Fakamatalaga o Pati i te Tusi Tapu

A E I O U F G H K L M N P S T V

A

• Aitiope.

  Se fenua mua i te feitu ki saute o Aikupito. Ne aofia i ei a te ukega o koga i te feitu ki saute o Aikupito i aso nei mo te āfa o te feitu ki mātū o Sudan i aso nei. Ne fakaaoga sāle a te tugapati tenei i nisi taimi ke fakasino atu ki te pati Epelu ko “Kusi.”​—Est 1:1.

• Ala, te.

  Se tugapati ne fakaaoga i se auala fakatusa i te Tusi Tapu ke fakasino atu ki se fakasologa o faifaiga io me ko amioga kolā e talia io me se talia ne Ieova. A latou kolā ne fai mo soko o Iesu Keliso ne fai pelā me ne aofia i “Te Ala,” me ne tumau latou i se olaga telā ne fakavae ki te fakatuanaki ki a Iesu Keliso, kae tau‵tali atu ki tena fakaakoakoga.​—Gal 19:9.

• Aga.

  Ko te fuāga telā e ‵pau te ‵mao mai te fakaotiga o te matikaolima matua ki te fakaotiga o te matikaolima foliki māfai e ‵fola. Kafai e fakavae ki te kupita telā e 44.5 sm (17.5 ini.), e nofo loa a te aga ki se 22.2 sm (8.75 ini.) te loa. (Eso 28:16; 1Sa 17:4)​—Onoono ki te MF E14.

• Agaga.

  A te pati Epelu ruʹach mo te pati Eleni pneuʹma, ne ‵fuli sāle ki te “agaga,” kae uke ana uiga. E fakasino atu a uiga katoa konā ki se mea sē matea ki mata kae e lavea atu a fakamaoniga o tena gasuesuega. Ne fakaaoga a te pati Epelu mo te pati Eleni ke fakasino atu ki te (1) matagi, (2) malosi ola i mea ola ne faite i te lalolagi, (3) te malosi telā e vau mai te loto kae fakamalosi aka ei se tino ke fai atu a pati kae fai a mea i se auala mautinoa, (4) tugapati fakaosofia mai i se malosi sē matea, (5) tino faka-te-agaga, mo te (6) malosi galue o te Atua, io me ko te agaga tapu.​—Eso 35:21; Sal 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Agaga tapu.

  Ko te malosi sē matea telā e fakagalue ne te Atua ke fakataunu tena loto. E tapu me e māfua mai i a Ieova, telā e ‵ma kae amiotonu i te ‵toe tulaga maluga, kae ko te auala foki e fakaaoga ne te Atua ke fai a mea kolā e tapu.​—Luk 1:35; Gal 1:8.

• Agelu.

  Ne māfua mai i te pati Epelu ko te mal·ʼakhʹ mo te pati Eleni ko te agʹge·los. E fakauiga tonu te avā pati konā ki te “avefekau” kae ne ‵fuli ki “agelu” māfai e fakasino atu ki avefekau faka-te-agaga. (Ken 16:7; 32:3; Iak 2:25; Fks 22:8) A agelu ne tino faka-te-agaga ‵mana, kolā ne faite ne te Atua kae koi tuai eiloa o faite a tino. Ne fakasino atu foki ki a latou i te Tusi Tapu e pelā me ko “agelu tapu e se lausia,” “tama tāgata a te Atua,” mo “fetū o te vaveao.” (Teu 33:2; Iop 1:6; 38:7) Ne seki faite latou ke fanafanau kae ne faite taki tokotasi latou. E sili atu i te selau miliona o latou. (Tan 7:10) E fakaasi mai i te Tusi Tapu me e isi loa ne olotou igoa totino mo uiga kese‵kese, kae e ita fitifiti latou mo te loto maulalo ma tapuaki atu a tino ki a latou, kae ko te tokoukega o latou e se fia fakaasi mai olotou igoa. (Ken 32:29; Luk 1:26; Fks 22:8, 9) E kese‵kese olotou tulaga kae kese‵kese a galuega e tuku atu ki a latou, e aofia i ei a te tavini atu i mua o te nofogaaliki o Ieova, te fakasalalauatuga o ana fekau, te fesoasoani atu ki tavini a Ieova i te lalolagi, te fakaokoatuga o fakamasinoga a te Atua, kae ‵lago atu ki te talaiatuga o te tala ‵lei. (2Tu 19:35; Sal 34:7; Luk 1:30, 31; Fks 5:11; 14:6) I aso mai mua, ka fesoasoani atu latou ki a Iesu i te taua o Amaketo.​—Fks 19:14, 15.

• Agelu Pule.

  E fakauiga me ko te “matai” io me ko te “pule.” A te fakamatalaga tenei, fakatasi mo te manatu me i te “agelu pule” i te Tusi Tapu ne fakaaoga fua ke fakasino atu ki se tino e tokotasi, e fakaasi mai i ei me e tasi fua te agelu pule. E tuku mai i te Tusi Tapu a te igoa o te agelu pule e pelā me ko Mikaele.​—Tan 12:1; Iuta 9; Fks 12:7.

• Akaia.

  I Tusitusiga Eleni Kelisiano, se fakai o Loma i te feitu ki saute o Eleni mo tena laumua i Kolinito. Ne aofia i Akaia a kogā koga katoa o Peloponese mo te kogaloto o te konitineta o Eleni. (Gal 18:12)​—Onoono ki te MF E13.

• Alamaika.

  Se ‵gana telā e tai fakapilipili eiloa ki te ‵gana Epelu, kae fakaaoga foki te fakasologa o mataimanu a latou. Ne fai‵pati muamua ki ei a te kau Alamea kae fakamuli ifo ne fai mo fai te ‵gana lauiloa i te lalolagi kātoa i mea tau pisinisi mo fesokotakiga i emupaea o Asulia mo Papelonia. Ne fai foki mo fai te ‵gana i tino ga‵lue o te malo i te Emupaea o Pelesia. (Esl 4:7) A nisi vaega o te tusi o Esela, ko Ielemia mo Tanielu ne tusi i te ‵gana Alamaika.​—Esl 4:8–​6:18; 7:12-26; Iel 10:11; Tan 2:4e–7:28.

• Alamo; Tino Alamea.

  Ko tino ne ‵tupu mai i te tama tagata a Semu ko Alamo kolā ne ‵nofo faeloa i kogā koga mai Mauga o Lepanona ke oko ki Mesopotamia mo kogā koga mai i Mauga o Taulusi ke oko ki Tamaseko kae fanatu loa ki te feitu ki saute. A te koga tenei, e taku ki a Alamo i te ‵gana Epelu, ne fakasino fakamuli atu ki Sulia, kae ko tino i ei ne taku ko tino Sulia.​—Ken 25:20; Teu 26:5; Ho 12:12.

• Alamota.

  Se tugapati i mea tau pese telā e fakauiga ki “Fāfine; Tamafine,” kāti e fakasino atu ki te leo kī o tamafine. Kāti ne fakaaoga sāle ke fakaasi mai ei me e ‵tau o kī te nota o se pese i se kī maluga.​—1No 15:20; Sal 46:Fmt.

• Alapasa.

  Ko te igoa o tamā fagu sausau kolā ne faite mai i se fatu telā ne maua i tafa o Alabastron, i Aikupito. Ne faite sāle a vaegā fagu sausau penā kae fakafoliki a te gutu o ia ko te mea ke mafai o ‵pono faka‵lei ke mo a eiloa ma ‵sali ki tua a te sausau tāua tenā. A te fatu tenā ne fakaigoa foki eiloa ki te igoa tenā.​—Mko 14:3.

• Aleopako.

  Se mauga maluga i Atenai, i te feitu ki mātū-togala o te Acropolis. Ko te igoa foki o te kaupule (fono fakamasino) i konā. Ne avatu a Paulo ki te Aleopako ne tino mai te kau Setoiko mo te kau Epikulo ke fakamatala atu ana talitonuga.​—Gal 17:19.

• Alefa mo te Omeka.

  Ko igoa o te mataimanu muamua mo te ‵toe mataimanu i te fakasologa o mataimanu a te kau Eleni; e tolu taimi ne fakaaoga fakatasi i ei i te Fakaasiga e pelā me se tofi o te Atua. I mataupu konei e ‵pau eiloa te fakauigaga o te tugapati tenei mo “te tino muamua mo te tino fakaoti” mo “te kamataga mo te fakaotiga.”​—Fks 1:8; 21:6; 22:13.

• Alofa fakamaoni.

  Ne ‵fuli i te ukega o taimi mai te pati Epelu ko te cheʹsedh, telā e fakasino atu ki te alofa telā e fakamalosi aka ne te fakamaoni, loto fakamaoni, alofa tumau, mo te ‵piki ‵mautakitaki atu ki ei. Ne masani o fakaaoga ki te alofa o te Atua ki tino, kae e penā foki te alofa i va o tino.​—Eso 34:6; Lut 3:10.

• Alofa tauanoa.

  Se pati Eleni mo se manatu fakavae telā e gali kae fakafiafia. E masani o fakaaoga te pati ke fakasino atu ki se vaegā meaalofa io me se faifaiga alofa o tuku atu. Kafai e fakasino atu ki te alofa tauanoa o te Atua, e fakamatala mai i te pati a te meaalofa faivasaga mo te lotomalie a te Atua, e aunoa mo te fakamoemoega ke toe ‵togi atu. Tela la, se fakaasiga o te tuku atu o te Atua i se auala lasi mo te alofa kaimalie kae atafai ki tino. A te tugapati Eleni ne ‵fuli foki ki vaegā tugapati pelā mo te “fai se mea ‵lei” mo te “meaalofa atafai.” Ne tuku atu ki se tino telā e se ‵tau lele eiloa o maua ne ia se mea, telā ne fakamalosi aka ne te uiga kaimalie o te tino telā e tuku atu ana mea.​—2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Amaketo.

  Ne māfua mai i te pati Epelu ko te Har Meghid·dohnʹ, telā e fakauiga ki te “Mauga o Mekito.” E isi se sokoga o te pati ki “te taua i te aso lasi o te Atua Malosi Katoatoa” telā ka fakamaopoopo ki ei a “tupu o te lalolagi nofoaki kātoa” ke taua atu ki a Ieova. (Fks 16:14, 16; 19:11-21)​—Onoono ki te FAKALAVELAVE LASI.

• Amene.

  “Ke fai eiloa penā,” io me “e tonu eiloa.” Ne māfua mai a te pati tenā i te pati fakavae i te ‵gana Epelu ko te ʼa·manʹ, telā e fakauiga ki te “ke fakamaoni, fakatalitonugina.” E fai atu “Amene” ke fakaasi atu ei te lotomalie ki se tautoga, se ‵talo, io me se fakamatalaga. I te Fakaasiga, ne fakaaoga te pati tenā e pelā me se tofi o Iesu.​—Teu 27:26; 1No 16:36; Fks 3:14.

• Amioga fakatauavaga sē ‵tau.

  Mai te pati Eleni ko te por·neiʹa, se tugapati mō vaegā faifaiga fakatauavaga sē ‵tau katoa. E aofia i ei a te mulilua, faifaiga talitāgata, amioga fakatauavaga i va o tino kolā e se avaga, amioga faka-sotoma, kae penā foki mo manu. Ne fakaaoga i se auala fakatusa i te Fakaasiga e uiga ki se fafine talitāgata fakalotu e igoa ki a “Papelonia te Sili” ke fakamatala mai i ei ana fesokotakiga masani mo pule o te lalolagi tenei ke maua sena malosi pule mo mea faka-te-foitino. (Fks 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Gal 15:29; Kal 5:19)​—Onoono ki te FAFINE TALITĀGATA.

• Amioga solitulafono; Solitulafono.

  Ko te sē tautali atu i te tulafono tusia; ko te ‵teke atu ki se tulafono. E tai ‵pau mo te “agasala” i te Tusi Tapu.​—Sal 51:3; Lom 5:14.

• Amio matafatu mo te sē āva.

  Ne māfua mai i te pati Eleni ko te a·selʹgei·a, se tugapati telā e fakasino ki faifaiga kolā e ‵teke malosi atu ki tulafono a te Atua kae e fakaasi mai i ei se uiga matafatu io me ko te loto toa masei; se uiga telā e fakaasi atu ei te sē āva io me ko te fakaseaogaga o pulega, tulafono mo fakatonuga. E se fakasino atu a te tugapati tenei ki tamā amioga sē ‵lei.​—Kal 5:19; 2Pe 2:7.

• Amiotonu.

  I te Tusi Tapu, ko te mea telā e tonu e ‵tusa mo tulaga o te Atua ki te mea tonu mo te mea ‵se.​—Ken 15:6; Teu 6:25; Fat 11:4; Sef 2:3; Mat 6:33.

• Amo.

  Se fiti telā e na i luga i tuauma o se tino, kae fakatau‵tau a amoga i mata takitasi, io me se lakau e na i luga i ua o manu e lua (masani ko pulumakau) māfai ko ‵futi se mea faigaluega i te fatoaga io me se kā. Ona ko te mea ne masani o fakaaoga ne pologa a amo ke sau aka ei a amoga ‵mafa, ne fakaaoga a te amo i se auala fakatusa ke fakaata mai i ei a te ‵nofo pologa io me ko te fakalogo ki te suā tino, e pelā foki mo puapuaga mo logo‵maega. A te ave kea‵teaga io me ko te ‵fatiga o se amo e fakauiga i ei ki te fakasaolotoga mai te ‵nofo pologa, puapuaga, mo faifaiga sē ‵lei.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Anetikeliso.

