɛ nda Daaniɛɛ, le teŋgeŋndo chɔmndo waŋnda chieeyaa ŋiɔɔŋnda haa tɛɛŋ, a wana vem nda yooŋgoo dimioo wo.—Isi 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

  • Pou nda chuii nyɔɔŋ ndoŋ.

    Pou tiu tiu ndaa handu o pou cheleŋ choo le kpeyaŋndo chuiyo wo. Nyɛ ndaa sɔɔŋa o pou cho lebɛŋgu wo tɛɛŋndo ndoo mala hoo lechoo ni le hiŋnɔŋndo. O sindɔɔ niŋ, mi waŋ laanduaa o chiɛila bɔɔbɔɔ niŋ ndaa soliŋ pouta pɔmbɔlaŋ kpeku le nyɔɔŋ chuiyo a laba. Le mɛɛ yuŋgulaŋ laa soliŋ pouta pɔmbɔlaŋ ndaŋ kpeku le o diaa sɔlaa yɛ, mi Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ la kuuna waŋndo laŋ poondaa o ba ɔɔ pou cho lechoo wo biyɔɔ o landei niŋ. Pouta bɛndula ndaa chuii nyɔɔŋ ndaŋ, visiaa ndaa hiŋ ndaŋ ni.—Di 24:6; Mk 9:42.

  • Pou saa chiɛiyo wo.

    Pou nda kɛsi o sɔŋgile chiɛiyo wo, naa chiiye a chiiye bɔŋa wa, le miŋ biilaŋ kpiŋ. Pou kpeekpei saa chiɛiyo wo cho pou ndaa kandu chiiye kilaa wo ni. Pou kala kalaa ndaa hɛli ni, taama taama le chiɛila bɛndulaŋ a kpakila chioo taŋgullo. A soliŋ diomndo hoo kpeku o nɛi cheleŋ niŋ le kandɔŋ chieeŋndo. Nduyɛ, a soo a Chiisu okɔɔ maa ndu cho “pou kpeekpei saa” kunda leKilisiɔŋndo wo ni, o nda tuu a chiɛi Mɛlɛka wana chi hoo a lehɔl te wo.—Ɛfi 2:20; Chb 38:6.

  • Pouta baa kalalaŋ o peelo.

    Nyaa yoomaa taaniŋaa wa o peelo wa, paala ndalaŋ la simnuŋ poutaŋ ndaŋ ni. O pee mɛŋma ihɛllo niŋ poutaŋ ndaŋ la wa ni a kɔɔle teŋgeŋ teŋgeŋ ndeŋ. Lapum la siaŋa, lapum la humbu, nduyɛ lapum yɛ la tiŋi la wa ni. Pouta baa kalalaŋ ndaŋ la wa tau o Pee Siaŋa Mɛŋma Ihɛllo niŋ. O teleŋ Baabuiyo niŋ, poutaŋ ndaŋ la siaŋa laŋ laa nɔ baa tau, nduyɛ mi ndaa soliŋ ndaŋ kpeku le yɔɔwaŋ a nyɛm kɛvɛlɛŋ cheleŋndoŋ toosiaa.—Po 8:11.

  • Puaa chɔuwaa manda chiɛi Masaa wa.

    Kunda puaa chɔuwaa maLuomaŋnda, a ndaa manda masaa wa. Ndaa nɔ kpaayaa o sɔɔŋ lemasaŋ niŋ le masaa tooloo ɔɔ le ndu faŋaa.—Flp 1:13.

  • Puaa Elɔŋ nda.

    Wanaa fula o pulale Elɔŋ ndeŋ choo wa, po mama Livaiyo. Ndu wa wana tasoo ni le simnɔŋndo wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa o Sawala Mɛlɛka ndoo ke Muuse laŋ bɛŋgu. Puaa Elɔŋ nda ndaa tosa walta wanaa soliaa lasalaa o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ ni.—1Ko 23:28.

  • Puluim.

    Bɔŋaŋ iwɔsi ndaa bii malɔ 14 a 15 o paŋgii Ada ve niŋndo. Bɔŋaŋndo hoo wa le Chuuwa loonɔŋndo a teleŋ nda sɔla baŋaa o teleŋ Masa Laandoo Ɛsita wo niŋndo. Diomndo hoo puluim cho diom maHibului le, o sim le “kooŋ.” Diolaŋ ndaŋ Bɔŋaŋ Puluim ndo ɔɔ Bɔŋaŋ Ŋkoo fula o nyɛ Hemaŋ tosa wo niŋ, mɛɛ o wuu kooŋ le kɛɛsiaa paale o nɔ mbo dii Chuuwa leŋ.—Ɛst 3:7; 9:26.

S

  • Sadusiiya.

    Wanaa tɔɔ bɛnduaa, wanaa sulaa, a wanaa soliaa lasalaa nda wa o kunda lepiɛi Chuuwa niŋ ni. Ndaa nɔ kpaayaa tau o walta wa tosaŋndo o chiɛi Mɛlɛkaa niŋndaŋ choo. Naamula bɔɔbɔɔ a laalaŋnda Falisiiya ndaa nɔ laŋ, Sadusiiya ndaa chɛl laŋ te. Ndaa laalaŋ maa wanaa vi wa miiŋgu lɛ yoomu le, nduyɛ maa maalikɛiyaa cho le. Ma simul Chiisu.—Mt 16:1; Wa 23:8.

  • Sakpoyɛi.

    O Yau Mɛlɛkaa niŋ, sakpoyɛi cho ni, tosaa nyɛ cho o kɛndɔɔ wo Mɛlɛka o hɔl, a mɛɛ sawala ndɔlaŋ la cho le suɛi kɛndɛi a suɛi wɔɔŋnde yɛ.—Chɛ 15:6; Di 6:25; Po 11:4; Sɛf 2:3; Mt 6:33.

  • Saayɔŋ, Pembii Saayɔŋ Nde.

    Diola chiee bɛndu kala kala Chɛbusaitiiya. Kpeŋgii ba luaŋ ndo a ba paaleŋ le chaŋ ndo tɛɛŋ o Chulusalɛm niŋ o wa ni. Mɛɛ Deeve bii chioo hoo, mbo taŋgul chiɛi ndɔ lemasaa loŋ. Nduyɛ ma veelu ndu aa “Chiee Deeve Wo.” (2Sa 5:7, 9) Mi Saayɔŋ simnuŋ pembii diandɛi le Chɛhowa, taama taama teleŋ Deeve kuɛ a kɔfu kpemaa loŋ ndo. Okoŋ kɔɔli, ma ke fondaŋ chiɛi Mɛlɛkaa wa o Pembii Moliaa Ve choo wo diolaŋ aa Saayɔŋ. Teleŋndaŋ lapum, ma veelu Chulusalɛm kpou aa Pembei Saayɔŋ. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, ma soliŋ ndu kpeku o nɛi cheleŋ choo o Yaula maKilikiilaŋ niŋ.—Sam 2:6; 1Pi 2:6; Sŋ 14:1.

  • Salaa.

    Nyɛ waŋndo ke Mɛlɛka le balikaa chɔmndo wo, le chɔmndo maa o tosa hakioo, a le miiŋgoo o chaŋyɛi kɛndɛi niŋ a ndu wo. Kanduŋ a Ebɛl, mi waŋnda ndaa soliŋ nyɛm yɛ yiɔɔŋ kpeku le salalaŋ solioo, mɛɛ chɔluaa cho nuaa yɛ. A lo tosaa lende haaa mi kpema Sawaa huŋ siiŋguu ndi sawaa. Mɛɛ Chiisu huŋ soliŋ yoomu ndɔ walaŋndo sala, salala chɔluaa laa yeemaŋ lɛ kposoŋ te. Kɛ Kilisiɔŋnda cho hau salalaŋ soliŋndo o Mɛlɛka piɛiyo niŋ.—Chɛ 4:4; Hib 13:15, 16; 1Chŋ 4:10.

  • Sala balika melaa.

    Sala kɔl nyulu waŋndo ndoo soli le Mɛlɛka saŋgalaa le nyɛm o ke ndu woŋ ndo, vɛlɛ a kaala lo lechoo o chɔm ndu wo. Chɔlu ndaa diiyo ni, beendii nɔ yiisiiyo leniŋ a o nɔ yiisii leniŋ te wo kpou mi ndaa de. Ndaa nɔ ma lɔli visioŋ kuya le.—2Ko 29:31.

  • Sala hakioo.

    Sala waŋndo soli le haki o tosa o ve o sina choo le wo, le mɛɛ o cho wana hakioo yɛ. Mi ndaa soli visiaa yɛ yiaa a youwa salalaŋ, chɔŋ a nauwo mbo kɔ bii a piindo. Mɛɛ wana tosa hakioo wo ndoo nɔ foofoo ɔɔ ndoo nɔla sɔlaa yɛ ndoo yɔŋgu ni le salaa solioo.—Lɛ 4:27, 29; Hib 10:8.