  E lua a uiga o te pati Eleni tenei. E fakasino atu ki se mea telā e ‵teke atu ki, te Keliso. E mafai foki o fakasino atu ki se Keliso loi, se tino e tu i te tulaga o Keliso. A tino, fakapotopotoga, io me ko potukau katoa kolā e ‵losi ‵se mai me e sui ne latou a Keliso io me e fai mai i a latou ko te Mesia io me e ‵teke atu ki te Keliso mo ana soko e mafai o taku ne anetikeliso.​—1Io 2:22.

• Api.

  Ko te igoa o te 5 o masina o te kalena tapu a te kau Iutaia mo te 11 o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai i te kogaloto o Iulai ki te kogaloto o Aokuso. E se taku mai te igoa tenā i te Tusi Tapu; e fakasino atu fua ki ei e pelā me ko te “lima o masina.” (Num 33:38; Esl 7:9)​—Onoono ki te MF E15.

• Apipa.

  Ko te igoa mua o te masina muamua i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te fitu o masina i te kalena faka-te-galuega. E fakauiga ki “Fuaga (o Saito)” kae e vau mai i te kogaloto o Mati ki te kogaloto o Apelila. Mai tua o te ‵fokiatuga o te kau Iutaia mai Papelonia, ne taku ei ki a Nisani (Teu 16:1)​—Onoono ki te MF E15.

• Aposetasi.

  A te pati tenei i te ‵gana Eleni (a·po·sta·siʹa) e vau mai i te veape telā e fakauiga tonu ki te “ke faka‵mao kea‵tea mai.” A te nauna e fakauiga ki te “tiakina, tuku tiaki, io me ko te ‵teke atu.” I Tusitusiga Eleni Kelisiano, a te “aposetasi” ne fakaaoga muamua ki tino kolā ne ‵tele kea‵tea mai i te tapuakiga tonu.​—Fat 11:9; Gal 21:21; 2Te 2:3.

• Apositolo.

  A te uiga fakavae o te pati ko te “se tino ne uga atu,” kae ne fakaaoga ki a Iesu mo nisi tino kolā ne uga ke tavini atu ki nisi tino. Ne masani o fakaaoga sāle ki soko kolā ne filifili aka eiloa ne Iesu e pelā me se potukau o sui e toko 12 kolā ne ‵tofi aka.​—Mko 3:14; Gal 14:14.

• Asasela.

  Se igoa Epelu telā kāti e fakauiga ki te “Kouti Telā e Galo.” I te Aso o te Faka‵māga, a te kouti telā ne fakatoka mō Asasela ne uga atu ki te koga lavaki, telā e ave kea‵tea ei i se auala fakatusa a agasala a te fenua i te tausaga ko teka.​—Lev 16:8, 10.

• Aselgeia.​—

  Onoono ki te AMIOGA MATAFATU MO TE SĒ ĀVA.

• Asia.

  Ko te igoa o se fakai o Loma i Tusitusiga Eleni Kelisiano, telā ne aofia i ei a te koga telā ko fai i aso nei mo fai te vaega i te feitu ki togala o Turkey, e pelā foki mo nisi tamā fenua i tafa o te tai, e pelā mo Samosi mo Patamo. A tena laumua ko Efeso. (Gal 20:16; Fks 1:4)​—Onoono ki te MF E13.

• Asitate.

  Se atua fafine o taua mo te fanafanau a te kau Kanana, te avaga fafine a Paala.​—1Sa 7:3.

• Aso o te Faka‵māga.

  Ko te ‵toe aso tapu tāua mō te kau Isalaelu, telā ne taku foki ki te Yom Kippur (mai te pati Epelu yohm hak·kip·pu·rimʹ, “aso o te ufiga o agasala”), ne pakū ki a Etanima po 10. Tenei eiloa te aso e tasi fua i te tausaga ne fanatu ei a te faitaulaga sili ki te Potu Tafasili i te Tapu o te faleie tapu. E ofo atu ne ia i konā a te toto o taulaga mō ana agasala, agasala a nisi tino Levi, mo agasala a tino. Ko te taimi o se fakatasiga tapu mo te fakalikiliki, kae ko te sapati foki, se taimi ke taofi aka a galuega masani.​—Lev 23:27, 28.

• Aso fakaoti.

  A te tugapati tenei mo tugapati tai ‵pau, e pelā mo “te fakaotiotiga o aso fakaoti,” ne fakaaoga i valoaga i te Tusi Tapu ke fakasino atu ki te taimi ka oko atu ei te tulaga o mea ‵tupu ki tena fakaotiga. (Esk 38:16; Tan 10:14; Gal 2:17) E ‵tusa mo te valoaga, e mafai o fakauiga a te mea tenei ki se vaitaimi telā e aofia i ei a nai tausaga io me e uke atu. A te lasiga o taimi, e fakaaoga i te Tusi Tapu a te tugapati tenei e uiga ki “aso fakaoti” o te olaga masei tenei, i te taimi e fakatasi mai ei a Iesu i se auala sē matea.​—2Ti 3:1; Iak 5:3; 2Pe 3:3.

• Aso Fakamasino.

  Se aso, io me se vaitaimi, e ‵tu atu ei a potukau, fenua, io me ko tino i mua o te Atua. Kāti ko te taimi ka tamate i ei a tino kolā e ‵tau o tamate, io me kāti e tuku mai ne te fakamasinoga tenei se avanoaga ki nisi tino ke faka‵sao kae maua te ola se-gata-mai. Ne fakasino atu a Iesu Keliso mo ana apositolo ki te “Aso Fakamasino” i aso mai mua telā e se aofia fua i ei a tino ola kae e penā foki mo latou kolā ko oti ne ‵mate.​—Mat 12:36.

• Aso Fakatoka.

  Ko te igoa o te aso mai mua o te Sapati, telā e fai ei ne te kau Iutaia a fakatokatokaga kolā e manakogina. Ne oti atu te aso tenā māfai ko tō te mata o te la telā e taku i aso nei ko te Aso Lima, kae e kamata mai i ei te Sapati. E kamata te aso faka-Iutaia mai te afiafi-po ke oko ki te suā afiafi-po.​—Mko 15:42; Luk 23:54.

• Atala.

  Ko te igoa o te 12 o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia kae ko te 6 o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai i te kogaloto o Fepuali ki te kogaloto o Mati. (Est 3:7)​—Onoono ki te MF E15.

• Atua Tonu, te.

  Ko te ‵fuliga o te tugapati Epelu mō “te Atua.” I te ukega o taimi, a te fakaaogaga o te pati “te” i te ‵gana Epelu ne fai pelā me se auala ke faka‵kese ei a Ieova e pelā me ko te Atua tonu fua e tokotasi māfai e fakatusa ki atua ‵se. A te ‵fuliga ko “te Atua tonu” e tauave eiloa i ei mo te fakaeteete a te uiga kātoa o te tugapati Epelu i vaegā mataupu penā.​—Ken 5:22, 24; 46:3; Teu 4:39.

• Avaga fakasalasala.

  Ko te tokolua o avaga telā e masani o fai sāle e pelā me se pologa fafine.​—Eso 21:8; 2Sa 5:13; 1Tu 11:3.

• Avaga mo te taina o tena avaga.

  Ne aofia fakamuli a te tuu tenei i te Tulafono faka-Mose, telā e ‵tau o avaga se tagata ki te avaga fafine a tena taina telā ko mate kae seai ne ana tama, ko te mea ke maua mai a tama‵liki ke faka‵solo ei te gafa o tena taina.​—Ken 38:8; Teu 25:5.

• Ave fakapagota.

  Ko te avega kea‵tea o se tino mai tena fenua tonu io me ko tena fale, e masani o fai ne tino manumalo. E fakauiga a te pati Epelu ki te “ma‵vae.” E lua taimi ne ave fakapagota ei a tino Isalaelu i se auala lasi. Ne ave fakapagota a te malo o matakāiga e sefulu i te feitu ki mātū ne te kau Asulia, kae fakamuli ifo ne ave fakapagota a te malo o matakāiga e lua ki saute ne te kau Papelonia. A te ‵toega o latou ne ‵foki atu ki olotou fenua mai lalo i te takitakiga a Kulesa, te pule o te kau Pelesia.​—2Tu 17:6; 24:16; Esl 6:21.

E

• Eufilate.

  Ko te ‵toe vaitafe loa kae tāua i te feitu ki saute-togala o Asia, kae se tasi o toe vaitafe ‵lasi e lua i Mesopotamia. Ne taku mai muamua i te Kenese 2:14 e pelā me se vaitafe e tasi mai i vaitafe e fa o Etena. Ne taku sāle ki “te Vaitafe.” (Ken 31:21) Ko te tuakoi o Isalaelu i te feitu ki mātū o te lotou kogā fenua. (Ken 15:18; Fks 16:12)​—Onoono ki te MF E2.

• Eunuka.

  E fakauiga tonu eiloa ki se tagata telā ne ‵pena. A vaegā tāgata penā ne masani o faka‵sopo aka i fale o tupu e pelā me ne tino fesoasoani io me ne tausi o te tupu fafine mo avaga fakasalasala a te tupu. E fakasino atu foki a te tugapati tenā ki se tagata telā ne seki fai mo fai se eunuka tonu, kae ne ‵tofi aka ke galue i te koga ateatea a te tupu. Ne fakaaoga foki i se auala fakatusa ke fakasino atu ki se ‘eunuka mō te Malo,’ se tino telā e fakaasi atu ne ia te loto pulea ko te mea ke tuku katoatoa atu a ia ki te taviniga a te Atua.​—Mat 19:12; Est 2:15; Gal 8:27.

• Efa.

  Ko te fuāga o mea ma‵lō mo te mea telā ne fakaaoga mō fua ki ei a saito. Ne ‵pau mo te paita o mea vai‵vai, telā ko te 22 L. (Eso 16:36; Esk 45:10)​—Onoono ki te MF E14.

• Efalaima.

  Ko te igoa o te tama tagata i te tokolua a Iosefa; ne fakaaoga foki a te igoa tenei ki te matakāiga e tasi o Isalaelu. I te otiga ne vaevae a Isalaelu, a Efalaima, e pelā me ko te ‵toe matakāiga tāua eiloa, ne sui ne ia a te malo kātoa o matakāiga e sefulu.​—Ken 41:52; Iel 7:15.

• Efota.

  Se gatu e pelā mo te gatu tali ‵pefu e ‵pei ki ei a faitaulaga. E pei a te faitaulaga sili ki se efota fakapito, kae i te feitu ki mua ko te ufi fatafata telā e faka‵piki ki ei a fatu tāua e 12. (Eso 28:4, 6)​—Onoono ki te MF E5.

• Elula.

  Ko te igoa o te 6 o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te 12 o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai te kogaloto o Aokuso ki te kogaloto o Setema. (Nee 6:15)​—Onoono ki te MF E15.

• Epelu.

  Ne fakaaoga sāle muamua ke fakasino atu ki a Apelamo (Apelaamo), ke faka‵kese ei a ia mai i ana tuakoi Amoni. Ne fakaaoga fakamuli ifo ke fakasino atu ki tino ne ‵tupu mai i a Apelaamo e auala i tena mokopuna ko Iakopo e pelā foki mo te lotou ‵gana. I taimi o Iesu, ne kamata o aofia i te ‵gana Epelu a tugapati Alamaika e uke kae ko te ‵gana foki telā ne fakaaoga ne Keliso mo ana soko.​—Ken 14:13; Eso 5:3; Gal 26:14.

• Etanima.

  Ko te igoa o te fitu o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te masina muamua i te kalena faka-te-galuega. E vau mai te kogaloto o Setema ki te kogaloto o Oketopa. Mai tua o te ‵fokimaiga o te kau Iutaia mai Papelonia, ne sui ei ki a Tisili. (1Tu 8:2)​—Onoono ki te MF E15.

• Etoma.

  Ko te suā igoa o Esau, te tama tagata a Isaako. Ne puke ne tino mai te gafa o Esau (Etoma) a te kogā koga o Seila, te koga maugā i te va o te Tai Mate mo te Gulf of ʹAqaba. Ne lauiloa e pelā me ko Etoma. (Ken 25:30; 36:8)​—Onoono ki te MF E3 mo te E4.

I

• Iakopo.

  Ko te tama tagata a Isaako mo Lepeka. Ne fakaigoa fakamuli ne te Atua a ia ki a Isalaelu, kae ne fai a ia mo tupuga o tino Isalaelu (kolā ne taku foki ki te kau Isalaelu kae fakamuli, ki te kau Iutaia). A ia ko te tamana o tama tāgata e toko 12, kolā fakatasi mo tino ne ‵tupu mai i a latou, ne fakavae ki ei a matakāiga e toko 12 o te fenua o Isalaelu. A te igoa o Iakopo ne tumau eiloa o fakaaoga ki te fenua io me ko tino Isalaelu.​—Ken 32:28; Mat 22:32.

• Ieova.

  Ko te ‵fuliga masani i te ‵gana Palagi o te Tetragrammaton (ko mataimanu Epelu e fa o te igoa totino o te Atua), telā e sae mai faka-7,000 tupu taimi i te ‵fuliga tenei.​—Onoono ki te MF A4 mo te A5.

• Ietutunu.

  Se tugapati telā e se iloa tonu tena uiga kae sae mai i fakamatalaga o te Salamo 39, 62, mo te 77. A fakamatalaga konei e foliga mai me ne fakatonuga ki te auala e ‵tau o usu ei te salamo, kāti e fakaasi mai i ei te auala e usu i ei io me ko te mea fakatagitagi. Ne isi se tino usuusu mai te matakāiga o Levi e igoa ki a Ietutunu, tela la, a te usuga io me ko te tātāga o te mea fakatagitagi tenei kāti ne aofia a ia i ei io me ko ana tama tāgata.

• Iuta.

  Ko te tama tagata i te tokofa a Iakopo i tena avaga ko Lea. I tena togi mate telā ne fai pelā me se valoaga, ne ‵valo mai ne Iakopo me ka vau se tino pule sili kae tumau mai te kāiga o Iuta. A Iesu, i tena olaga faka-te-foitino, ne tupu mai i a Iuta. A te igoa o Iuta ne fakasino atu foki ki te matakāiga kae fakamuli ki te malo telā ne fakaigoa ki a Iuta. E pelā me ko te malo ki saute, ne aofia i a Iuta a matakāiga o Isalaelu mai i a Iuta mo Peniamina kae ne aofia foki i ei a faitaulaga mo tino Levi. Ne nofo a Iuta i te feitu ki saute o te fenua telā ne aofia i ei a Ielusalema mo te faletapu.​—Ken 29:35; 49:10; 1Tu 4:20; Epe 7:14.

• Iutaia.

  Se tugapati ne fakaaoga ki se tino i te matakāiga o Iuta mai tua o te takavalega o te malo o matakāiga e sefulu o Isalaelu. (2Tu 16:6) Mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia, ne fakaaoga ki te kau Isalaelu mai matakāiga kese‵kese kolā ne ‵foki atu ki Isalaelu. (Esl 4:12) Fakamuli ifo, ne fakaaoga i te lalolagi kātoa ke faka‵kese ei te kau Isalaelu mai tino o Fenua Fakaa‵tea. (Est 3:6) Ne fakaaoga foki te tugapati tenei i se auala fakatusa ne te apositolo ko Paulo i te taimi ne fakamatala atu ei ne ia me e se tāua a te fenua i te fakapotopotoga Kelisiano.​—Lom 2:28, 29; Kal 3:28.

• Iupeli.

  Ko taki 50 tausaga katoa, telā ne lau aka mai te taimi ne ulu atu ei te kau Isalaelu ki te Fenua o te Folafolaga. Ne ‵tau o tuku tiaki a te laukele i te tausaga kātoa o te Iupeli, kae ne ‵tau o fakasaoloto i ei a pologa Epelu. A laukele kolā ne tuku fakasolo mai i matakāiga kae ne ‵togi atu ki tua ne faka‵foki katoa i te taimi tenei. I se auala fakatusa, ne fai a te Iupeli mo fai se tausaga kātoa o ‵kaiga fiafia, se tausaga o te saolotoga telā ne toe fakafoki atu ei te fenua ki te tulaga ne maua ne ia i te taimi muamua ne fakatu ei ne te Atua.​—Lev 25:10.

• Ikaiona.

  Se tugapati mō te fakatonutonuga o pese. E pelā mo te fakaaogaga i te Salamo 9:16, e mafai o fakauiga a te pati ki te ‵tagi malū o se kitala māfai ko mānava io me se mānavaga tai leva eiloa ko te mea ke mafaufau ‵loto ki ei.

• Iluliko.

  Se fakai o Loma i te feitu ki mātū-togala o Eleni. Ne faimalaga atu a Paulo ki te koga ‵mao tenei i tena galuega, kae ne seki taku mai me ne talai atu a ia i Iluliko io me ne oko atu ki ei. (Lom 15:19)​—Onoono ki te MF E13.

• Isalaelu.

  Ko te igoa ne tuku atu ne te Atua ki a Iakopo. Ne fakaaoga fakamuli ke fakasino atu ki tino katoa kolā ne ‵tupu mai i a ia e pelā me se potukau i so se taimi. A tino ne ‵tupu mai i tama tāgata e toko 12 a Iakopo ne taku ki tama tāgata o Isalaelu, te kāiga o Isalaelu, tino (tāgata) Isalaelu, io me ko te kau Isalaelu. Ne fakaaoga foki e pelā me ko te igoa mō te malo ki mātū o matakāiga e sefulu kolā ne ‵vae kea‵tea mai te malo ki saute, kae fakamuli ifo e pelā me se tugapati ke fakasino atu ki Kelisiano fakaekegina, ko te “Isalaelu a te Atua.”​—Kal 6:16; Ken 32:28; 2Sa 7:23; Lom 9:6.

• Isopo.

  Se lakau telā e ‵gali ana kaula mo lau, kae ne fakaaoga ke apiapi atu ei a toto io me ko vai i taimi o te faka‵māga. Kāti ko te lakau ko te marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). E pelā mo te fakaaogaga i te Ioane 19:29, kāti ko te marjoram telā ne faka‵piki atu ki se kaula io me ko te durra, se vaega o te lakau lauiloa ko te sorghum (Sorghum vulgare), ona ko te mea ne mafai o loa ‵ki te foitino o te lakau tenei ke mafai o faka‵piki atu se omomi ki ei telā ne ufi ki uaina ‵kona kae tuku atu ki te gutu o Iesu.​—Eso 12:22; Sal 51:7.

O

• Ogaumu.

  Se mea mo faka‵vela io me fakaliua ei a fiti; ne fakaaoga foki ke ‵sunu ki ei a mea ne faite ki te kele mo nisi mea ne faite ki fatu. I taimi o te Tusi Tapu ne faite a ogaumu ki puliki io me ki fatu. A te ogaumu mō ‵sunu a mea ne faite ki te kele mo mea ne faite ki fatu mo te ‵sunuga foki o lase ne fakaigoa foki ki se ogaumu tao puliki.​—Ken 15:17; Tan 3:17; Fks 9:2.

• Olaga tenei.

  Ko te ‵fuliga o te pati Eleni ai·onʹ māfai e fakasino atu ki te tulaga nei o te olaga io me ko mea ‵tupu kolā e faka‵kese ei se vaitaimi, se taimi, io me se kautama. E faipati mai te Tusi Tapu ki te “olaga tenei,” telā e fakasino atu ki tulaga i te lalolagi nei mo te olaga masei tenei. (2Ti 4:10) E auala i te feagaiga o te Tulafono, ne kamata ne te Atua se fakatokaga telā ne taku ne nisi tino ki te kau Isalaelu io me ko te vaitaimi o te Kau Iutaia. E auala i tena taulaga togiola, ne fakaaoga ne te Atua a Iesu Keliso ke kamata mai ei se fakatokaga ‵kese, telā ne aofia muamua i ei a te fakapotopotoga o Kelisiano fakaekegina. Ne fakamailoga a te mea tenei ki te kamataga o se vaitaimi fou, telā ne fakailoga ki mea ‵tonu kolā ne fakaata mai i te feagaiga o te Tulafono. Kafai e fakauiga ki mea e uke, e fakasino atu a te fuaiupu tenei ki fakatokaga kese‵kese o mea, io me ko tulaga i aso nei, kolā ko leva ne lavea atu io me ka ‵sae aka fakamuli.​—Mat 24:3; Mko 4:19; Lom 12:2; 1Ko 10:11.

• Oma.

  Ko te fuāga o mea ma‵lō telā e ‵pau mo te 2.2 L, io me ko te tasi-vae-sefulu o te efa. (Eso 16:16, 18)​—Onoono ki te MF E14.

• Onika.

  Se fatu e se tāua malosi, ko te vaega makeke o te fatu ko te akate, io me se vaega o te fatu ko te kalesitoni. A te onika e isi ne laina ‵kena i vasia o laina uli, kakī, kula, lanu kena‵kena, io me lanu launiu. Ne fakaaoga foki i gatu fakapito o te faitaulaga sili.​—Eso 28:9, 12; 1No 29:2; Iop 28:16.

• Ovasia.

  Se tagata telā e maua ne ia te tiute tāua ke tausi kae puipui te fakapotopotoga e pelā me se tausi mamoe. A te manatu fakavae i te tugapati Eleni e·piʹsko·pos ko te onoono ke puipui faka‵lei. A te tugapati “ovasia” mo te “toeaina” (pre·sbyʹte·ros) e fakasino atu ki te tulaga loa e tasi i te fakapotopotoga Kelisiano, kae ko te “toeaina” e fakaasi mai i ei a uiga o se tino ko matua ‵lei telā ne ‵tofi aka, kae ko te “ovasia” e faka‵mafa mai i ei a tiute kolā e ‵mai tasi mo te fakasopoga tenei.​—Gal 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

U

• Ufi fatafata.

  Ko te ufi e fakagaligali ki fatu tāua telā e pei ki ei te faitaulaga sili o Isalaelu mai mua o tena fatu i so se taimi e ulu atu ei a ia ki te Potu Tapu. E taku ki te “ufi fatafata mō fakamasinoga” me e maua i ei a te Ulima mo te Tumema, kolā ne fakaaoga ke fakaasi mai i ei a fakamasinoga a Ieova. (Eso 28:15-30)​—Onoono ki te MF E5.

• Ulima mo te Tumema.

  Ne mea ne fakaaoga ne te faitaulaga sili i se auala tai ‵pau mo te fakaaogaga o te vili ke iloa aka ei a te loto o te Atua māfai e manakogina ke maua se tali tāua mai i a Ieova ki fesili a te fenua. Ne tuku a te Ulima mo te Tumema i loto i te ufi fatafata o te faitaulaga sili i te taimi e ulu atu ei a ia ki loto i te faleie tapu. E foliga mai me ne gata atu te lotou fakaaogaga i te taimi ne fakamasei ei ne Papelonia a Ielusalema.​—Eso 28:30; Nee 7:65.

• Ulupou.

  Ko te ulu o te pou telā ne teuteu fakagaligali. A te avā pou ko Iakini mo Poasa ne ‵tu i mua o te faletapu o Solomona. (1Tu 7:16)​—Onoono ki te MF E8.

F

• Faataoto..

  Ne pati ‵poto io me ne tala toe‵toe kolā e tuku mai i ei se akoakoga io me e fakamatala mai i ei se munatonu tāua i nai pati fua. A te faataoto faka-te-Tusi Tapu e mafai o sae mai e auala i pati faka‵numi io me se tupua. E aofia i te faataoto se munatonu i tugapati ‵gali kae masani o fakaaoga i ei a pati fakauiga. Ne fai a nisi pati mo fai ne tugapati fakatauemu masani io me ne pati sē āva ki nisi tino.​—Fai 12:9; 2Pe 2:22.

• Failautusi.

  Ko tino laga tusi o Tusitusiga Epelu. I te taimi ne vau ei a Iesu ki te lalolagi, ne fai latou mo fai se potukau o tāgata kolā ne tauloto ki te Tulafono. Ne ‵teke latou ki a Iesu.​—Esl 7:6, fml.; Mko 12:38, 39; 14:1.

• Faitaulaga pule.

  Ko te suā pati mō te “faitaulaga sili” i Tusitusiga Epelu. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, a te tugapati ko te “faitaulaga pule” e fakauiga ki tāgata tāua kolā e aofia i te ‵tofi fakafaitaulaga, kāti e aofia i ei so se faitaulaga sili telā ko oti ne sui mo takitaki o potukau faitaulaga e toko 24.​—2No 26:20; Esl 7:5; Mat 2:4; Mko 8:31.

• Faitaulaga sili.

  Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, ko te faitaulaga tāua telā e sui ne ia a tino i mua o te Atua kae tausi ne ia a nisi faitaulaga. E fakaigoa foki ki “te faitaulaga pule.” (2No 26:20; Esl 7:5) Ko ia tokotasi fua ne talia ke ulu atu ki te Potu Tafasili i te Tapu, ko te potu tafa ki loto o te faleie tapu kae fakamuli ko te faletapu. E fai fua ne ia te mea tenā i te Aso o te Faka‵māga. A te tugapati “faitaulaga sili” ne fakasino atu foki ki a Iesu Keliso.​—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Epe 4:14.

• Faivailakau.

  Ko te talitonuga me e ola a agaga o tino ‵mate kae e mafai o fesokotaki latou mo tino ola, maise eiloa e auala i se tino (se sokoga) telā e tosina malosi atu ki olotou fakamalosiga. A te pati Eleni mō te “faifaiga faivailakau” ko te phar·ma·kiʹa, telā e fakauiga ki se “tino e konā i vailakau tapu.” A te tugapati ne kamata o isi sena fesokotakiga ki te faivailakau ona ko te mea i aso mua, ne masani o fakaaoga a vailakau tapu māfai ko akai atu ki te ‵mana o temoni ko te mea ke aofia i mea fakataulaitu.​—Kal 5:20; Fks 21:8.

• Fafine talitāgata.

  Se tino telā e aofia i faifaiga fakatauavaga mai tua o te fakaipoipoga, maise eiloa ke maua ne tupe. (A te pati Eleni mō te “fafine talitāgata,” ko te porʹne, e vau mai i te pati fakavae telā e fakauiga ki te “ke ‵togi atu.”) A te pati tenei e masani o fakasino atu ki se fafine, faitalia me e taku mai foki a tāgata talitāgata i te Tusi Tapu. Ne taku fakamasei a faifaiga talitāgata i te Tulafono faka-Mose, kae ne seki talia a te ‵togi o te fafine talitāgata e pelā me se meaalofa ki te faleie o Ieova, telā e ‵kese mo faifaiga fapaupau ki te fakaaogaga o fāfine talitāgata i te faletapu e pelā me se auala ke maua ei a tupe. (Teu 23:17, 18; 1Tu 14:24) E fakaaoga foki i te Tusi Tapu a te tugapati i se auala fakatusa, ke fakasino atu ki tino, atufenua, io me ko fakapotopotoga kolā e aofia i nisi vaega o te ifo ki tupua kolā e fai mai i a latou ne tino tapuaki ki te Atua. E pelā mo fakailoga fakalotu e taku ki “Papelonia te Sili” e fakamatala mai i te Fakaasiga e pelā me se fafine talitāgata ona ko ana fesokotakiga mo tino pule o te lalolagi tenei ke maua a tulaga ma‵luga mo tupe.​—Fks 17:1-5; 18:3; 1No 5:25.