  • Sala kɔl nyuloo.

    Salaa hoo ndaa soli o Chɛhowa lo ni le waa o kɔl nyuloo niŋ a ndu. Wana hiŋ salaa hoo solioo wo a yuŋgu ndɔɔ, wana soliaa lasala cho chilaŋndo, a wanaa soliaa lasalaa cho wallo a teleŋ koŋ nda kpou nɔ ni ma de ndu. Te a lom pɛ chuɛima sala koŋ mi chuŋndo komal Chɛhowa, mi ndoo hini kɔl tau a ndu. Mi ndaa soli vɛlɛ koowaŋ salaa o ndu lo, ma sim lewundu le yoomoo waŋ. O dimi niŋ, te wanaa soliaa lasalaa a wanaa hiŋ sala koŋ solioo wa chal pɛ nyɛdiaa koŋ dioo naapilɛ mi Chɛhowa wa a nda latulu, mi hei chɔm kpendekele maa a cho o kɔl nyulu niŋ.—Lɛ 7:29, 32; Di 27:7.

  • Sala keeliaa.

    Te ndaa wa pɛ salaa hoo solioo, mi wana hiŋ ndu solioo wo bii ndu o ba, nduyɛ mi wana soliaa lasalaa handu balaŋ o bala wana koŋ bɛŋgu okoŋ ma keeliaa ndu. Ɔɔ te koŋ te wana soliaa lasalaa pila keeliaa ndu. Nyɛ ndaa tosa hoo wo sim le salaa yɔŋgoo o Chɛhowa lo.—Lɛ 7:30.

  • Sala luamaa.

    Visioo ɔɔ you ndaa soli salaa kpou o bandu luamaa lasalaa choo le Mɛlɛka wo. Wana hiŋ salaa solioo wo, falii kɛ kɛ cho visi koŋ ɔɔ you koŋ, ndoo mɛi kɔɔli le. Visiaa kaŋ ɔɔ youwaa kaŋ cho haa ni, nau towaa, saa kondoo, chuiŋ tooyoo, kaŋgboo, ɔɔ piindo.—Ɛso 29:18; Lɛ 6:9.

  • Sala mamuɛiyo.

    Muɛima ndaa tala o bandu luamaa lasalaa choo a salala cheleŋ latulu waŋ. Diomndaŋ ndaŋ Pɔɔl soliŋ kpeku ni le chɔmndo mɛɛ o wa o yɔŋgaŋ le chaaŋaa nduaa Kilisiɔŋnda yɛ.—Nɔ 15:5, 7; Flp 2:17.

  • Sala waŋndo chua buŋgɛiyo.

    Sala waŋndo pila kɛɛsiaŋ o kɔl mbo chua buŋgaŋ ŋpum le ndu solioo wo.—Lɛ 23:38; 1Sa 1:21.

  • Sala yɔŋ wɔɔŋndo.

    Salaa le hakila waŋndo pila tosa laŋ. Teŋgeŋndo cho salaa hoo tɛɛŋ chobe a salala cheleŋ le hakioo. Te wana ndoo tosa hakioo wo wookuŋ pɛ mbo soli salaa hoo, mi keŋ ndii tosa mbo miiŋgu dila ndɔlaŋ sɔla o kpema ndoo yii a Mɛlɛka wo bɛŋgu. Okoŋ, mbo sɔla malɔɔ hakioo le haki ndɔɔ.—Lɛ 7:37; 19:22; Ai 53:10.

  • Sam.

    Chondei le Mɛlɛka saŋgalaa. Mi wanaa Mɛlɛkaa ndaa soli chondoŋ a nyɛchaa latulu le Chɛhowa Mɛlɛka piɛiyo o chiɛi ndɔɔ niŋ Chulusalɛm.—Luk 20:42; Wa 13:33; Che 5:13.

  • Sameeliaa.

    Chiee bɛndoo le masale kayii tɔ wa ba luaŋ ndo o Isɔluɛi niŋ le wɔsilaŋ 200 ndo a tanda ndɔɔ kpou. Pembii ndaa taŋgul chioo hoo lechoo ve bɛɛ, diola pilɛlaŋ kpe ndii nɔ ni. O teleŋ Chiisu wo niŋ, buŋgɛi wa Kalili ba luaŋ ndo a Chuda ba tou wo tɛɛŋ nde ndaa veelu ni aa Sameeliaa. Chiisu ndoo kue yooŋgu kɛndɔɔ dimioo o tandaa hoo niŋ te, kɛ lepum te ndoo wa pɛ hiouwɔɔ loŋ, mi ndoo soo o waŋnda lo. Mi Pitɛ soliŋ kiyii diiŋ nduɛi sim le Masale Mɛlɛkaleŋ ndo kpeku, mɛɛ Sameeliaŋnda sɔla nyina diandaa. (1Ma 16:24; Chŋ 4:7; Wa 8:14)—Tofa Tɛɛsiaa B10.

  • Sameeliaŋnda.

    Diolaŋ ndaŋ ndaa veelu Isɔluɛiyaa wa o masale kayii tɔ wa ba luaŋ ndo ve ni. Kɛ mɛɛ Asiiliaŋnda yem Sameeliaa a wɔsi 740 tuupa mi Chiisu vialuŋ, mi Sameeliaŋnda muuliaŋ a Asiiliaŋnda. O teleŋ Chiisu wo niŋ, diolaŋ ndaŋ la ve lɛ le lekaa ɔɔ le lemasa le. Kɛ wanaa wa o kunda lepiɛi wa Siɛkɛm a Sameeliaa paandoo ikɛiya ndaa veelu ni aa Sameeliaŋnda. Laalaŋnda kunda lepiɛiyo hoo la wa teŋgeŋ a laŋ o piɛile Chuuwa niŋ.—Chŋ 8:48.

  • Sawaa.

    Te diomndo hoo kanduŋ pɛ a chomul bɛndoo, o sim le Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ, ɔɔ yaula ŋuɛɛnula taselaŋ o Baabuiyo niŋ. Te o kanduŋ pɛ a chomul pɔmbɔɔ, o sim le sawala cho o Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ niŋndaŋ, ɔɔ sawa mandaa cho o sawa koŋ niŋndo.—Nɔ 15:16; Di 4:8; Mt 7:12; Kal 3:24.

  • Sawalaŋ.

    “Sawalaŋ” ndaŋ Mɛlɛka poonyiaa o pouta yɛndɛla tiɔɔŋndaŋ choo ni mbo ke Muuse.—Ɛso 31:18.

  • Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ.

    Sawalaŋ ndaŋ Mɛlɛka ndoo ke Isɔluɛiya ni sanaa a Muuse o pollo niŋ Sanai a wɔsi 1513 tuupa mi Chiisu vialuŋ. Yaula ŋuɛɛnula taselaŋ o Baabuiyo niŋ nda veelu teleŋnda bɔɔbɔɔ ni aa Sawaa.—Chs 23:6; Luk 24:44.

  • Sɛi loonaŋndo.

    Fondaŋ nda kumbu wana vilɛiyo wo. Diomndaŋ ndaŋ la fula o diom maKilikiiyo niŋ, nemeiyɔŋ, koŋ cho ni, “le loonɔŋndo.” Hoo chɔm maa a cho loonɔŋndo a wana vi wo.—Chŋ 5:28, 29.

  • Sɛiyo.

    Te o kanduŋ pɛ a chomul pɔmbɔɔ, o sim le sɛi nda kumbu waŋndo wo. Kɛ te o kanduŋ pɛ a chomul bɛndoo, o sim le sɛila waŋchieeya kpou. A veelu ndu o Hibuluiye niŋ aa “Siɔl,” o Kilikiiye niŋ aa “Hedis.” A tɛɛsiaa ndu o Baabuiyo niŋ maa o sim le fondaŋ wali o wali tosaŋ te wo, ɔɔ fondaŋ waŋndo sina lɛ nyɛ o nyɛ le wo.—Chɛ 47:30; Iki 9:10; Wa 2:31.

  • Sɛluafiiya.

    Nyaa yoomaa cho o inyinaya ma balu simndaŋ chɛ chɛ o kpeŋgei lemasa Chɛhowa wo o choo choo niŋnda. Diom maHibuluiyo hoo sɛluafim sim ni “wanaa leyiŋ nda.”—Ai 6:2, 6.

  • Setana.

    O Hibuluiye niŋ, o sim le “Wana simulaa.” Diomnda nda soliŋ kpeku o sɔɔŋ maŋgalaŋ nda poonyiaa Baabuiyo niŋ le Setana Nyina Wɔɔŋndo wo sim ni, Yaamɔɔnɔ lebol Mɛlɛkaa.—Chb 1:6; Mt 4:10; Sŋ 12:9.

  • Siaa.

    A ndu ndaa tuu nyɔɔŋ ni. Te a wou pɛ nyɛma peleliaŋ leniŋ, mbo chua litɛilaŋ 7 a nyɛ lechoo. (2Ma 7:1)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Siaati.