• Fakaeke; Faū.

  E fakauiga loa te pati Epelu ki te “‵mili ki se mea vaivai.” Ne ‵mili se tino io me se mea ki te sinu ke fakamailoga ei tena tukuatuga ki se taviniga fakapito. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, ne fakaaoga foki te pati tenā ki te ‵ligiatuga o te agaga tapu ki tino kolā e filifili aka mō te fakamoemoega faka-te-lagi.​—Eso 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Fakai o Tavita.

  Ko te igoa ne tuku atu ki te fakai o Iepuse mai tua o te fakatakavalega ne Tavita kae faite ne ia tena palesi i ei. E taku foki ki a Siona. Ko te vaega i te feitu ki saute-saegala kae ko te ‵toe koga leva o Ielusalema.​—2Sa 5:7; 1No 11:4, 5.

• Fakai faka‵lafi.

  Ko fakai o te kau Levi kolā ne mafai o tele atu ki ei se tino telā ne mate fakafuasei se tino i a ia ke puipui ei a ia mai te tino telā e ‵tau o taui atu ne ia te toto o te tino ne mate. Ne filifili aka ne Mose kae fakamuli ifo ko Iosua mai lalo i te takitakiga a Ieova a vaegā fakai e ono penā, kae e ‵tu i kogā koga kese‵kese i te Fenua o te Folafolaga. I te taimi e oko atu ei ki se fakai faka‵lafi, e fanatu a te tino telā ne tele ke maua sena puipuiga o taku atu tena fakalavelave ki toeaina i te mataloa o te fakai kae ne talimalo faka‵lei a ia. Ko te mea ke se fakaaoga ‵se ne tino tatino mo te iloa tonu a te fakatokaga tenei, e ‵tau mo te tino telā e faka‵lafi atu o tu i mua o te fono i te fakai telā ne mate ei te tino ko te mea ke fakamaoni faka‵lei aka me i a ia e se ‵se. Kafai e fakamaoni aka me i a ia e se ‵se, e toe fakafoki atu a ia ki te fakai faka‵lafi, kae e ‵tau mo ia o nofo i loto i tuakoi o te fakai tenā i tena olaga kātoa io me ke oko eiloa ki te taimi e mate ei te faitaulaga sili.​—Num 35:6, 11-​15, 22-​29; Ios 20:2-8.

• Fakailoga.

  Se mea, se faiga, se tulaga, io me se fakaasiga fai fakaa‵tea telā e isi se mea e fakauiga ki ei e pelā me se fakaasiga o se isi mea, i aso nei io me ko aso mai mua.​—Ken 9:12, 13; 2Tu 20:9; Mat 24:3; Fks 1:1.

• Fakaosoga o Solomona.

  I te faletapu i aso o Iesu, ne ‵pui faka‵lei se auala i te feitu ki saegala o te koga ateatea, telā ne tali‵tonu malosi me ko te ‵toega mai te faletapu o Solomona. Ne sasale atu a Iesu i ei i “te ‵tau ‵moko,” kae ne maopoopo foki i konā a Kelisiano mua mō tapuakiga. (Ioa 10:22, 23; Gal 5:12)​—Onoono ki te MF E11.

• Fakalavelave lasi.

  A te pati Eleni mō te “fakalavelave” e fakaasi mai i ei a te manatu o te loto mafatia io me ko te logo‵mae mai fakanofonofoga faiga‵ta. Ne faipati a Iesu e uiga ki se “fakalavelave lasi” telā ne seki tupu aka eiloa muamua telā ka oko atu ki Ielusalema kae maise eiloa ko te fakalavelave lasi telā ka oko fakamuli atu ki tino e ‵tusa mo te taimi ka ‘vau ei a ia i tena ‵malu sili.’ (Mat 24:21, 29-​31) Ne fakamatala mai ne Paulo a te fakalavelave tenei e pelā me se faifaiga amiotonu a te Atua ki a “latou kolā e se iloa ne latou te Atua mo latou kolā e se faka‵logo ki te tala ‵lei” e uiga ki a Iesu Keliso. E fakaasi mai i te Fakaasiga mataupu e 19 me i a Iesu ko te tino telā e takitaki ne ia a kautau o te lagi o taua atu ki “te manu fekai mo tupu o te lalolagi mo olotou kautau.” (2Te 1:6-8; Fks 19:11-​21) E lavea atu se “vaitino tokouke” e ‵sao atu i te fakalavelave tenā. (Fks 7:9, 14)​—Onoono ki AMAKETO.

• Faka‵lei te va mo te Atua.

  ​—Onoono ki te FAKA‵MĀGA.

• Fakalikiliki.

  Ko te faka‵mao kea‵tea mai mea‵kai katoa mō se vaitaimi. Ne masani o fakaliki‵liki te kau Isalaelu i te Aso o te Faka‵māga, i taimi loto fanoa‵noa, mo taimi e ma‵nako ei ki te takitakiga mai te Atua. Ne kamata ne tino Iutaia a taimi fakaliki‵liki e fa i te tausaga, ke fakamailoga ki ei a mea faiga‵ta ne ‵tupu i olotou tala fakasolopito. A te fakalikiliki e sē se mea e ‵tau o fai ne Kelisiano.​—Esl 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Faka‵māga.

  I Tusitusiga Epelu, ne isi se sokoga o te manatu tenei mo taulaga kolā ne fai ei ke mafai ne tino o fakapili‵pili atu ki te Atua kae tapuaki atu ki a ia. Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, ne fai a taulaga, maise eiloa i te Aso o te Faka‵māga i te tausaga, ko te mea ke faka‵lei aka ei te va mo te Atua faitalia a agasala a tino taki tokotasi e pelā foki mo te fenua kātoa. Ne fakasino atu a taulaga konā ki te taulaga a Iesu, telā ne faka‵ma katoatoa aka ei a agasala a tino mō taimi katoa, kae tuku atu ki tino te avanoaga ke faka‵lei mo Ieova.​—Lev 5:10; 23:28; Ko 1:20; Epe 9:12.

• Fakamatalaga.

  Ko te ulutala i te kamataga o se salamo telā e fakaasi mai ei a te tino ne tusi ne ia, e tuku mai i ei a fakamatalaga e uiga ki te pogai o te tusi, e tuku mai i ei a fakatonutonuga i mea tau pese, io me e fakaasi mai i ei a te fakaaogaga mo te aoga o te salamo.​—Onoono ki fakamatalaga o Salamo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Fakapotopotoga.

  Se potukau o tino kolā e maopoopo fakatasi mō se pogai io me se galuega fakapito. I Tusitusiga Epelu, e masani o fakasino atu ki te fenua o Islaelu. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, e fakasino atu ki fakapotopotoga takitasi o Kelisiano kae maise eiloa ki te fakapotopotoga Kelisiano kātoa.​—1Tu 8:22; Gal 9:31; Lom 16:5.

• Falaoa ne ofo atu ki te Atua.

  Ko falaoa e sefululua kolā ne tuku fakatasi i fakaputuga e lua kae taki ono i ei i luga i te taipola i te potu Tapu o te faleie tapu mo te faletapu. Ne fakaigoa foki ki “te falaoa” mo “falaoa kolā ko oti ne ofo atu ki te Atua.” A te ofoatuga tenei ki te Atua ne sui ki falaoa ‵fou i Sapati takitasi. Kae ko te falaoa telā ko sui ne masani o kai fua ne faitaulaga. (2No 2:4; Mat 12:4; Eso 25:30; Lev 24:5-9; Epe 9:2)​—Onoono ki te MF E5.

• Falao, te.

  Se tofi ne tuku atu ki tupu o Aikupito. E lima a falao ne taku mai olotou igoa i te Tusi Tapu (Sesaka, So, Tilaka, Neko mo Hofala), kae ko nisi tino e se taku mai olotou igoa, e aofia i ei a latou kolā ne ma‵sei olotou faifaiga ki a Apelaamo, Mose mo Iosefa.​—Eso 15:4; Lom 9:17.

• Falaoa kolā ko oti ne ofo atu ki te Atua.​—

  Onoono ki te FALAOA NE OFO ATU KI TE ATUA.

• Faleie o maopoopoga.

  Se tugapati telā ne fakasino atu ki te faleie o Mose io me ko te faleie tapu telā ne fakatu muamua i te koga lavaki.​—Eso 33:7; 39:32.

• Faleie tapu.

  Se faleie o tapuakiga telā ne mafai o aveave kae ne fakaaoga ne te kau Isalaelu mai tua o te lotou Malaga mai Aikupito. Ne tuku i ei a te pusa o te feagaiga a Ieova, telā ne fai mo fai se ata o te fakatasi mai o te Atua, kae ne fai pelā me se koga e ofo atu ei a taulaga kae fai i ei a tapuakiga. Ne taku foki i nisi taimi ki “te faleie o maopoopoga.” A te felemi kātoa o te fale ne faite ki laupapa kae ne ufi ki laugatu lino kae ne ‵sui atu ki luga i ei a ata o kelupi. Ne ‵vae ki potu e lua, a te mea muamua e taku ki te Potu Tapu, kae ko te lua, ko te Potu Tafasili i te Tapu. (Ios 18:1; Eso 25:9)​—Onoono ki te MF E5.

• Falesaio.

  Se tamā potukau fakalotu takutakua i te Lotu Iutaia i te senitenali muamua T.A. Ne seki ‵tupu mai latou i te kāiga o faitaulaga, kae ne tau‵tali faka‵lei atu latou ki te Tulafono ke oko foki eiloa ki tamā vaega likiliki i ei, kae ne fakamaluga aka foki ne latou a tulafono fai gutu ke ‵pau mo tulafono konā. (Mat 23:23) Ne ‵teke atu latou ki so se fakamalosiga i tuu a te kau Eleni, kae e pelā me ne tino ‵poto o te Tulafono mo tuu mo aganuu, ne lasi ‵ki te lotou pulega ki tino. (Mat 23:2-6) Ne fai foki a nisi o latou mo sui o te Sanetulini. Ne masani o ‵teke atu latou ki a Iesu i te tausiga o te Sapati, tuu mo aganuu, mo te ‵kau fakatasi mo tino agasala mo tino ‵tae lafoga. Ne fai a nisi o latou mo fai ne Kelisiano, e aofia i ei a Saulo mai Taso.​—Mat 9:11; 12:14; Mko 7:5; Luk 6:2; Gal 26:5.

• Faletapu.

  Ko te fale tumau i Ielusalema telā ne sui ki ei te faleie tapu aveave sāle e pelā me ko te fakavae o te tapuakiga a te kau Isalaelu. Ne faite a te faletapu muamua ne Solomona kae ne fakaseai atu ne te kau Papelonia. A te lua o faletapu ne faite ne Selupapelu mai tua o te ‵toe ‵fokiatuga mai te ave fakapagotaga kae ne toe faite fakamuli ne Helota te Sili. I te Tusi Tapu, ne masani o taku a te faletapu ki “te fale o Ieova.” (Esl 1:3; 6:14, 15; 1No 29:1; 2No 2:4; Mat 24:1)​—Onoono ki te MF E8 mo te E11.

• Famai.

  So se masaki ‵pisi telā e oko vave atu ki koga e uke kae ‵mate i ei a tino. E masani o fakasino ki te fakaokoatuga o te fakasalaga a te Atua.​—Num 14:12; Esk 38:22, 23; Amo 4:10.

• Famasino.

  Ko tāgata kolā ne faka‵tu ne Ieova ke faka‵sao ana tino mai mua o tupu faka-te-foitino o Isalaelu.​—Fam 2:16.

• Famasino lagolago.

  Mai lalo i te pulega a Papelonia, a famasino lagolago o pulisimani ko ofisa o te malo i kogā koga kolā ne iloa ne tino i ei a te tulafono kae e se lasi te lotou pulega. I fenua mai lalo o Loma, a famasino lagolago ko tino fakatonutonu o te malo. Ne aofia i olotou galuega te tausiga o te saogalemu, fakaaogaga faka‵lei o tupe, fakamasinoga o tino ofa tulafono, kae fakatonu atu a te fakataunuga o te fakasalaga.​—Tan 3:2; Gal 16:20.

• Fatafaitaulaga.

  Se fakaputuga io me se tulaga telā ne faite ke maluga aka ki one, fatu, fatu ‵lasi, io me ne lakau kolā e ufi ki fiti kae e tuku i ei a taulaga io me ko mea ma‵nogi kolā ne ofo atu i tapuakiga. I te potu muamua o te faleie tapu mo te faletapu, e isi se tamā “fatafaitaulaga aulo” mō ofo atu a mea ma‵nogi. Ne faite ki lakau kolā e ufi ki aulo. E isi se “fatafaitaulaga kopa” mō taulaga ‵sunu ne tu mai tua o te koga ateatea. (Eso 27:1; 39:38, 39; Ken 8:20; 1Tu 6:20; 2No 4:1; Luk 1:11)​—Onoono ki MF E5 mo te E8.

• Fatu fakavae.

  Se fatu e fakatu i te ‵kōna o se fale telā e fetaui ei a ‵pui e lua, e tāua ‵ki ki te faka‵pikiga mo te faka‵mauga fakatasi o mea konā. A te fatu fakavae tāua ko te fakavae; e masani o filifili aka se fatu malosi ‵ki ke fakaaoga i fale ‵lasi mo ‵pui o te fakai. E fakaaoga a te pati i se auala fakatusa mō te fakavae o te lalolagi, kae ne fakasino atu ki a Iesu e pelā me ko “te fatu fakavae tāua” o te fakapotopotoga Kelisiano, telā e faka‵pau ki se fale faka-te-agaga.​—Efe 2:20; Iop 38:6.

• Fatu solo saito.

  Se fatu pukupuku telā e na mai luga o se fatu tai ‵pau kae fakaaoga mo tuki a saito ke liu falaoa. E isi se pine ne faulu atu i te kogaloto o te fatu ki lalo ke fai pelā me se mea ke fakateka ki ei a te fatu mai luga. I taimi o te Tusi Tapu, a fatu solo ki lima ne fakaaoga ne fāfine i te ukega o fale. Ona ko te mea e fakalagolago a mea‵kai a te kāiga mō te aso ki te fatu solo ki lima, ne fakatapu ne te Tulafono faka-Mose a te puke kea‵tea ne se tino a te fatu tenā io me ko te fatu mai luga mō fakaleoleo ki ei te kaitalafu a se tino. A fatu solo saito ‵lasi kolā e tai ‵pau te lotou faitega e toso ne manu.​—Teu 24:6; Mko 9:42.

• Feagaiga.

  Se tautoga, io me se fakatokaga ne fai i te va o te Atua mo tino io me i va o potukau o tino e lua ke fai io me ke se fai se mea. I nisi taimi, e tasi fua te potukau e ‵tau o tautali ki fakatokaga konā (se fakatokaga a se tino e tokotasi, telā e masani o aofia i ei se tautoga). I nisi taimi, e ‵tau o tau‵tali atu a potukau e lua ki fakatokaga konā (se feagaiga i va o potukau e lua). I tafa o feagaiga ne fai ne te Atua mo tino, e taku mai i te Tusi Tapu a feagaiga ne fai i va o tāgata, matakāiga, fenua, io me ko potukau o tino. E aofia i toe feagaiga ‵lasi kolā ne fai ko feagaiga ne fai ne te Atua mo Apelaamo, Tavita, te fenua o Isalaelu (feagaiga o te Tulafono), mo te Isalaelu a te Atua (te feagaiga fou).​—Ken 9:11; 15:18; 21:27; Eso 24:7; 2No 21:7.

• Feagaiga.

  A te tugapati ko “te Feagaiga” e fakasino sāle atu ki Tulafono e Sefulu kolā ne tusi i papa fatu e lua kolā ne tuku atu ki a Mose.​—Eso 31:18.

• Felemi.

  E ‵tai ‵pau mo te faitega o felemi o famalama, telā e mafai ei ne faitaulaga i te faleie tapu o lavea ne latou a kelupi kolā ne ‵sui ki luga i ufi lino o te faleie tapu.​—Eso 26:15-18.

• Fetū ao.

  E tai ‵pau tena uiga mo te “fetū ao ‵pula.” Ko te ‵toe fetū ke sae aka i te saegala kae koi tuai o sae aka te la, telā e fakaasi atu ei me ko kamata se aso fou.​—Fks 22:16; 2Pe 1:19.

• Fetū ao ‵pula.​—

  Onoono ki te FETŪ AO.

• Filisitia; Tino Filisitia.

  Ko te fenua i te feitu ki saute o Isalaelu telā ne taku ko Filisitia. A tino kolā ne o‵mai mai Keleta o ‵nofo i konā ne taku ki Tino Filisitia. Ne pule atu a Tavita ki a latou, kae ne tumau eiloa te lotou tu tokotasi kae fai faeloa mo fili o Isalaelu. (Eso 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Onoono ki te MF E4.

• Finalalolagi.

  ​—Onoono ki AMIOGA FAKATAUAVAGA SĒ ‵TAU.

• Fiti makaikai.

  Se tokotoko loa kae makaikai tena mata, telā ne fakaaoga sāle ne tino tausi manu ke ‵soka ki ei se manu. E fakatusa a te fiti makaikai ki pati a se tino poto kolā e fakamalosi atu ki te tino fakalogologo ke fakagalue aka a pati fakatonutonu ‵poto. “A te aka atu ki fiti makaikai” ne fakavae mai i faifaiga a se pulumakau fai tonu telā e ita māfai ko ‵soka atu te fiti makaikai kae aka atu ki ei, ko pakia ei a ia.​—Gal 26:14; Fam 3:31.

• Fono.

  Se potukau o tino e ‵kau fakatasi i se maopoopoga telā ne fakatoka faka‵lei. I Tusitusiga Epelu, e masani o fakasino atu a te pati tenei ki maopoopoga a te kau Isalaelu i olotou ‵kaiga fiafia fakalotu io me ko taimi kolā e tāua ‵ki eiloa ki te fenua.​—Teu 16:8; 1Tu 8:5.

• Fuataga muamua.

  Ko fuataga muamua i te ‵katigā saito; ko mea muamua io me ko fuataga muamua o so se mea. Ne manako a Ieova ke ofo atu ne te fenua o Isalaelu olotou fuataga muamua ki a ia, faitalia me se tagata, se manu, io me ko fuataga mai te laukele. E pelā me se fenua, ne ofo atu ne te kau Isalaelu a fuataga muamua ki te Atua i te taimi o te ‵Kaiga Fiafia o Falaoa sē Faka‵fete mo te aso o te Penitekoso. A te tugapati “fuataga muamua” ne fakaaoga foki i se auala fakatusa ki a Keliso mo ana soko fakaekegina.​—1Ko 15:23; Num 15:21; Fat 3:9; Fks 14:4.

G

• Gafa.

  Ko te fuāga o te ‵poko o te vai, telā e ‵pau mo te 1.8 m (6 ft.). (Gal 27:28)​—Onoono ki te MF E14.

• Gataga o te olaga tenei.

  Ko te vaitaimi telā ka iku atu ki te gataga o te olaga tenei, io me ko te fakatokaga telā e pule ki ei a Satani. E olo fakatasi eiloa mo te vaitaimi o te fakatasi mai o Keliso. Mai lalo i te takitakiga a Iesu, ka ‵vae aka ne agelu “a tino amio ma‵sei mai tino amio‵tonu” kae fakaseai atu latou. (Mat 13:40-​42, 49) Ne fia iloa ne soko o Iesu a te taimi o te “gataga” tenā. (Mat 24:3) Koi tuai o foki atu a ia ki te lagi, ne tauto atu a ia ki ana soko me ka fakatasi atu a ia ki a latou ke oko ki te taimi tenā.​—Mat 28:20.

• Gatu lautaga.

  Se vaegā laugatu matolu ne fakaaoga ke faite ki ei a taga, io me ko ato, e pelā mo mea ne fakaaoga ke tuku i ei a saito. Ne masani o ‵laga mai laulu uli o kouti kae ne masani o fai mo fai se gatu o te fanoanoa.​—Ken 37:34; Luk 10:13.

• Gatu tau.

  Ko te gatu puipui telā e ‵pei ki ei a sotia, telā e aofia i ei a te puloutau, ufi fatafata, fusi, taka mo te talita.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

H

• Heitisi.

  Se pati Eleni telā e ‵pau mo te pati Epelu ko “Seoli.” Ne ‵fuli ki te “Tanuga” (i te mataimanu lasi), ke faka‵kese ei mai te tanuga masani o tino.​—Onoono ki te TANUGA.

• Heleme.

  Se atua o te kau Eleni, ko te tama tagata a Seu. I Lusa, ne taku ‵se a Paulo ki a Heleme ona ko te tulaga o te atua tenā e pelā me ko te avefekau a atua mo te atua o te atamai i te faipati.​—Gal 14:12.

• Helota.

  Ko te igoa o te kaigā tupu telā ne pule atu ki te kau Iutaia kae ne ‵tofi aka mai Loma. A te tino muamua ko Helota te Sili, ne takutakua a ia ona ko te ‵toe faitega o te faletapu i Ielusalema mo tena fakatonuga ne fai ke tamate a tama‵liki i se taumafaiga ke tamate a Iesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) A Helota Alekilao mo Helota Anitipa, ko tama a Helota te Sili, ne ‵tofi aka ke tausi atu ki nisi vaega o kogā fenua a te lā tamana. (Mat 2:22) Anitipa se pule e tokotasi, telā ne lauiloa malosi e pelā me ko te “tupu,” telā ne pule i te taimi ne fai ei te galuega talai a Keliso i te tolu tausaga ke oko atu eiloa ki te vaitaimi telā ne oko atu ki te Galuega mataupu e 12. (Mko 6:14-​17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-​15; Gal 4:27; 13:1) Mai tua ifo i ei, a Helota Akelipa I, te mokopuna o Helota te Sili, ne tamate ne te agelu a te Atua mai tua o tena pulega mō se taimi toetoe. (Gal 12:1-6, 18-​23) A tena tama, ko Helota Akelipa II, ne fai mo fai te pule kae ne pule atu i te taimi ne ‵teke atu ei a te kau Iutaia ki Loma.​—Gal 23:35; 25:13, 22-​27; 26:1, 2, 19-​32.

• Helota, tino o te potukau a.

  Ne lauiloa foki e pelā me ko Tino a Helota. A latou se potukau loto fenua kolā ne ‵lago atu ki fakamoemoega fakapolitiki a Helota i olotou pulega mai lalo i te kau Loma. Kāti ne ‵kau atu foki a nisi Satukaio ki te potukau tenei. Ne ‵kau fakatasi a Tino a Helota mo te kau Falesaio o ‵teke atu ki a Iesu.​—Mko 3:6.

• Hini.

  Ko te fuāga o mea vai‵vai mo te pōla mō fua a mea konā. E ‵pau mo te 3.67 L. (Eso 29:40)​—Onoono ki te MF E14.

• Holepa; Mauga o Holepa.

  KKo koga maugā kolā e fakatamilo i te Mauga o Sinai. Ko te suā igoa o te Mauga o Sinai. (Eso 3:1; Teu 5:2)​—Onoono ki te MF E3.

• Homa.

  Ko te fua e fakaaoga ki mea ma‵lō telā e ‵pau mo te lasi o te koli. E ‵tusa mo te lasi o te paita, e ‵pau a te homa mo te 220 L. (Lev 27:16)​—Onoono ki te MF E14.

K

• Kaiga.

  Ko mea kolā e tapale kea‵tea mai i saito i te taimi e tuki kae faka‵ma ei. Ne fakaaoga a kaiga i pati fakauiga e pelā me se fakailoga o mea sē aoga kae e se manakogina.​—Sal 1:4; Mat 3:12.

• ‵Kaiga a te Aliki i te Afiafi.

  Se ‵kaiga tonu eiloa telā e aofia i ei a te falaoa sē faka‵fete mo te uaina e pelā me ne fakailoga o te foitino mo te toto o Keliso; ko te fakamanatuga o te mate o Iesu. Ona ko te mea tenei se fakamanatuga telā e fakatonu atu ki Kelisiano i te Tusi Tapu ke tausi ki ei, se mea ‵lei ke taku foki ki “te Fakamanatuga.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• ‵Kaiga Fiafia o Falaoa sē Faka‵fete.

  Ko te ‵kaiga muamua o ‵kaiga ‵lasi e tolu i te tausaga a te kau Isalaelu. Ne kamata i a Nisani 15, ko te aso mai tua o te Paseka, kae ne faka‵soko i aso e fitu. Ne mafai fua o ‵kai ki falaoa sē faka‵fete, ke fakamasaua ei te lotou Malaga mai Aikupito.​—Eso 23:15; Mko 14:1.

• ‵Kaiga Fiafia o Fale Fakamalumalu.

  Ne taku foki ki te ‵Kaiga Fiafia o Faleie Tapu, io me ko te ‵Kaiga Fiafia o te Fakamaopoopomaiga o Fuataga. Ne fakamanatu i te po 15-21 o Etanima. E fakamanatu i ei a te ‵katiga fakaoti o saito i te tausaga i mea tau tokilakau i Isalaelu kae se taimi fakafiafia kae fakafetai ki fakamanuiaga a Ieova ki luga i olotou lakau. I aso o te ‵kaiga fiafia, ne ‵nofo a tino i fale fakamalumalu, io me se tamā fakamalumalu, ke fakamasaua atu ki a latou a te lotou Malaga mai Aikupito. E aofia a te ‵kaiga fiafia tenei i ‵kaiga fiafia e tolu kolā e ‵tau ei mo tāgata o olo ki Ielusalema ke fakamanatu ne latou.​—Lev 23:34; Esl 3:4.

• ‵Kaiga Fiafia o te ‵Katiga o Saito; ‵Kaiga Fiafia o Vaiaso.​—

  Onoono ki te PENITEKOSO.

• ‵Kaiga Fiafia o te Tukuatuga.

  Ko te aso i te tausaga ke fakamanatu ei te ‵fuluga o te faletapu mai tua o te fakalailaiga ne Antiochus Epiphanes. Ne kamata te fakamanatuga i a Kisilevu 25 kae ne oti atu i te valu o aso mai tua ifo i ei.​—Ioa 10:22.

• Kaisala.