    Dɛndɛla bɛndula tiɔɔŋnda kua o mɛŋndaŋ choo Tunisiaa a Libiaa o teleŋ naa hoo niŋ, Afilika ba luaŋ ndo laŋ. Le mɛɛ siooŋnde ndii deŋgeliaŋ o dɛɛlalaŋ ndaŋ niŋ yɛ, siooŋnde pila wanaa ndaa kua a dɛndɛlaŋ sindɛ wa ndaa yɔŋ le keekoo loŋ ni. (Wa 27:17)—Tofa Tɛɛsiaa B13.

  • Siɔl.

    Diom maHibuluiyo hoo nda veelu ni aa “Hedis” o Kilikiiye niŋ. Ma hivi ndu aa “Sɛiyo,” nduyɛ ma poonyiaa ndu a chomul bɛndoo le chɔmndo maa a sɛila waŋnda chieeya kpou okɔɔ nda cho suɛi ni.—Chɛ 37:35; Sam 16:10; Wa 2:31 (tɛɛsiaa amatou).

  • Sila.

    Ma soliŋ diomndo hoo kpeku o nyɛchaa niŋ ɔɔ te a wa pɛ diomndaŋ veeloo o chondei niŋ. Nduyɛ ŋ saaluŋ diomndo hoo o yau Sam ndo niŋ a Habakuku. Naapum o sim le pɛŋgioo o chondei solioo niŋ ɔɔ nyɛchaa, le yiyaŋndo o sɔɔŋ choo ɔɔ le mi sɔɔŋ yeelɛi nda dimi o chondei niŋndoŋ fula kpendekele. Sɛptuachɛŋ maKilikiiyo veelu ndu aa dayasama, koŋ cho ni “pɛŋgila chobe chobe laŋ o nyɛchaa niŋ.”—Sam 3:4; Hab 3:3.

  • Siiliaa, Siiliaŋnda.

    —Tofa ALUAM; ALUAMEYAŊNDA.

  • Siisa.

    Diola leyuŋgu Luomaŋnda. Kɛ mi la simnuŋ diola masaa maLuomaŋnda. Ma pial Ɔkɔɔstɔɔ, Tabiliɔɔ, a Kulɔdiɔɔ diolaŋ o Baabuiyo niŋ. Mi che bɛɛ a pel Nilo ladio le, kɛ ndu bɛɛ mbo sɔla diolaŋ ndaŋ. Ma soliŋ vɛlɛ “Siisa” laŋ kpeku o Yaula maKilikiilaŋ niŋ le suɛi a masaa waŋnda chieeya ɔɔ Lɛŋndeŋ okɔɔ.—Mk 12:17; Wa 25:12.

  • Siɛbati.

    Teleŋ Chuuwa fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ ndo, paŋgii 11 o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ a paŋgii 5 o yau ŋpaŋgoo choo ndaa veelu lende ni. Ndii kanduŋ a Tɛɛkpaa tɛndaa tɛɛŋ mbo kɔ bii a Doŋdoŋndo tɛndaa tɛɛŋ. (Sɛk 1:7)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Siɛkɛlle.

    Nyɛ Hibuluiya ndaa soliŋ kpeku le lusullo sinaa wo vɛlɛ a mɛɛ kaniei nɔ baa yɛ. Diomndaŋ ndaŋ “siɛkɛlloŋ o fondaŋ diandaa,” naapum mi ndaa soliŋ ndaŋ kpeku le chɔmndo maa nyɛ nda soliŋ kpeku le lusullo sinaa wo nɔ mbo faŋaŋ o ba ndɔɔ choo le, ɔɔ o nɔ mbo chɛlaŋ a o nda soliŋ kpeku o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ le lusullo sinaa wo. Naapum ndaa nɔ siɛkɛlii lemasɛi (i wa teŋgeŋ a siɛikɛllii wana o wana ndoo soliŋ kpeku ve) ɔɔ siɛkɛllii ndaa soliŋ kpeku o chiɛi lemasaa niŋ le lusullo sinaa wo.—Ɛso 30:13.

  • Siɛmɛnɛti.

    Dom ichondoo o cho ni. O sim le “o ŋɔmaa wo,” diom tual toolo o chondei niŋndo. A nyɛm chaaŋ okɔɔ, o sim le nyɛchaa diomndo kuŋgulaa. Le chondoŋ ndu, o sim le diomnda wa toolo toolo mi la kua a nyɛchaa latulu laŋ.—1Ko 15:21; Sam 6:Kandɔɔ; 12:Kandɔɔ.

  • Siondoole tuwaaleŋ.

    Siondoole tuwaaleŋ ndeŋ, helɔɔ ndɔɔ wa le nɛiyo le ŋɔmahiɔɔlu. Nyɛ tuwaa hoo o biŋgioo, ndoo fuuluu mɛtɛlɛlaŋ 3 le kɛ ndoo wa le nɛiyo le 9. O vilɛiyo ndoo hiou mɛtɛlɛlaŋ 3 nduyɛ ndoo wa le nɛiyo 10. (Isi 40:3, 5; Sŋ 11:1)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Sivaŋ.

    Teleŋ Chuuwa fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ ndo, paŋgii 3 wa hei ni o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ a paŋgii 9 o yau ŋpaŋgoo choo. Ndii kanduŋ a Bukuloo tɛndaa tɛɛŋ mbo kɔ bii a Kooŋndo tɛndaa tɛɛŋ. (Ɛst 8:9)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Sivi.

    Diola taselaŋ ndaŋ ndaa veelu paŋgii diiŋ nduɛi o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ a paŋgii ŋɔmaa ve o yau ŋpaŋgoo choo ni. Ndii kanduŋ a Nyaakuɛiyo tɛndaa tɛɛŋ haaa mbo kɔ bii Bukuloo tɛndaa tɛɛŋ. Mɛɛ Chuuwaa fula o chɛlɛŋ niŋ Babilɔŋ ma ke ndi diolaŋ aa Iya a mɛɛ yau lasawa Chuuwa chɔm yɛ. (1Ma 6:37)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Soonuaa.

    Kamballa suuwo opum. Kunda bɛndoo nda kela ni. O Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ bɛŋgu, mi Mɛlɛka chɛl maa a dia nda. A wa pɛ kelaa kunda bɛndoo, nyɛ o nyɛ nda komal pɛ dioo paku, ma tɛɛmbuu nyɛ o nyɛ, nduyɛ ma mal kpundɔɔ. —Ɛso 10:14; Mt 3:4.

  • Sooŋ yiŋgilɛi nɔ lamɛɛlu le wo.

    O fula o diom maKilikiiyo niŋ abisos. O sim le fondaŋ “yiŋgilɛi yiŋgilɛiyo.” O yaula maKilikiilaŋ niŋ, o sim le fondaa ɔɔ mɛɛ waŋndo wa nuaa o biyɔɔ niŋ yɛ. O sim vɛlɛ le sɛiyo, kɛ o cho ko sɛiyo le.—Luk 8:31; Luo 10:7; Sŋ 20:3.

  • Sumndo.

    Nyɛdiaa kiɔɔ dioo le teleŋ biŋgi. Mi Isɔluɛiya ndaa bii sumndo o Paale Malaa Lahakileŋ choo, o teleŋ nyɛpalaa niŋ, nduyɛ te ndaa hau pɛ ba le nɛi chɔmaa Mɛlɛkaa. Chuuwa ndaa nɔ sumndaŋ la hiɔɔlu o wɔsioo niŋ, le loonɔŋndo a kpundɛla bɛndula keeku nda choo laŋ. I cho sawa maa Kilisiɔŋnda nɔ ma bii sumndo le.—Ɛsl 8:21; Ai 58:6; Luk 18:12.

  • Suŋgbuleŋ.

    Nyɛ nda simi sakpo le nyɔɔ saa wo. Mi ndaa simi mapum le loonɔŋndo a sɔɔŋ paandoŋ okɔɔ ɔɔ dunyiaŋ. Ma soliŋ suŋgbuaŋ kpeku o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ, a o chiɛila lemasala Sɔlɔmɔŋ ndoo taŋgul taŋ. O Yaula maKilikiilaŋ niŋ, ma soliŋ diomndo hoo kpeku le nyɛ saa tonyaa wo (1Ti 3:15) ɔɔ foofo cho le fɛɛŋ a fɛɛŋndo. Mi wanaa ndaa piɛi Mɛlɛka tonyaa le wa ndaa simi suŋgbuma chiɛɛliaŋ a piɛile lachoowaleŋ ndaŋ, nduyɛ teleŋndaŋ lapum, mi Isɔluɛiya bɛɛ ndaa luei balaŋ o hei niŋ.—Chc 16:29; 1Ma 7:21; 14:23.

  • Suŋgbuma iyɔmndaŋ.