  Se igoa fakaoti o se kāiga Loma telā ne fai mo fai te tofi mō tupu o Loma. Ne taku mai i te Tusi Tapu a igoa o Aokuso, Tipelio, mo Kalaotia kae e tiga eiloa e seki taku mai te igoa o Nelo, e fakasino atu foki te tofi tenei ki a ia. Ne fakaaoga foki a te “Kaisala” i Tusitusiga Eleni Kelisiano ke sui mai ne ia a te pulega i te fenua, io me ko te Atufenua.​—Mko 12:17; Gal 25:12.

• Kau Epikulo, te.

  Ko soko o te tino poto Eleni ko Epikulo (341-​270 T.L.M.). Ne fakavae te lotou mataupu silisili ki te manatu me i te fakafiafia o se tino ko te ‵toe fakamoemoega tāua i te olaga.​—Gal 17:18.

• Kaletaia; Tino Kaletaia.

  Muamua la, ne fakasino atu ki te fenua mo tino muamua kolā ne ‵nofo i kogā koga i tafa o vaitafe ko te Taikelise mo te Eufilate; fakamuli ifo ne fakaaoga te tugapati tenā ke fakasino atu ki kogā koga katoa o Papelonia mo ana tino. Ne fakasino atu a te pati “tino Kaletaia” ki se potukau o tino kolā ne a‵koga faka‵lei kae ne sukesuke latou ki mea tau saienisi, tala mua, ‵gana, mo mea i te iunivesi kae aofia i faifaiga faivailakau mo te iloiloga o fetū.​—Esl 5:12; Tan 4:7; Gal 7:4.

• Kaliota.

  Se mea fakateletele telā e lua ana teka, kae fakatele ne solofanua telā ne fakaaoga muamua eiloa i taua.​—Eso 14:23; Fam 4:13; Gal 8:28.

• Kamu.

  Se mea pelā me se fatu makeke telā e māfua mai i ivi o tamā manu fo‵liki o te tai. E maua i te moana i vaegā ‵lanu valevale, e aofia i ei te lanu kula, ‵kena, mo te uli. E masani eiloa o uke a kamu i te Tai Kula. I taimi o te Tusi Tapu, a kamu kula ne ‵togi ‵mafa ‵ki kae ne faite mai i ei a mea fai malele mo nisi mea fakagali‵gali.​—Fat 8:11.

• Kanana.

  Se mokopuna tagata o Noa, kae ko te tokofa o tama tāgata a Hamo. A matakāiga e 11 kolā ne ‵tupu mai i a Kanana ne ‵nofo fakamuli atu i te kogā koga i tafa o te Metitilani i te feitu ki saegala i te kogaloto o Aikupito mo Sulia. Ne taku te koga tenā ki “te fenua ko Kanana.” (Lev 18:3; Ken 9:18; Gal 13:19)​—Onoono ki te MF E4.

• Kapu.

  Ko te fuāga o mea ma‵lō telā e ‵pau mo te 1.22 L, kae e fakavae ki te lasi o te paita. (2Tu 6:25)​—Onoono ki te MF E14.

• Kasia.

  Se mea ne faite mai i te foitino o te lakau ko te kasia (Cinnamomum cassia), telā e kāiga tasi mo te lakau ko te kinamoni. Ne fakaaoga a te kasia e pelā me se sausau, kae se mea e tasi e fakaaoga i te faiga o te sinu tapu.​—Eso 30:24; Sal 45:8; Esk 27:19.

• Kelisiano.

  Se igoa mai te Atua mō soko o Iesu Keliso.​—Gal 11:26; 26:28.

• Keliso.

  Ko te ‵tofi o Iesu, mai te pati Eleni ko te Khri·stosʹ, telā e ‵pau mo te pati Epelu telā ne ‵fuli ki te “Mesia,” io me ko te “Tino Fakaekegina.”​—Mat 1:16; Ioa 1:41.

• Kelupi.

  Ne agelu kolā e ma‵luga olotou tulaga kae isi ne olotou tiute fakapito. E ‵kese latou mai selafi.​—Ken 3:24; Eso 25:20; Isa 37:16; Epe 9:5.

• Kemoso.

  Ko te atua pule o te kau Moapi.​—1Tu 11:33.

• Kena.

  Ko te igoa Eleni o te Vanu o Hinomo, i te feitu saute-togala o Ielusalema mua. (Iel 7:31) Ne fakasino fakavaloaga atu ki ei e pelā me se koga e ‵pei ki ei a foitino ‵mate. (Iel 7:32; 19:6) E seai eiloa se fakamaoniga me ne ‵pei atu a manu io me ko tino ki loto i Kena ke ‵sunu ola io me fakapuapuaga i ei. Tela la, e se mafai o fai te koga tenā e pelā me se fakailoga o se koga tonu telā e fakapuapuaga i ei a tino ola ki te se-gata-mai i se afi tonu. I lō te fai penā, ne fakaaoga a Kena ne Iesu mo ana soko ke fai mo fai se fakailoga o te fakasalaga se-gata-mai o te “mate fakalua,” telā ko te fakaseaiatuga ki te se-gata-mai.​—Fks 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Kile.

  E ‵pau tena ‵mafa mo te 0.57 kalame. E ‵pau mo te 1/20 o te sekela. (Lev 27:25)​—Onoono ki te MF E14.

• Kileata.

  E fakauiga tonu eiloa ki te kogā laukele ola ‵lei i te feitu ki saegala o te Vaitafe o te Iolitana telā e fanatu ki te feitu ki mātū mo te feitu ki saute o te Vanu o Iapoka. I nisi taimi ne fakaaoga ke fakasino atu ki kogā fenua kātoa o te kau Isalaelu i te feitu ki saegala o te Iolitana, kolā ne ‵nofo i ei a matakāiga o Leupena, Kato mo te āfa o te matakāiga o Manase. (Num 32:1; Ios 12:2; 2Tu 10:33)​—Onoono ki te MF E4.

• Kisilevu.

  Ko te igoa o te iva o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia, kae ko te tolu o masina i te kalena faka-te-galuega mai tua o te ‵fokimaiga o te kau Iutaia mai Papelonia. E vau mai te kogaloto o Novema ki te kogaloto o Tesema. (Nee 1:1; Sak 7:1)​—Onoono ki te MF E15.

• Kitisi.

  Se tugapati i mea tau pese telā e se mautinoa tena uiga, faitalia me e foliga mai me ne maua mai i te pati Epelu ko te gath. E tali‵tonu a nisi tino me kāti se tiuni o se pese telā e isi sena sokoga ki pese e uiga ki te faitega o uaina, ona ko te gath e fakasino atu ki se mea ‵tau uaina.​—Sal 81:Fmt.

• Koga ateatea.

  Se koga ateatea telā e ‵pui fakatamilo i te faleie tapu, kae fakamuli ifo i koga ateatea i tafatafa o te faletapu kolā ne ‵pui faka‵lei. A te fatafaitaulaga o taulaga ‵sunu ne tu i te koga ateatea o te faleie tapu mo te koga ateatea tafa ki loto o te faletapu. (Onoono ki te MF E5, E8, E11.) E taku mai foki i te Tusi Tapu a koga ateatea i fale mo palesi.​—Eso 8:13; 27:9; 1Tu 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Koga maluga.

  Se koga o tapuakiga telā e masani o tu i luga i se tamā mauga, se mauga maluga, io me se tulaga ne faite ne tino. E tiga eiloa ne fakaaoga a koga ma‵luga mō te tapuakiga ki te Atua, ne masani o isi se lotou sokoga ki tapuakiga fapaupau ki atua ‵se.(Num 33:52; 1Tu 3:2; Iel 19:5) Ko te koga io me se vaega foki o te Fakai o Tavita telā ne faite. Kāti se mea ne faite ke ‵lago atu ki ‵pui io me ne nisi vaega ke ‵lago atu ki ei. ​—2Sa 5:9; 1Tu 11:27.

• Koga Tapuaki.

  Se koga ko oti ne ‵vae kea‵tea mō fai a tapuakiga, se koga tapu. E masani sāle o fakasino atu ki te faleie tapu io me ko te faletapu i Ielusalema. Ne fakaaoga foki a te tugapati tenei ki te koga nofo o te Atua i te lagi.​—Eso 25:8, 9; 2Tu 10:25; 1No 28:10; Fks 11:19.

• Koli.

  Ko te fuāga o mea ma‵lō mo mea vai‵vai. E ‵pau mo te 220 L (58.1 kalone), telā e fakavae ki te fua fakatautau o te paita. (1Tu 5:11)​—Onoono ki te MF E14.

• Kome.

  Se lakau e ola i te vaitafe telā ne fakaaoga ke fai ki ei a mea pelā mo ato, pōla, mo vaka. Ne fakaaoga foki ke faite ki ei a mea mō tusitusi kolā e tai ‵pau mo pepa kae ne fakaaoga i peluga tusi e uke.​—Eso 2:3.

• Kupita.

  Ko te fuāga o mea ‵loa, kāti e nofo tena loa mai te tulilima ki te fakaotiga o te matikao i te kogaloto. Ne masani o fakaaoga ne te kau Isalaelu se kupita telā e nofo ki te 44.5 sm (17.5 ini.), kae ne fakaaoga foki ne latou se kupita tai lasi telā e tasi te alofilima e silia malie, kāti se 51.8 sm (20.4 ini.). (Ken 6:15; Luk 12:25)​—Onoono ki te MF E14.

L

• Lafoga.

  Ko te ‵togiatuga ne te Malo io me ko te pule ki te suā malo io me ko te pule e pelā me se fakailoga o te fakalogo, ko te mea ke fakatumau ei te filemu io me ke maua se puipuiga. (2Tu 3:4; 18:14-​16; 2No 17:11) Ne fakaaoga foki a te pati ki te ‵togiatuga ne se tino tena lafoga foitino.​—Nee 5:4; Lom 13:7.

• Lahapa.

  Se tugapati telā ne fakaaoga i se auala fakatusa i tusi ko Iopu, Salamo mo Isaia (e ‵kese mo te fafine e igoa ki a Lahapa i te tusi ko Iosua). I te tusi ko Iopu, e fesoasoani mai te mataupu kātoa ke iloa atu me e fai Lahapa e pelā me se manu fakamataku o te tai; i nisi mataupu ne fakaaoga a te manu fakamataku o te tai tenei e pelā me se fakailoga o Aikupito.​—Iop 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Lakau o te ola.

  Se lakau i te fatoaga o Etena. E se fakaasi mai i te Tusi Tapu me e maua i ei a fuataga kolā e mafai o tuku mai a te ola; i lō te fai penā, ne fakaata mai i ei a te mautinoa o te folafolaga a te Atua ke tuku atu te ola se-gata-mai ki tino kolā e talia ke ‵kai ki ei.​—Ken 2:9; 3:22.

• Lakau ‵kona.

  Lakau kese‵kese o te vao kolā e ‵kona ma tami koe ki ei kae ma‵losi foki olotou ma‵nogi. Ne fakaaoga i se auala fakatusa i te Tusi Tapu ke fakamatala mai i ei a ikuga sē ‵lei o faifaiga fakatauavaga sē ‵tau, te nofo pologa, faifaiga sē fakamaoni, mo faifaiga aposetasi. I te Fakaasiga 8:11, a te “‵kona” e fakaasi mai i ei a te ‵kava mo te poisini, kae ne taku foki pelā me ko tō ‵kona.​—Teu 29:18; Fat 5:4; Iel 9:15; Amo 5:7.

• Lase ‵ka ulaula.

  Se koga fakatusa telā e “faka‵ka ki te pauta ‵ka,” telā e taku mai foki me ko te “mate fakalua.” A tino agasala sē sala‵mo, te Tiapolo, ke oko ki te mate mo te Tanuga (io me ko Heitisi) e ‵pei atu ki ei. A te aofia o se tino faka-te-agaga mo te mate mo Heitisi i ei, ne mea kolā e se mafai o ‵paku i te afi, e fakaasi mai i ei me i te afi ‵ka tenei se fakatusa o te fakaseaiga se-gata-mai, kae e se ko te fakapuapuaga ki te se-gata-mai.​—Fks 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Leoleo.

  Se tino telā e puipui ne ia tino io me se kope mai i se tulaga fakamataku, maise eiloa i po, kae e mafai o fakatagi atu ne ia a te pu māfai e isi se mea fakamataku ko lavea ne ia. Ne masani o ‵tu a leoleo i ‵pui o te fakai mo taoa ke onoono ki tino kolā e o‵mai kae koi tuai o tō pili atu ki te fakai. A te tagata leoleo i te kautau e masani o taku ki se sotia leoleo. I se auala fakatusa, ne fai a pelofeta e pelā me ne tāgata leoleo ki te fenua o Isalaelu, mai te fakailoa atu faeloa o fakamaseiga kolā ko pili o oko atu.​—2Tu 9:20; Esk 3:17.

• Lepela; Tino lepela.

  Se masaki masei o te pa‵kili. I te Tusi Tapu, ne seki fakasino atu fua a te lepela ki te masaki telā e lauiloa i aso nei ki te igoa tenā, me ne mafai o pokotia i ei a tino, penā foki a gatu mo fale. A te tino telā ne maua ne te lepela ne taku me se tino lepela.​—Lev 14:54; Luk 5:12.

• Lepitani.

  Ko te tupe foliki kopa io me palasi a te kau Iutaia i taimi o Tusitusiga Eleni Kelisiano. (Mko 12:42; Luk 21:2; fml.)​—Onoono ki te MF E14.

• Levi; Tino Levi.

  Ko te tokotolu o tama tāgata a Iakopo i tena avaga ko Lea; ko te igoa foki o te matakāiga telā ne fakaigoa ki a ia. Ana tama tāgata e tokotolu ne faka‵tu aka ne latou a potukau tāua e tolu telā ne lauiloa me ko te potukau faitaulaga mai te kau Levi. I nisi taimi, ne fakauiga a te tugapati “tino Levi” ki te matakāiga katoa, kae e masani o se aofia i ei a te kāiga faitaulaga o Alona. Ne seki maua ne te matakāiga o Levi se vaega o laukele i te Fenua o te Folafolaga kae ne tuku atu ki a latou a fakai e 48 mai i laukele i loto i tuakoi kolā ne tuku atu ki nisi matakāiga.​—Teu 10:8; 1No 6:1; Epe 7:11.

• Leviatana.

  Se manu telā e isi sena sokoga ki vai, kāti se manu e nofo sāle i te vai. I te Iopu 3:8 mo te 41:1, e foliga mai me e fakasino atu ki se kolokolotaila io me ko nisi manu o te vai telā e lasi tena foitino kae malosi fakaa‵tea foki. I te Salamo 104:26 kāti se vaegā tafolā lasi. I nisi koga ne fakaaoga i se auala fakatusa kae e se fakasino fakapito atu ki se manu e tasi.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Loka.

  Ko te ‵toe aofaki foliki o te fuāga o mea vai‵vai i te Tusi Tapu. I tusitusiga a te kau Iutaia ko te Talmud, ne fakamatala mai i ei e pelā me ko te 1/12 o te hini, tela la, mai te fakaaogaga o te mea tenā e pelā me se fakavae, a te uke o mea i te loka e nofo ki te 0.31 L (0.66 paina). (Lev 14:10)​—Onoono ki te MF E14.

• Lua ‵Poko.

  Ne māfua mai i te pati Eleni ko te aʹbys·sos, telā e fakauiga ki se “mea telā e ‵poko ‵ki” io me “seai se tapula ki te ‵poko.” E fakaaoga i Tusitusiga Eleni Kelisiano ke fakasino atu ki se koga io me se tulaga nofo fakapagota. E aofia i ei te tanuga kae e se fakasino atu fua ki ei.​—Luk 8:31; Lom 10:7; Fks 20:3.

• Lula lakau.

  A te lula lakau e ono kupita te loa. E ‵tusa mo te kupita masani, e nofo ki te 2.67 m (8.75 ft); e ‵tusa mo te loa o te kupita, e nofo ki te 3.11 m (10.2 ft). (Esk 40:3, 5; Fks 11:1)​—Onoono ki te MF E14.

M

• ‵Ma.

  E se fakasino atu fua te pati tenei i te Tusi Tapu ki te ‵ma i te feitu faka-te-foitino kae ki te fakatumauga foki io me ko te toe fakafoki atu ki se tulaga telā e seai se ila, se lailaiga, kae seai lele eiloa se masei, se pona, io me se fakamaseiga i mea tau amioga mo te feitu faka-te-agaga. Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, e fakasino atu te pati ki te faka‵māga i mea tau lotu.​—Lev 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Maila.

  Ko te fuāga o te ‵mao telā e sae fakatasi mai eiloa i te ‵kopi muamua o Tusitusiga Eleni Kelisiano i te Mataio 5:41, kāti e fakasino atu ki te maila a te kau Loma telā e ‵pau mo te 1,479.5 m (4,854 ft). A nisi taimi e tolu ne sae mai ei te pati “maila” i te Luka 24:13, Ioane 6:19, mo te Ioane 11:18 e fakasino atu ki maila kolā ne ‵fuli mai i te setatia mua i tusitusiga mua.​—Onoono ki te MF E14.

• Mala.

  I Tusitusiga Epelu, e fakasino sāle atu a te tugapati tenei ki se mea masei ne tupu, se masaki, io me se fakalavelave mai i a Ieova e pelā me se fakasalaga. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, e fakasino atu ki te ‵ta io me ko te ‵kini ki se uka telā e ‵sai fakamatasele io me faka‵lave ki ei a fiti makai‵kai.​—Num 16:49; Ioa 19:1.

• Mauga o Lepanona.

  Se tasi o koga maugā e lua kolā e aofia i koga maugā o te fenua o Lepanona. A Mauga o Lepanona e ‵tu i te feitu ki togala, kae ko Mauga i te Suā Feitu o Mauga o Lepanona e ‵tu i te feitu ki saegala. A te avā mauga konā e ‵vae ne se vanu loa kae laukele ola. A Mauga o Lepanona e toeitiiti ko olo ‵tonu aka mai te tafatai o te Metitilani, kae ko taulu o ana mauga e nofo i te va o te 1,800 mo 2,100 m (6,000 mo te 7,000 ft) te maluga. I aso mua, ne ‵fonu eiloa a Lepanona i lakau ‵lasi ko alasi, kolā ne ‵togi ‵mafa ‵ki ki fenua i ana tafa. (Teu 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Onoono ki te MF E7.

• Mahalata.

  Se tugapati, i mea tau pese, telā e maua i te fakatomuaga o te Salamo 53 mo te 88. E mafai o isi sena sokoga ki te veape fakavae Epelu telā e fakauiga ki te “gasolo o vāivāi; masaki,” telā e fakaasi mai i ei se gaugaleo fi‵ta kae fanoanoa, telā e fetaui mo te tulaga fanoanoa o pese e lua konā.

• Maketonia.

  Se kogā koga i te feitu ki mātū o Eleni telā ne takutakua mai lalo i a Alesana te Sili kae ne tumau eiloa i te tu tokotasi ke oko ki te taimi ne fakatakavale ei ne te kau Loma. A Maketonia se fakai o Loma i te taimi ne āsi atu muamua ei a te apositolo ko Paulo ki Eulopa. Ne āsi fakatolu atu a Paulo ki te koga tenā. (Gal 16:9)​—Onoono ki te MF E13.

• Malikama.

  Kāti ko Moleka foki, te atua pule o te kau Amoni. (Sef 1:5)​—Onoono ki a MOLEKA.

• Malo o te Atua.

  Ko te tugapati e fakaaoga fakapitoa eiloa ki te pulega sili a te Atua telā e sui ne te pulega fakatupu a tena Tama, ko Keliso Iesu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Mama fakamailoga.

  Se vaegā mea fakamailoga telā e faka‵piki ki te matikaolima io me se malele telā kāti e safe i te ua. E fai foki mo fai se mama fakamailoga, telā se fakailoga o te malosi pule o se tino pule io me se ofisa. (Ken 41:42)​—Onoono ki te MEA FAKAMAILOGA.

• Manai.

  Ko te meakai masani a te kau Isalaelu i tausaga e 40 ne oloolo ei latou i te koga lavaki. Ne tuku mai ne Ieova. Ne ‵sae fakavavega aka i te laukele mai lalo o fakaputuga ‵sau i tafataeao katoa kae e se ko te Sapati. I te taimi muamua ne lavea ei ne te kau Isalaelu, ne fai atu latou, “Se a te mea tenā?” io me, i te ‵gana Epelu, “man huʼ?” (Eso 16:13-​15, 35) I nisi fuaiupu, ne fakasino atu ki ei e pelā me ko “saito o te lagi” (Sal 78:24), “meakai mai te lagi” (Sal 105:40), mo te “meakai a tino ‵mafi” (Sal 78:25). Ne fakasino atu a Iesu ki te manai i se auala fakatusa.​—Ioa 6:49, 50.

• Masekila.

  Se tugapati Epelu telā e se mautinoa tena uiga i fakamatalaga o salamo e 13. Kāti e fakauiga ki se “kupu tāua.” E mafau‵fau a nisi tino me i pati kolā e tai ‵pau te tusiga, telā ne ‵fuli ki te ‘tavini atu mo te poto,’ kāti e ‵tai ‵pau olotou uiga.​—2No 30:22; Sal 32:Fmt.

• Masina sae.

  Ko te aso muamua o masina takitasi i te kalena faka-Iutaia, telā ne fakamanatu e pelā me se aso ke maopoopo fakatasi, ke fai a ‵kaiga, kae ofo atu a taulaga fakapito. I vaitaimi fakamuli ifo, ne fai a te aso mo fai se ‵kaiga fiafia tāua a te fenua, kae ne ‵tau o taofi ne tino olotou galuega.​—Num 10:10; 2No 8:13; Ko 2:16.

• Meaalofa.

  Ko meaalofa kolā e avatu ke fesoasoani ki se tino telā e manako malosi ki ei. E se taku ‵tonu mai a mea konei i Tusitusiga Epelu, kae e tuku mai ne te Tulafono a fakatakitakiga mautinoa ki te kau Isalaelu e uiga ki olotou tiute e ‵tau o fai ki tino ma‵tiva.​—Mat 6:2.

• Mea faka‵fete.

  Se mea telā e fakaopoopo atu ki falaoa io me ki se mea vaivai ko te mea ke ‵fete aka; maise eiloa a te vaega o te falaoa telā ko oti ne ‵fete kae ne tausi mai i te paluga muamua. Ne fakaaoga sāle i te Tusi Tapu e pelā me se fakailoga o te agasala mo te masei, ne fakaaoga foki ke fakaasi mai i ei a te tupuakaga telā e se matea ki mata.​—Eso 12:20; Mat 13:33; Kal 5:9.

• Mea fakamailoga.

  Se mea ne fakaaoga mo ‵tuki ki ei a fakailoga (masani o fakaaoga te kele io me se vaitusi) ke fakaasi atu te tino i a ia te mea, te ‵tonu o te mea tenā, io me se feagaiga. E aofia i mea fakamailoga i aso mua se mea makeke (se fatu, fatu tāua, io me se lakau) telā e tā ki luga a mataimanu io me ne ata. E fakaaoga a te mea fakamailoga i se auala fakatusa ke fakamaoni atu i ei a te ‵tonu o se mea, io me se fakailoga o te tino i a ia te kope, io me se mea telā e ‵funa io me se mea ‵funa.​—Eso 28:11; Nee 9:38; Fks 5:1; 9:4.

• Mea Ma‵nogi.

  Ko pulukau manogi ‵gali kolā e palutasi mo pasama kae e ‵ka malielie, kae e pusaki mai ei te manogi gali. E isi se paluga fakapito o se mea manogi telā e fakaaoga i ei a mea e fa ko te mea ke fakaaoga i te faleie tapu mo te faletapu. Ne ‵sunu i te tafataeao mo te po i luga i te fatafaitaulaga o mea ma‵nogi i te potu Tapu, kae i te Aso o te Faka‵māga, ne ‵sunu i loto i te Potu Tafasili i te Tapu. E fakatusa ki ‵talo a tavini fakamaoni a te Atua kolā e talia ne te Atua. Ko se manakogina ke fakaaoga ne Kelisiano.​—Eso 30:34, 35; Lev 16:13; Fks 5:8.

• Mea ‵funa kae tapu.

  Se vaega o te fuafuaga a te Atua telā ne māfua mai i te Atua, kae ne taofi malie aka ke oko ki tena taimi tonu, kae e fakaasi atu fua ki a latou kolā e filifili ne ia ke fakailoa atu ki ei.​—Mko 4:11; Ko 1:26.

• Mea ‵Laga.

  Se mea ne fakaaoga mo ‵laga a filo io me ko vulu ke maua a laugatu.​—Eso 39:27.

• Mea ‵loka vae.

  Se mea ne fakaaoga ke ‵loka ei a tino e pelā me se fakasalaga. Nisi mea e ‵loka fua i ei a vae, kae ko nisi mea e fai ke se nofo ‵lei te foitino o se tino, kāti mai te ‵lokaga o vae, lima, mo te ua.​—Iel 20:2; Gal 16:24.

• Mea ne maua mai i te taua.

  Ko mea totino io me ko mea i fale, lafu manu, io me ko nisi mea tāua kolā ne puke mai i se fili telā ne fakatakavalegina.​—Ios 7:21; 22:8; Epe 7:4.

• Mea ne tuku i se tautoga.

  Se kope totino a se tino telā e tuku atu ne te tino kaitalafu ki te tino ne kaitalafu mai i ei e pelā me se fakamaoniga me ka toe ‵togi mai loa tena kaitalafu i aso mai mua. Ne fai pelā me se mea fakaleoleo. Ne aofia i te Tulafono faka-Mose a fakatokaga e uiga ki te faiga o tautoga ko te mea ke puipui ei a manakoga o tino ma‵tiva mo tino fakaa‵lofa o te fenua.​—Eso 22:26; Esk 18:7.

• Mea ‵tau uaina.

  Ne lase ne ‵kati ke foliga pelā me ne poko e lua, e maluga atu te mea e tasi i te suā mea, kae e isi se alavai e soko ei te avā mea konā. I te taimi e tuki ei a vine i te poko mai luga, e ‵sali ifo a te sua ki te poko mai lalo. A te pati e fakaaoga i se auala fakatusa ki te fakamasinoga a te Atua.​—Isa 5:2; Fks 19:15.

• Mea tamate moli.

  Ko mea faigaluega ne fakaaoga i te faleie mo te faletapu, kolā ne faite ki aulo io me ko kopa. Kāti ne foliga mai e pelā me ne kamu ke katikati ki ei a ‵vae o moli.​—2Tu 25:14.

• Mea tuku malala ‵ka.

  Ko meāfale e faite ki aulo, siliva, io me ko kopa, kae ne fakaaoga i te faleie tapu mo te faletapu ke ‵sunu i ei a mea ma‵nogi kae tuku ki ei a malala ‵ka māfai ko tapale kea‵tea mai te fatafaitaulaga e ofo atu ei a taulaga e pelā foki mo ‵vae o moli mai te tugamoli aulo. Ne taku foki ki mea tuku afi.​—Eso 37:23; 2No 26:19; Epe 9:4.