    Diom maHibuluiyo hoo (asiɛlua) sim le (1) suŋgbule iyɔm sim lewundu le mɛlɛka Asiɛlua leŋ, mɛlɛka Kenanaitiiya o tosa mi nyɔɔŋ kuiyo, ɔɔ (2) Asiɛlua mɛlɛka laandoo, wundule ndɔle ndupila leŋ. Suŋgbuaŋ maŋ sakpo ndaa simi maŋ ni, nduyɛ ndaa toosiaa maŋ mi yɔmndo ndoo kɛɛ wa leniŋ te. Mapum ndaa sel maŋ te ɔɔ mbo wa yɔmnde yondoo niŋ.—Di 16:21; Chc 6:26; 1Ma 15:13.

  • Suɛi viaŋnaŋnde.

    Suɛi cho a hɛnaŋ Mɛlɛkaa okɔɔ ve. Nduyɛ Mɛlɛka pila kɛɛsiaa ndi ni. Mbo veŋ ndi haaa mi teleŋ ndɔɔ fuuluu. Nduyɛ wanaa o hɛli le ndi chɔmndo wa kinɛi o ndi chɔm ni.—Mk 4:11; Kol 1:26.

  • Suu.

    Diolaŋ le mɛlɛka bɛndu Kilikiiya ndaa piɛiyo. O Lista niŋ, mi waŋnda bianduŋ ma veelu Banabaa aa Suu. Mi poonyiaala masindɛla ndaa saaluŋ Lista ikɛi laŋ la suaa a “wanaa soliaa lasalaa le Suu” okɔɔ, vɛlɛ a “Suu mɛlɛka lepaa wo.” Dɛndɛ bɛndu mamɛŋ Pɔɔl kuɛ niŋ chɔŋ o lɛŋnde ibuŋgaleŋ Maata wo, ndoo nɔ “Puaa Suu Wa” a tuuliaa lechoo. Koŋ cho ni, puaa pɛnduaa, diolaŋ aa Kasitɔɔ a Polusi.—Wa 14:12; 28:11.

  • Suundaa.

    Te wana nɔ lanɔɔ ɔɔ pɔnɔɔ wo chɛl pɛ le chiɛiniŋndo tosaa a wana cho laa ndɔ ɔɔ pɔnɔ ndɔ le wo.—Ɛso 20:14; Mt 5:27; 19:9.

T

  • Talɛŋnde.

    Kanii ndii hiou lusul o kaniŋ Hibuluiya tɛɛŋndoŋ. Talɛŋnde i pilɛ, lusul ndɔɔ wa le kilolaŋ 34 a nyɛ lechoo. Talɛŋii maKilikiiye ndii hiou dɔɔnaŋ. I pilɛ lusul ndɔɔ wa le kilolaŋ 20 a nyɛ lechoo. (1Ko 22:14; Mt 18:24)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

  • Taloo.

    Suɛi taasiei ɔɔ bundɛi biŋgiei i pɛɛku wana suɛi sɔvɛi ye. A soliŋ diomnda bɔɔ kpeku le ndu dimi le, nduyɛ o mala wana ma sina tonya yiŋgoloŋndo. Tale Baabuiyo tosa mi kaamaa bii waŋndo ɔɔ mbo mam. Taloo wa vɛlɛ suɛi tonyɛi dimiŋ o baltaŋ niŋ, kɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ mbo sim le nyɛ cheleŋ pɔ wo. Talelaŋ lapum la simnuŋ niŋ sɔɔŋ mamaŋ ɔɔ sɔɔŋ waŋnda apum tul leyɛ woŋ.—Iki 12:9; 2Pi 2:22.

  • Tamasioo.

    O wa nyɔɔ, nyɛ waŋndo tosa wo, suɛi yɔŋnuŋ nde, ɔɔ nyɛ dema tosaŋ te wo yɔŋɔŋndo le chɔmndo suɛi sɔvɛ nɔ le yɔŋnɔŋndo suŋ suŋ ɔɔ o chilaŋ niŋnde.—Chɛ 9:12, 13; 2Ma 20:9; Mt 24:3; Sŋ 1:1.

  • Tamuusi.

    (1) Mɛlɛka waŋ laanduaa Hibuluiyaa mal piɛile tonyaleŋ o Chulusalɛm niŋnda ndaa chaŋ choo wo. Waŋnda apum dimi maa masaa Tamuusi wa ni. Mɛɛ o vi mi waŋnda wa ndu sooluuwo maa mɛlɛka. O yaula maSumeliaŋ ndaŋ niŋ, Tamuusi nda veelu ni aa Dumuusi, nduyɛ ndu wa samaa mɛlɛka laandoo Inana ni, mɛlɛka tosa mi nyɔɔŋ kuiyo (mɛlɛka Babiloniaŋnda Isita). (Isi 8:14) (2) Mɛɛ Isɔluɛiya fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ, paŋgii hiɔɔluei o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ a paŋgii tɔ ve o yau ŋpaŋgoo choo ndaa veelu vɛlɛ ni aa Tamuusi. Ndii kanduŋ a Kooŋndo tɛndaa tɛɛŋ mbo kɔ bii a Suɛɛsɔɔ tɛndaa tɛɛŋ.—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Tanda ŋpemboo Lebanɔŋ.

    Tanda ŋpemboo o pilɛ wa hoo ni le tandala tiɔɔŋ nda pemboŋ wa o lɛŋnde Lebanɔŋ ndeŋ niŋndo. Tandaa o pilɛ wa ba paaleŋ le del lo, mi o pilɔɔ wa ba paaleŋ le chaŋ ndo. Kpoloŋ bɛndu tɔlɔɔlaŋ la naŋndo piɔu tandala tiɔɔŋ ndaŋ ndaŋ tɛɛŋ ni. O pioo Mɛditalueeniaa kɔŋgɔ tandaa hoo wa ni. Nduyɛ pemboŋ muŋ chɔŋ lɛŋ di kɔ o bolleŋ, bandii nduɛi wa le nɛiyo 6,000 a 7,000 tɛɛŋ. O sindɔɔ niŋ, yɔmii kɛndɛ kɛndɛi sida ve wa tau o Lebanɔŋ niŋ nduyɛ, nyɛsɔlaa pila lɛŋii ndii balu nda ve ndii paawa ni le ndi sɔlaa. (Di 1:7; Sam 29:6; 92:12)—Tofa Tɛɛsiaa B7.

  • Tatalɔɔ.

    O Yaula maKilikiilaŋ niŋ, o sim le fondaŋ cho maa chiɛi manyum ndo. Loŋ Mɛlɛka dɔu maalikɛiyaa nila kaluaa o teleŋ Nuuwa wo niŋ ni. Diom nda soliŋ kpeku o 2 Pitɛ 2:4 niŋndo cho tataloo ni (“wouwo o Tatalɔɔ niŋ”). Kɛ koŋ chɔm nuaa maa, o sooŋ Chuuwa ndaa tou lɛŋ le mɛlɛkaa ndaa pɔmbuaa dɔwɔɔ leniŋ ndo le Mɛlɛka dɔu “maalikɛiyaa tosa sindɛ hakioo wa” le. Kɛ o chɔm maa mi Mɛlɛka tusi nda toolo toolo, mbo poondiaa dilakeŋnaŋnda ndaa nɔ o choo choo niŋndaŋ. Okoŋ mi Mɛlɛka mal nda o nyumma kpiŋgbi bɛnduaŋ niŋ, koŋ cho ni, a tiuba ma sina sɔɔŋ o kɛɛsiaa le tosaa woŋ kposoŋ te. Nyumndaŋ maŋ ma sim vɛlɛ nyɛ nɔ le nda yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndo. A mɛɛ Yau Mɛlɛkaa dimi yɛ, nyumndaŋ maŋ ma sim le tambii fafɛɛŋ nda hunɔɔ sɔla a masa ndaa latulu ve, Setana. Lelaŋ, Tatalɔɔ sim le foofo toolo toolo maalikɛiyaa nila kaluaa haa nɔ wo. Tatalɔɔ cho teŋgeŋ a “sooŋ yiŋgilɛi nɔ lamɛɛlu le wo,” o Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 20:1-3 soo a ndu okɔɔ wo.

  • Tɛfɛlaŋ.

    Te a lɔɔ pɛ witiiyoŋ, nduyɛ ma hɛi, bil fula koŋ ndo. A soliŋ diomndo hoo kpeku le suɛi a nyɛ nɔ tɔnɔ o tɔnɔ le wo, ɔɔ nyɛ bɛnda le wo okɔɔ.—Sam 1:4; Mt 3:12.

  • Tɛndii bɔŋaŋndo.

    O sim le tɛndii Muuse wo a tɛndii Mɛlɛkaa, o nda simi o pollo niŋndo.—Ɛso 33:7; 39:32.

  • Tɛndiiyo.

    Ndu Isɔluɛiya ndaa soliŋ kpeku le Mɛlɛka piɛiyo ni mɛɛ nda fula Ichipi, nduyɛ mi ndaa balu a ndu. Loŋ kɔfu kpema Chɛhowa wo wa ni o ndoo chɔm maa Mɛlɛka cho a nda latulu wo. Loŋ ndaa soli salalaŋ ni a Mɛlɛka piɛiyo. Mi ndaa veelu vɛlɛ ndu aa “tɛndii bɔŋaŋndo.” A pɛŋgɔŋ ndaa toosiaa ndu ni, nduyɛ ma kumbu ndu a kolala kɛndɛ kɛndɛlaŋ mi chɛlɔbuiya wa a tuuliaa lechoo. Ndoo nɔ lumuilaŋ latiɔŋ. O tasoo ndaa veelu ni aa, Fondaŋ Diandaa, o pilɔɔ Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo. (Chs 18:1; Ɛso 25:9)—Tofa Tɛɛsiaa B5.

  • Tibɛti.

    Mɛɛ Isɔluɛiya fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ, paŋgii tɔ ve o paŋguŋ maChuu woŋ tɛɛŋ a paŋgii hiɔɔluei o yau ŋpaŋgoo choo. Ndii kanduŋ a Yindimiiyo tɛndaa tɛɛŋ mbo kɔ bii a Tɛɛkpaa tɛndaa tɛɛŋ. Kɛ wanaa bɔɔbɔɔ ndaa veelu ndi aa “paŋgii tɔ ve.” (Ɛst 2:16)—Tofa Tɛɛsiaa B15.

  • Tisili.

    —Tofa ITANIM a Tɛɛsiaa B15.

  • Toŋgo Sɔlɔmɔŋ Ndo.

    O teleŋ Chiisu wo niŋ, fonda wa o kumbaa o luŋ chiɛi Mɛlɛkaa ba paaleŋ le chaŋ ndo wo o wa ni. Loŋ waŋnda ndaa keeku ni. Nduyɛ wanaa bɔɔbɔɔ ndaa laalaŋ maa chiɛi Sɔlɔmɔŋ ndoo taŋgul le Mɛlɛka wo, pɛŋgɛi nduɛi wa wɔ keŋ isisi ni. Mi Chiisu keeku o fondaa hoo “a teleŋ ihueiyo,” nduyɛ loŋ Kilisiɔŋaa tasiaa ndaa bɔɔŋiaŋ ni le Mɛlɛka piɛiyo. (Chŋ 10:22, 23; Wa 5:12)—Tofa Tɛɛsiaa B11.

  • Toŋgu baa.

    Te a kumbi pɛ baa, chɔŋ o suei pɔmbuɛi hɔllo mbo kɔ bii o suei bɛnduei hɔllo nda veelu ni aa toŋgu baa. (Ɛso 28:16; 1Sa 17:4)—Tofa Tɛɛsiaa B14.

W

  • Walta Nyinaa Wɔɔŋnda.

    Laalaŋndo maa o yɔŋ bɛɛ mi wanachioo vi, nyina ndɔɔ vi le. Nduyɛ maa waŋvilɛiya nɔla ma suukaŋ a wanaa cho yoomu wa, taama taama te a soo pɛ sanaa o waŋndo lo (wana ŋwaŋvilɛiyo) o nda nɔ kpaayaa choo wo. Diom maKilikiiyo le “walta nyinaa wɔɔŋnda” cho famakia ni. Ndu sim ni, “kooma wana ve o numpila niŋ te waŋ chuaa.” Nduyɛ kaa hoo chiɛɛliaŋ a walta nyinaa wɔɔŋnda, kanifuule o sindɔɔ niŋ, mi ndaa soliŋ kooma waa nuaa kpeku te ndaa yeema pɛ mi nyinaa wɔɔŋnda ke nda kpaayaa le mandeleŋ tosaa.—Kal 5:20; Sŋ 21:8.

  • Wanaa bala fonduaa kɛndɛi tosallo.

    Wanaa cho o bahawɛiyo niŋnda nyɔɔŋ kioo le nda malaa. Yaula maHibuluilaŋ la suu a hei okɔɔ kpeekpei le, kɛ mi Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ la ke Isɔluɛiya nɛila chɔmaala kpeekpeilaŋ maa kalaŋ ndaa o wa ni le mi ndaa mala wanaa bala fonduaa.—Mt 6:2.

  • Wanaa kialaa ŋyamaa.

    Puaa Chɛhowa ndoo hɛli le wanaa nduaa piŋioo wa, tuupa mi Isɔluɛiya sɔla masaa waŋnda chieeya.—Chc 2:16.

  • Wanaa simul Mɛlɛka wa.

    Diom maKilikiiyo hoo (apɔstesiaa) sim ni, “kpeeŋaŋndo.” Diom koŋ sim vɛlɛ le “malɔɔ, faŋaŋndo, ɔɔ nila kalulaŋ.” O yaula maKilikiilaŋ niŋ, “wanaa simul Mɛlɛka wa” sim le wanaa mal piɛile tonyaleŋ nda.—Po 11:9; Wa 21:21; 2Tɛ 2:3.

  • Wanaa sinaa dɛniaa bɛnduaa kunda Ɛpikulɔɔ wo.

    Buɛiyaa wana sinaa dɛnɛ bɛndu Kilikiinɔɔ diolaŋ aa Ɛpikulɔɔ (wɔsi 341-270 tuupa mi Chiisu vialuŋ). O dɛnɛ nda sinaa niŋ, ndaa yiyaŋ maa yelelaŋndo cho nyɛ sɔviɔɔ o yoomoo niŋ ni.—Wa 17:18.

  • Wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa.

    O Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ bɛŋgu, ndu ndoo sim Mɛlɛka lachi le waŋnda ni, nduyɛ ndu wa wanaa soliaa lasalaa a piliaa hɔlteŋ choo ni. Ndu nda veelu vɛlɛ ni aa “masa wanaa soliaa lasalaa.” (2Ko 26:20; Ɛsl 7:5) Ndupilɛ kpe ndoo nɔ dioo ni le luɛiyɔɔ o Fondaŋ Hiou Diondɔɔ Wo o tɛndiiyo niŋ di, a o chiɛi Mɛlɛkaa niŋ. O Paale Malaa Lahakileŋ choo kinɛi ndoo luɛi loŋ ni. Chiisu Kiliti bɛɛ a veelu ndu aa “wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa.”—Lɛ 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hib 4:14.

  • Wana Cha Wo.

    Wana Mɛlɛka ke kpaayaa le sina pɛŋgoo nɔɔ a sɔɔŋ ŋMɛlɛkayaŋ okɔɔ woŋ, o hɔlta ndɔlaŋ la kumbiŋ le mbo bii bila nduyɛ mbo che sɔɔŋ wanachiee nɔla mbo che le woŋ. Diom maHibului nda soliŋ kpeku wo sim “le chɔɔ,” o wa chɔɔ a lahɔl ɔɔ chɔɔ o nɛi cheleŋ choo. Wana cha wo waŋnda ndaa nyuna ni le silala taasilaŋ te bahawɛilaŋ laa komal nda pɛ.—1Sa 9:9.

  • Wana cho chɛ le wo, Wana baŋaŋndo.

    O masale Luomaŋnda bɛŋgu, “wana cho chɛ le wo,” wa wana finya ndɔ a kala ndɔ ve ŋchɛ ma vialu ndu wo ni. Nduyɛ ndoo nɔ dila pilachioo nɔ di mbo sɔla laŋ kpou. O baa pilɔɔ choo, “wana baŋaŋndo” cho wana wa o chɛleŋ niŋ ma mal ndu wo ni. Mi wana baŋaŋndo ndoo sɔla dila pilachieeyaa maLuomaŋnda nɔ laŋ, kɛ ndaa chɛl ndu mbo sim le foofo lemasaa le. Waŋndo opum yɛ, mi ndaa soli ndu o chɛleŋ niŋ, kɛ ndaa ke ndu dila pilachieeya nɔlaŋ kpou le.—1Kɔ 7:22.

  • Wana cho tɛɛŋndo.

    Wana sim waŋnda a ŋiɔɔŋ tɛɛŋ le nda diompilɔɔ miŋgioo tɛɛŋndo. O yau Mɛlɛkaa niŋ, Muuse wa tɛɛŋ le kpema Sawaa ni, nduyɛ Chiisu cho tɛɛŋ le kpema sɛnɛiyo ni.—Kal 3:19; 1Ti 2:5.

  • Wana chɔuwaa ŋkpɛɛnɔɔ.

    Wana toosiaa kpɛɛnɛŋ puuloŋ, hɛŋgɛilaŋ, a nyɛm laanduŋ cheleŋ ndoŋ ndo. Diom maHibuluiyo le wana chɔuwaa ŋkpɛɛnɔɔ sim ni, “wana toosiaa.” Teleŋnda bɔɔbɔɔ, ma soliŋ kpaaya wana chɔuwaa ŋkpɛɛnɔɔ nɔ puuloo choo wo kpeku, le suɛi a kpaaya Chɛhowa nɔ le mbo wa masaa ŋwaŋnda chiee a kaalaŋ kpou choo wo okɔɔ.—Ai 64:8; Luo 9:21.

  • Wana chua chilaŋndo.

    Wana nɔ kalaŋ kpeekpeiyo le kunda leKilisiɔŋndo waa hɔlteŋ choo a ndu mandaa wo. Nyɛ diom maKilikiiyo hoo episikopɔs sim ndo cho ni, nyɔɔ waa hɔlteŋ choo le ndu mandaa. Diomndaŋ ndaŋ “wana chua chilaŋndo” a “bɛndoo” (pilɛsibitɛlɔs), sim le foofo pilɔɔ kpe o kunda leKilisiɔŋndo niŋ. Diomndo hoo “bɛndoo” sim le suliŋnda sɔvɛla wana nda yulu isu wo nɔ mbo chɔm ndaŋ. Diomndaŋ ndaŋ “wana chua chilaŋndo” sim le walta wana nda yulu isu wo nɔ mbo tosa laŋ.—Wa 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

  • Wana dɛnɛ wɔɔŋndo.

    A soliŋ diomndo hoo kpeku le Setana. Ndu simul Mɛlɛka a sakpoyɛi nduɛi ni.—Mt 6:13; 1Chŋ 5:19.

  • Wana dimi sɔɔŋ waa lachioŋ ndo.

    Wana dimi maa o nɔla mbo chɔm sɔɔŋ nɔ le yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndoŋ. Baabuiyo soo maa wanaa tosa maŋgaliaalaŋ nda, wanaa viamaa layawaa, wanaa pɛɛku a looŋ okɔɔ wa, a wanaa cheleŋ tosa sɔɔŋ waa nuaa wa cho wanaa dimi sɔɔŋ waa lachioŋ nda ni.—Lɛ 19:31; Di 18:11; Wa 16:16.

  • Wana mɛŋgɛlaa.

    Wana manda waŋnda yɔŋii nyɛ yɔŋnuŋ nda wo, ɔɔ wana manda wolɔɔlaŋ ndo. Teleŋnda bɔɔbɔɔ ichɔl o tosa wallo hoo ni. Nduyɛ te o yɔŋ pɛ mbo che kpundɔɔ hunɔɔ, mbo yonda le mi waŋnda sina. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, o kpakila chioo a o bandulaŋ choo wanaa mɛŋgɛlaa chal ni le ma wa tofaa wanaa cho hunɔɔ wa, tuupa ma sɔɔŋguu kpɛɛluŋ. Wana manda puaa chɔuwa wo bɛɛ, a veelu ndu aa wana mɛŋgɛlaa. Wanaa ndaa suaa le Mɛlɛka wa bɛɛ, wanaa mɛŋgɛlaa nda wa le kaaleŋ Isɔluɛi ni. Kanifuule, mi ndaa sila waŋnda a kpundɛ wa hunɔɔ wo okɔɔ.—2Ma 9:20; Isi 3:17.

  • Wana Ŋwaŋvilɛiyo.

    Wana dimi maa ma suukaŋ nda waŋvilɛiya wo.—Lɛ 20:27; Di 18:10-12; 2Ma 21:6.

  • Wana pɛɛku a looŋ okɔɔ wo.

    Mbo pɛɛku vɛlɛ a paaleŋ okɔɔ, paŋgei, le halikpeŋ mbo chɔm sɔɔŋ nɔ le yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndoŋ.—Da 2:27; Mt 2:1.

  • Wana sim lachi le chondei yo.

    A mɛɛ nda soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku o yau Sam ndo niŋ yɛ, diomnda maHibuluilaŋ ndaŋ la sim le wana bɛɛndiaa chondoŋ nduyɛ mbo sim lachi le muŋ solioo wo. Mi ndoo pɛɛku vɛlɛ Livaiyaa ndaa soli chondoŋ nda nduyɛ mbo sim lachi le muŋ solioo o chuuŋgiaŋnda sɔvɛlaŋ. Ma hivi diomndaŋ ndaŋ o Baabuilaŋ lapum niŋ aa “masa nyɛchaa” ɔɔ “wana cho nyɛchaa chilaŋndo.”—Sam 4:Kandɔɔ; 5:Kandɔɔ.

  • Wana simnuŋ Chuunɔɔ wo.

    O Yau Mɛlɛkaa niŋ, diomndaŋ ndaŋ la sim le wana mal piɛile ndɔleŋ mbo chɛl piɛile Chuuwa wo. Te ndoo wa pɛ wana pɔnɔɔ, ndoo nɔ mbo sɔla hivi chiɛi kɔɔlioo.—Mt 23:15; Wa 13:43.

  • Wana simul Kiliti wo.

    Diomnda maKilikiilaŋ ndaŋ la nɔ tɛɛsiaalaŋ la tiɔɔŋ. La sim le wana tul Kiliti leyɛ, ɔɔ wana simul ndu wo. La sim vɛlɛ le Kiliti lachoowaa, o chua foofo Kiliti wo wo. Wana o wana, kɔɔna o kɔɔna, ɔɔ kunda kɛ kɛ dimi pɛ choolaŋ maa le Kiliti nda cho ni, ɔɔ maa nda cho Mɛsaya ni, ɔɔ ma simul Kiliti nda buɛiyaa nduaa, o bɛnda ma sɔla veeloo aa wanaa simul Kiliti wa.—1Chŋ 2:22.

  • Wana soliaa lasalaa.

    Ndu ndoo sim hɔlte Mɛlɛka leŋ ni mbo tosa wallo le waŋnda. Mi ndoo pɛɛku nda a Mɛlɛka okɔɔ, vɛlɛ a sawala ndɔlaŋ. Wanaa soliaa lasalaa ndaa sim vɛlɛ Mɛlɛka o hɔl le waŋnda ni, ma soli salalaŋ o Mɛlɛka lo, nduyɛ ma nyɔɔlu ndu le nda. Tuupa ma sɔla Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ, wana wa yuŋgoo bolleŋ ndo wa wana soliaa lasalaa le yuŋgu ndɔɔ ni. O Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ bɛŋgu, waŋ piaanduaa wa o kaale Livaileŋ niŋ, ma wa o yuŋgu Elɔŋ ndo choo wa wa kunda wanaa soliaa lasalaa ni. Waŋ piaanduaa Livaiya a tuaa wa wanaa ndaa malaa ni. Teleŋ kpema sɛnɛiyo yiinuŋ ndo, mi Isɔluɛi Mɛlɛkaa simnuŋ wanaa soliaa lasalaa, okoŋ mi Chiisu simnuŋ wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa.—Ɛso 28:41; Hib 9:24; Sŋ 5:10.

  • Wana Suaa le Mɛlɛka Wo.

    Wana Mɛlɛka soliŋ kpeku le waŋnda yooŋgula ndɔlaŋ dimullo wo. O cho koni nyɛ nɔ le yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndo le o dimi le, kɛ mbo soo vɛlɛ a pɛɛkula Chɛhowa laŋ okɔɔ, sawala ndɔlaŋ, a yamaŋ o kialu woŋ.—Em 3:7; 2Pi 1:21.

  • Wana suundɛiyo.

    Wana tosa chiɛiniŋndo a wana nda cho o nɔ niŋ te wo, taama taama le kaniei. (Diomndaŋ ndaŋ “wana suundɛiyo,” la fula o diom maKilikiiyo niŋ, pɔnɛ. O sim “le pisioo.”) Mi che bɛɛ Baabuiyo soo a waŋ piaanduaa suundɛiya okɔɔ, kɛ teleŋnda bɔɔbɔɔ, le wana lanɔɔ nda soliŋ ndu kpeku ni. Sawala Mɛlɛka ke Muuse laŋ laa kuuna suundaa. Nduyɛ, kanii ndaa paawa wana suundɛiyo ve, ndaa chɛl ndi o chiɛi Chɛhowa wo niŋ te. Hei wa teŋgeŋ a piɛiyii lachoowɛi. Mi ndaa soliŋ wanaa suundɛiya kpeku o maaŋndaŋ niŋ le nyɛsɔlaa. (Di 23:17, 18; 1Ma 14:24) Baabuiyo soliŋ vɛlɛ diomndaŋ ndaŋ kpeku le suɛi a waŋnda okɔɔ, kaalaŋ, ɔɔ kɔɔnala cho sooluulaŋ tosaa o nɛiyo opum choo, ma dimi maa Mɛlɛka nda cho piɛiyo ni wa. Le tamaseliiyo, o Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ, a veelu “Babilɔŋ Bɛndoo” aa chua suundɛiyo, kanifuule o yiinaŋ a masaa o chieeŋndo niŋ le ma ke ndu kpaayaa a nyɛm kiɔɔŋ.—Sŋ 17:1-5; 18:3; 1Ko 5:25.

  • Wana vi lɛmbɛ wo.

    O dimi niŋ, wana pɔnɔ nda pɛl bosioo wo. Puaa waa nuaa ndaa chua ni le wallo tosaa o chiɛi lemasaa niŋ, ɔɔ le lanɔɔ masaa a laanduaa pɔmbuaa masaa mandaa. Diomndo hoo sim ko le wana pɔnɔ nda pɛl bosioo wo le, kɛ o sim vɛlɛ le wana nda chua le wallo o chiɛi lemasaa niŋndo. A soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku le wanaa yeema ma waŋnuŋ lende le Masale Mɛlɛkaleŋ nda. Ndu cho ni, wana dɔu ndupila o mandaa bɛŋgu, mbo yɔŋguŋ kpou le wali Mɛlɛkaa wo.—Mt 19:12; Ɛst 2:15; Wa 8:27.

  • Waŋ banaa, Bɛndu yuuwo.

    Wana nɔ niŋ wɔsioŋ tau wo. Kɛ o yau Mɛlɛkaa niŋ, o sim le wana pɔnɔ nɔ foofoo ɔɔ kalaŋndo o chalta ndɔlaŋ ɔɔ o lɛŋndeŋ niŋndo. O yau Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ niŋ, a soliŋ vɛlɛ diomndo hoo kpeku le suɛi a nyaa yoomaa o choo choo niŋ okɔɔ. A hivi diom maKilikiiyo hoo pilɛsibitɛlɔsi le bɛndoo, te o wa pɛ suɛi a wanaa chua chilaŋ o kundaa niŋnda okɔɔ.—Ɛso 4:29; Polo 31:23; 1Ti 5:17; Sŋ 4:4.

  • Waŋndo balaŋ handɔɔ choo.

    Mi ndaa handu waŋndo balaŋ choo le ndu suei yulɔɔ le wali teŋgeŋndo tosaa, le ndu salaa dɔwɔɔ, le ndu siŋgioo, ɔɔ le mbo sɔla nyina diandaa. Teleŋndaŋ lapum, mi ndaa handu visiaa balaŋ choo tuupa ma soli nda salaa.—Ɛso 29:15; Nɔ 27:18; Wa 19:6; 1Ti 5:22.

  • Wɔsi baŋaŋndo.

    Chɔŋ a teleŋ Isɔluɛiya fuuluu o Lɛŋnde Mɛyaaleŋ niŋndo, wɔsi 50 kɛ kɛ wa wɔsi baŋaŋndo ni. Ndaa nɔ ma mal lɛŋndeŋ mi le pɛŋgi o wɔsi koŋ niŋ, nduyɛ mi ndaa mal vɛlɛ Hibuluiyaa wa o chɛleŋ niŋnda. Ndaa nɔ ma miŋgi vɛlɛ lɛŋii ndaa pendu waŋnda o laba ve. O dimi niŋ, wɔsi baŋaŋndo kpou, wɔsi kɔl kɛndɔɔ o wa ni. Wɔsi kaaleŋ le waŋnuŋ hɛnɛkɛ, mi waŋnda ndaa miiŋgu o diompilɔɔ niŋ mɛɛ nda wa boondii Mɛlɛka kila kaale leŋ ndo yɛ.—Lɛ 25:10.

  • Wolɔɔla chɔulaŋ.

    Nyɛla puaa chɔuwa wounuŋ le nda mandaa laŋ. Laŋ la cho ni, mɔsillo, domaa, yauleŋ, nyɛ kumbu peloŋ ndo, a boo.—1Sa 31:9; Ɛfi 6:13-17.

  • Wookɔŋndo.

    O Baabuiyo niŋ, o sim le yiyaŋndo siŋgaa, ma tambu kɔl le yoomu ŋ wa paandu leniŋ ndo, sɔɔŋ wɔɔŋ ŋ tosa woŋ, ɔɔ nyɛ ŋ kɛɛ le tosaa wo. Wookɔŋndo a kɔllo kpou huŋ a fulamakɔɔli kɛndɔɔ, ndu cho yɛ siŋgaa mɛɛ ŋ tosa sɔɔŋ yɛ ni.—Mt 3:8; Wa 3:19; 2Pi 3:9.

Y

  • Yau nda toosiaa a yau visioo wo.

    A yau saa, yau chuiŋndo, ɔɔ yau nauwo ndaa toosiaa ndu ni. Ndu ndoo hiou viouwɔɔ, nduyɛ mi ndaa soliŋ ndu kpeku le yaula simbulaala Baabuiyo poonyiaa. Yaula simbulaala Pɔɔl ndoo choŋguŋ Timoti le mbo yoo ndu laŋ, naapum Yaula maHibuluilaŋ la tiŋ la wa ni. Yaula nda saaluŋ o pee nyɛ yoomaa cho leniŋ te wo lapum bɛɛ, o yau visioo choo nda poonyiaa laŋ ni.—2Ti 4:13.

  • Yau simbulaa.

    Yau vilɛi nda toosiaa a yau visioo wo. O kumbuei i pilɛ choo poonyiaa wa ni. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, o yɔmndo ndaa simbul ndu ni. Boondii nda wa Yau Mɛlɛkaa poonyiaa ve, o yaula simbulaa laŋ choo ndaa poonyiaa ndu ni, nduyɛ lechoo ndaa miŋgi ndu poonyiaa ni.—Chɛ 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

  • Yɔmndo.

    Ma soliŋ diomndo hoo kpeku le yɔmii bɔɔbɔɔ wa o fondaŋnda mamɛŋndaŋ nde. Teleŋnda bɔɔbɔɔ yɔm nda wa suɛi a ndu okɔɔ wo cho Aluŋndo Donasi ni. (Chb 8:11; Ai 42:3; Mt 27:29; Sŋ 11:1)—Tofa YƆM TUWAA.

  • Yɔm imɔnɔɔ.

    A veelu diomndo hoo o Kilikiiye niŋ aa sitɔlɔs. Koŋ cho ni, yɔm cho sakpo wo ɔɔ kpɔlɔŋndo, mɛɛ o nda dii Chiisu lechoo wo wa nuaa yɛ. Nyɛ o nyɛ chɔm maa diom maKilikiiyo hoo sim le yɔm siŋgafilaa le. Le wɔsila bɔɔbɔɔ, yɔm siŋgafilaa wanaa ndaa piɛi Mɛlɛka tonyaa le wa ndaa soliŋ kpeku ni o piɛiyii ndɛi niŋ, tuupa mi Kiliti huŋ o chieeŋndo choo. “Yɔm imɔnɔɔ” cho veelu kpeekpeiyo ni le diom nda soliŋ kpeku o Kilikiiye niŋndo. Kanifuule, mi Chiisu soliŋ diomndo hoo kpeku sitɔlɔs le chɔmndo mɔnɛi, saŋgaa, a siɔmbula buɛiyaa nduaa ndaa sɔla niŋ ndaŋ. (Mt 16:24; Hib 12:2)—Tofa YƆMNDO.

  • Yɔm lawolɔɔ.

    Yɔm waŋndo ndoo kɛsiŋ o lachoŋgu wo. Mi ndaa landu wolɔɔlaŋ o yɔm koŋ vellaa velle. A soliŋ vɛlɛ ndu kpeku le chɔluaa a ŋiɔɔŋ baa o ŋkɛsu le waa o chiɛi niŋ (teleŋnda bɔɔbɔɔ nauwa), ɔɔ le nyɛ nyaanaŋndo nanɔɔ. Chiaa ndaa soliŋ yɔmii waa nuaa kpeku tau ni le kɔlaŋ a wolɔɔlaŋ. Lelaŋ, o baa pilɔɔ choo, yɔm lawolɔɔ hoo sim le chɛleŋ ɔɔ waa waŋndo o ba bɛŋgu, a nyɛ kindilaa ɔɔ saŋgaa. Yɔmndo hoo malɔɔ ɔɔ yomɔɔ ndu sim ni maa waŋndo sɔla baŋaŋndo, ɔɔ o fula o chɛleŋ niŋ, o nyɛ kindilaa bɛŋgu, ɔɔ biyɔɔ wɔɔŋndo.—Lɛ 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Yɔm lolɛiyo.

    Yɔmii cho i lolɛi tau ve, nduyɛ chuŋndo pila i chuŋ ni. O Baabuiyo niŋ, ma soliŋ yɔm lolɛiyo kpeku le chɔmndo fulamakɔɔlila wɔɔŋnda kaa ihini nɔɔlɛiyo, chɛle hakioo, kafalaŋ, a Mɛlɛka simullo chuu na wo. O Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 8:11 niŋ, “yɔm lolɛiyo” sim le nyɛ lol lol bɛndoo, nduyɛ mbo nɔ pɔsɔnioo wo.—Di 29:18; Po 5:4; Chl 9:15; Em 5:7.

  • Yɔm sɛɛmbiaa.

    Yɔm vilɛi nɔ chiliŋii siombu siombuei o bolleŋ ndo. Mi wanaa ndaa manda chɔluaa wa ndaa soliŋ ndu kpeku le chɔluaa kpeŋaa. A tuu yɔm sɛɛmbiaa a diomnda wana taasioo dimi laŋ, le wanaa cho ndu nilaŋ yaŋɔɔ wa nyindɔɔ ma tol sila ndɔɔ kɔɔli. ‘Pelei lɔɔ o yɔm sɛɛmbiaa’ tɔlnuŋ o nyɛ nau nila kalu kɛɛ kpeŋaa a yɔm sɛɛmbiaa, mbo muliŋ yɔm kalaa lɔɔ a i pelu wo. Fulamakɔɔlioo cho ni, o cho yɔŋulɔŋ.—Wa 26:14; Chc 3:31.

  • Yɔm wana sina ikɛndɛi a iwɔɔŋnde wo.

    O kpeloo niŋ Idɛŋ yɔmndo hoo wa ni. Nduyɛ mi Mɛlɛka soliŋ ndu kpeku maa tamasi, le chɔmndo maa ndu nɔ dioo ni le waŋnda chieeya sawalaŋ kɛsul lo, le teŋgeŋndo sinaa “ikɛndɛi” a “iwɔɔŋnde” tɛɛŋ.—Chɛ 2:9, 17.

  • Yɔm yoomoo.

    O kpeloo niŋ Idɛŋ yɔmndo hoo wa ni. Baabuiyo chɔm nuaa maa komɔɔ yɔmndo hoo ndoo nɔ yoomoo leniŋ a ba ndɔ le. Kɛ yɔmndo hoo sim maa Mɛlɛka nɔla mbo ke wanaa o chɛl ma de komɔɔ ndɔɔ wa yoomu fafɛɛŋndo.—Chɛ 2:9; 3:22.

  • Yiŋɔɔ.

    Diomndo hoo sim le “mɔɔwaa,” ɔɔ tusioo o mɛŋndaŋ bɛŋgu. Mi Chiisu dimi maa buɛiyaa nduaa nɔ ma yiŋ. Yau Mɛlɛkaa soo vɛlɛ a yiŋɔɔla cheleŋ okɔɔ. Laŋ la cho ni, yiŋɔɔ Chɔŋ ndo, yiŋɔɔ a nyina diandaa, a yiŋɔɔ a yiŋndeŋ.—Mt 3:11, 16; 28:19; Chŋ 3:23; 1Pi 3:21.

  • Yɔŋgɔŋndo o Mɛlɛka lo.

    Chɛhowa Mɛlɛka biiloo, piɛiyo ndu, wali ndɔɔ tosaa, a kpuluŋgumayɛi nduɛi tooloo lɔɔlɔɔ.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • Yiŋnde tondoleŋ.

    Fondaŋ nda dindi ɔɔ teeŋgiaa chiliŋndoŋ ndo. Leniŋ ndaa veesiaa vɛlɛ kpɛɛnɛŋ puuloŋ a nyɛm cheleŋndoŋ ni. O sindɔɔ niŋ, a kpilikioŋ ɔɔ poutaŋ ndaa toosiaa tondo leyiŋndo ni. Tondo leyiŋ ndaa veesiaa kpɛɛnɛŋ puuloŋ vɛlɛ a nyɛm cheleŋndoŋ ndo ndaa veelu vɛlɛ ni aa fondaŋ nda luam beediiyo wo.—Chɛ 15:17; Da 3:17; Sŋ 9:2.

  • Yiisiiyo.

    Nyɛ nda muuliaŋ a kpeyaŋndo le mbo hindu pɔfuu wo, ɔɔ nyɛ nda muuliaŋ a mɛŋndaŋ le mi ma kɔfu wo. O bii fau kpeyaŋ nda faŋa o kpeyaŋ nda linda niŋ paandu wo choo wo. Teleŋnda bɔɔbɔɔ, te Baabuiyo soo pɛ a yiisiiyo okɔɔ, o sim le hakioo, ɔɔ nyɛ pɛŋgɛlaŋ ba o ba fee, kɛ ŋ chi ndu le wo.—Ɛso 12:20; Mt 13:33; Kal 5:9.

  • Yoomoo.

    Diomndo hoo fula o diom maHibuluiyo niŋ nɛfɛsi a o maKilikiiyo saki. Te a yaasiaa pɛ nyɛkɛndɛi mɛɛ nda soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku o Baabuiyo niŋ yɛ, a cho chɔ kɛsɛ maa la sim le (1) waŋnda chieeya, (2) visiaa, ɔɔ (3) yoomu waŋndo ɔɔ yoomu visioo nɔ wo. (Chɛ 1:20; 2:7; Nɔ 31:28; 1Pi 3:20) Te ŋ tuu pɛ mɛɛ piɛiyii bɔɔbɔɔ soliŋ diomndo hoo, “yoomoo” kpeku yɛ, o cho teŋgeŋ a mɛɛ Baabuiyo soliŋ ndu kpeku yɛ. Baabuiyo chɔm maa te diomnda tiɔɔŋndaŋ ndaŋ nɛfɛɛsi a saki wa pɛ suɛi a nyaa yoomaa o lɛŋndeŋ choo okɔɔ, o sim le nyɛ wana pilaŋndo, nyɛ wana cha wo, a nyɛ wu wo. O Baabuiyo hoo niŋ, teleŋnda bɔɔbɔɔ ma hivi diomndaŋ ndaŋ le chɔmndo nyɛ la wa suɛi okɔɔ wo. Ma soliŋ diomndaŋ ndaŋ kpeku “visioo,” “waŋndo,” “waŋndo ndupila kpou,” ɔɔ diom cheleŋ (le tamaseliiyo, “I” le “yoomu nuu”). Te o wa pɛ suɛi le nyɔɔ tosaa a yoomu numndo kpou okɔɔ, o sim le ndu tosaa a kɔl numndo kpou, ɔɔ yɔŋgɔŋndo kpou le ndu tosaa. (Di 6:5; Mat 22:37) O fondaŋndaŋ lapum, diomndaŋ ndaŋ la sim le yeemɛi nyɛ yoomaa nɔ ve. Diomndaŋ ndaŋ la sim vɛlɛ le wana vilɛiyo ɔɔ dialuŋ vilɛiyoŋ.—Nɔ 6:6; Po 23:2; Ai 56:11; Hab 2:13.

  • Yooŋgu kɛndɔɔ.

    O yaula maKilikiilaŋ niŋ, o sim le yooŋgu kɛndɔɔ a Masale Mɛlɛkaleŋ okɔɔ, vɛlɛ a pioŋɔɔ sɔlaa sanaa a tiindaŋndo dɔwɔɔ o Chiisu Kiliti niŋ.—Luk 4:18, 43; Wa 5:42; Sŋ 14:6.

  • Yufiluaati.

    Pee hiou bandei kpou, a pee sɔvɛ sɔviɔɔ ba tou wo a ba paaleŋ le del lo tɛɛŋ o Eesiaa niŋ. Nduyɛ pioo hoo cho pioo o pilɛ le peela bɛndula tiɔɔŋ ndaŋ Mɛsopoteemiaa. O Chɛnɛsi 2:14 niŋ fɛŋ nda soo a diola pioo hoo okɔɔ. O wa pioo o pilɛ le peela hiɔɔlulaŋ Idɛŋ. A veelu ndu teleŋnda bɔɔbɔɔ aa “Pee Bɛndoo.” (Chɛ 31:21) Pioo hoo wa pɛŋgulaŋ kpeŋgii ba luaŋ nde le lɛŋnde Isɔluɛi leŋ ni. (Chɛ 15:18; Sŋ 16:12)—Tofa Tɛɛsiaa B2.

  • Yuluim a Tumim.

    Nyɔɔŋ muŋ wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa ndoo soliŋ kpeku ni mɛɛ ndaa soliŋ nuaa kooŋ kpeku yɛ, te ndaa nɔ pɛ nyunalaŋ a sɔɔŋ sɔvɛ sɔviɔŋ ŋpum okɔɔ ma yeema mulioo Chɛhowa o ba. Te wana bɛndu wanaa soliaa lasalaa ndoo wa pɛ luɛiyɔɔ o tɛndii Mɛlɛkaa niŋ, mi ndoo wou Yuluim a Tumim o nyɛ ndoo handuŋ o takpa wo niŋ. Teleŋ Babiloniaŋnda tɛɛmbuu Chulusalɛm ndo nda pɛŋgi muŋ soliŋndo kpeku ni.—Ɛso 28:30; Nɛ 7:65.

    WOL le Sɔɔŋ Yaasiaa—Kisi (2010-2025)
    Chukku Ma Kinda
    Chuku Ma Kumbi
    • Kisiei
    • Share
    • Mɛɛ ŋ Yeema Yɛ
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Sawalaŋ Le Tɛɛŋgei Soliŋndo Kpeku
    • Mɛɛ Naŋ Bii Yooŋgula Numndaŋ Yɛ
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Chuku Ma Kumbi
    Share