• Melotaka.

  Ko te atua pule o te fakai o Papelonia. Mai tua o te faiga ne te tupu o Papelonia mo te tino fai tulafono ko Hamulapi a Papelonia mo fai te laumua o Papelonia, ne gasolo aka ei a Melotaka (io me ko Matuka) o fai pelā me se tino tāua, telā ne sui ne ia a nai atua mai mua atu i ei kae fai mo atua pule o atua katoa o te kau Papelonia. I vaitaimi mai tua ifo, a te igoa Melotaka (io me ko Matuka) ne sui ne te ‵tofi ko “Pelu” (“Pule”), kae ne fakasino sāle atu ki a Melotaka e pelā me ko Pele.​—Iel 50:2.

• Mesia.

  Se pati Epelu mō te “fakaekega” io me ko te “tino fakaekegina.” A “Keliso” ko te pati Eleni telā e ‵pau tena uiga mo te pati tenei.​—Tan 9:25; Ioa 1:41.

• Mikitamu.

  Se pati Epelu telā ne fakaaoga i fakamatalaga o salamo e ono (Sal 16, 56-60). Se tugapati e se mautinoa tena uiga, kae kāti e isi sena sokoga ki te pati “tā i luga i ei.”

• Milikoma.

  Se atua ne tapuaki ki ei te kau Amoni, kāti ko te atua foki ko Moleka. (1Tu 11:5, 7) Ko pilipili o oti atu tena pulega, kae faite ne Solomona a koga ma‵luga ki te atua ‵se tenei.​—Onoono ki a MOLEKA.

• Mina.

  Ne taku foki ki te mane i te Esekielu. Se mea telā e fakasino atu ki te ‵mafa mo te tāua i mea tau tupe. E fakavae ki fakamaoniga o mea mua ne maua, a te mina e ‵pau mo te 50 sekela, kae ko te sekela e 11.4 kalame te ‵mafa, a te mina i Tusitusiga Epelu e 570 kalame te ‵mafa. Kāti e isi foki se mina a te tupu, e pelā mo te kupita. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, ne ‵pau a te mina mo te 100 talakama. E nofo ki te 340 kalame te ‵mafa. A mina e onosefulu e ‵pau mo te taleni e tasi. (Esl 2:69; Luk 19:13)​—Onoono ki te MF E14.

• Mouku.

  Se tugapati ne fakaaoga mō nai lakau kolā e masani o ola i koga sua‵sua. A te lakau telā e masani o ola i te ukega o koga penā ko te Arundo donax. (Iop 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Fks 11:1)​—Onoono ki te LULA LAKAU.

• Moleka.

  Se atua o te kau Amoni kāti ko Malikama, Milikoma mo Moloka foki. Kāti se tofi i lō se igoa o se atua totino. I te Tulafono faka-Mose ne ‵tau o fakasala ki te mate so se tino telā e ofo atu ana tama‵liki ki a Moleka.​—Lev 20:2; Iel 32:35; Gal 7:43.

• Moloka.

  ​—Onoono ki a MOLEKA.

• Mose, Tulafono a.

  Ko te Tulafono telā ne tuku atu ne Ieova ki te kau Isalaelu e auala i a Mose i te koga lavaki o Sinai i te 1513 T.L.M. A tusi muamua e lima i te Tusi Tapu ne fakasino sāle atu ki ei e pelā me ko te Tulafono.​—Ios 23:6; Luk 24:44.

• Mulilua.

  Ko te aofia mo te loto fiafia i amioga fakatauavaga mo se tagata io me se fafine telā e se ko tena avaga.​—Eso 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Mulo.

  Se pulukau manogi gali mai i lakau talatala kese‵kese io me ko tamā lakau o Commiphora. A te mulo se mea e tasi e aofia i mea kolā e palu ki ei a te sinu tapu. Ne fakaaoga ke fakama‵nogi ki ei a mea pelā mo gatu io me ko moega, kae ne fakaopoopo atu ki sinu mō ‵fo penā foki mo sinu ‵mili o te foitino. Ne fakaaoga foki te mulo ke fakatoka ki ei a foitino mō te tanuga.​—Eso 30:23; Fat 7:17; Ioa 19:39.

• Mutu-lapeni.

  Se tugapati i te fakamatalaga o te Salamo 9. E ‵tusa mo tuu mo aganuu, ne fakauiga ki te “e uiga ki te mate o te tama tagata.” E fai mai a nisi tino me ko te igoa io me kāti ko pati kamata i se pese lauiloa telā ne fakaaoga i te taimi ne usu ei te salamo tenei.

N

• Naseli.

  Se pati ne puke mai i te ‵gana Epelu mō “Se Tino Tu ‵Kese,” “Se Tino ne Tukugina Atu,” “Se Tino ne ‵Vae Kea‵tea.” E lua potukau o te kau Naseli: ko tino kolā ne volenitia ke fai penā mo tino kolā ne ‵tofi aka ne te Atua ke fai penā. Ne mafai o fai ne se tagata io me se fafine se tautoga fakapito ki a Ieova ke ola e pelā me se Naseli mō se vaitaimi. A latou kolā ne volenitia kae ne tauto ke fai penā e isi ne mea e tolu kolā e tapu ma fai ne latou: e se ‵tau mo latou o inu ki meainu ma‵losi io me e ‵kai ki meakai mai fuagavine, e se ‵tau mo latou o ‵kati olotou laulu, kae e se ‵tau mo latou o pa‵tele ki se foitino o te tino mate. A latou kolā ne ‵tofi aka ne te Atua ke fai pelā me ne Naseli e ‵tau eiloa o fai penā i olotou olaga kātoa, kae ne tuku atu ne Ieova a mea e ‵tau o fai ne latou.​—Num 6:2-7; Fam 13:5.

• Nato.

  Se sinu manogi gali ‵togi ‵mafa telā e kula māmā, kae e maua mai i se lakau makaikai (Nardostachys jatamansi). Ona ko te ‵togi ‵mafa, ne masani o palu tasi a te nato mo nisi sinu kolā e se ma‵nogi malosi, kae i nisi taimi e se ko te tinā sinu eiloa tenā. Ne lavea tokolua eiloa ne Maleko mo Ioane me ne fakaaoga ki a Iesu a te “sinu manogi ne faite mai te tinā nato.”​—Mko 14:3; Ioa 12:3.

• Neilota.

  Se tugapati telā e se mautinoa tena uiga, kae e sae mai i te fakamatalaga i te Salamo 5. E tali‵tonu a nisi tino me e fakasino atu ki se mea fakatagitagi telā e fakaaoga i ei te matagi, kae e isi sena sokoga ki te pati fakave i te ‵gana Epelu ko te cha·lilʹ (faili). Kae e mafai o fakaasi mai i ei te ‵fati o te pese.

• Nefilimi.

  Ko tama fakasaua kae fai fakaa‵tea a agelu kolā ne liu tino mo tama fāfine a tāgata mai mua o te Lolo.​—Ken 6:4.

• Netini.

  Ko tavini o te faletapu, io me ko tino fai fekau kolā e se ne tino Isalaelu. A te tugapati Epelu e fakauiga ki te “Tino ne Tuku Atu,” telā e fakauiga me ne tuku atu latou ki te taviniga i te faletapu. Kāti ne ‵tupu mai a te kau Netini i te kau Kipeona, kolā ne fai ne Iosua “e pelā me ne tino fai fafie mo tino āsu vai mō te fakapotopotoga kātoa mo te fatafaitaulaga a Ieova.”​—Ios 9:23, 27; 1No 9:2; Esl 8:17.

• Nisani.

  Ko te igoa fou o Apipa, telā ko te masina muamua i te kalena tapu faka-Iutaia mo te fitu o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai te kogaloto o Mati ki te kogaloto o Apelila. (Nee 2:1)​—Onoono ki te MF E15.

• Nofoga fakamasino.

  E masani sāle se tulaga telā ne fakamaluga aka kae tu i tua, e isi ne sitepu ki ei, telā e mafai o fai‵pati mai i ei a tino ma‵luga ki te vaitino kae faka‵pula mai olotou fakaikuga. A te tugapati “nofoga fakamasino o te Atua” mo te “nofoga fakamasino o Keliso” ne fakatusaga o te fakatokaga a Ieova mō te fakamasinoga o tino.​—Lom 14:10; 2Ko 5:10; Ioa 19:13.

P

• Paala.

  Se atua Kanana telā ne fai pelā me ko te pule o te lagi mo te tino e fai ne ia ke ‵to vaiua mo te atua o te fanafanau. Ne fakaaoga foki a “Paala” e pelā me se igoa mō atua tai ma‵lalo o te fenua. E fakauiga a te pati Epelu ki te “Pule; Matai.”​—1Tu 18:21; Lom 11:4.

• Paita.

  Ko te fuaga o mea vai‵vai telā e tai ‵pau mo te 22 L (5.81 kalone), e ‵tusa mo tiā kolā ne maua ne tino sukesuke ki mea mua kae tusi i ei te igoa tenei. A te fuāga o nisi mea ma‵lō mo mea vai‵vai e uke i te Tusi Tapu e fakagalue aka e ‵tusa mo te uke o mea i te paita. (1Tu 7:38; Esk 45:14)​—Onoono ki te MF E14.

• Pa‵kili o manu.

  Ko te pa‵kili o se mamoe, kouti, io me tamā pulumakau telā ne fakatoka mō tusitusi i ei. E tai malosi atu i te kome kae ne fakaaoga mō fai a peluga tusi i te Tusi Tapu. A pa‵kili o manu kolā ne manako a Paulo ke avatu ne Timoteo kāti ne vaega o Tusitusiga Epelu. Ne tusi foki a nisi peluga tusi mai te Tai Mate i luga i pa‵kili o manu.​—2Ti 4:13.

• Palataiso.

  Se koga gali, io me se mea pelā me se fatoaga. A te koga muamua penā ne tu i Etena, ne faite ne Ieova mō te tauavaga muamua. I tena faipatiga ki se tino amio solitulafono e tokotasi telā ne tautau i ana tafa i luga i te pou fakasaua, ne fakaasi atu ne Iesu me ka fai a te lalolagi mo fai se palataiso. I te 2 Kolinito 12:4, e mautinoa eiloa me e fakasino atu te pati tenā ki se palataiso i aso mai mua, kae i te Fakaasiga 2:7, ki se palataiso i te lagi.​—Pes 4:13; Luk 23:43.

• Papatisoga; Papatiso.

  E fakauiga a te veape tenei ki te “ufi ki lalo,” io me fakagoto ki lalo i te vai. Ne fai ne Iesu a te papatisoga mo fai se mea e ‵tau o fai ne ana soko. E fakasino atu foki a te Tusi Tapu ki te papatisoga a Ioane, te papatisoga ki te agaga tapu, mo te papatisoga ki te afi, i tafa o nisi mea.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Ioa 3:23; 1Pe 3:21.

• Paseka.

  Se ‵kaiga fakamanatu i te tausaga i te po 14 o Apipa (ne taku fakamuli ki a Nisani) ke fakamanatu ei te faka‵saoga o te kau Isalaelu mai Aikupito. Ne fakamanatu ki te tamatega mo te ‵taoga o se mamoe (io me se kouti), telā ne ‵tau o kai mo laulakau ‵kona mo falaoa sē faka‵fete.​—Eso 12:27; Ioa 6:4; 1Ko 5:7.

• Pati Fetū.

  Ke fakamatakutaku io me ke fakamalaia atu se tino io me se mea. E ‵kese mo te pati masei io me ko te kaitaua malosi. A te pati fetū se folafolaatuga o se mea io me ko te ‵valoga o se mea masei, kae kafai e fai atu ne te Atua io me se tino pule, e isi sena aoga mo te malosi fakavaloaga.​—Ken 12:3; Num 22:12; Kal 3:10.

• Pelesepulo.

  Se igoa ne tuku ki a Satani, te pelenise, io me ko te pule o temoni. Kāti ne ‵fuli malie ki a Palasepupa, ko te Paala telā ne tapuaki ki ei a tino Filisitia i Ekelona.​—2Tu 1:3; Mat 12:24.

• Pelesia; Tino Pelesia.

  Se fenua mo tino kolā ne taku fakatasi faeloa mo te kau Metai kae e mautinoa me e kāiga latou. I tala kamata o latou, ne pule atu fua a te kau Pelesia ki te feitu ki saute-togala o koga maugā o Ailani. Mai lalo i a Kulesa te Sili (telā e fai mai a nisi tino tusitala mua me i tena tamana se tino Pelesia kae ko tena mātua se tino Metai), ne ma‵losi atu a te kau Pelesia i te kau Metai, faitalia me ne ‵kau fakatasi a te avā emupaea konā. Ne fakatakavale ne Kulesa a te Emupaea o Papelonia i te 539 T.L.M. kae ne talia ei a te kau Iutaia kolā ne ‵nofo fakapagota ke ‵foki atu ki te lotou fenua. Ne fakalauefa atu a te koga ne pule atu ki ei a te Emupaea o Pelesia mai i te Vaitafe o Indus i te feitu ki saegala ki te Tai o Aegean i te feitu ki togala. Ne ‵nofo atu a te kau Iutaia mai lalo i te pulega a te kau Pelesia ke oko ki te taimi ne fakatakavale ei ne Alesana te Sili a te kau Pelesia i te 331 T.L.M. Ko leva ne lavea ne Tanielu i se fakaasiga a te Emupaea o Pelesia, kae ne fakamatala mai ne ia a mea e uiga ki ei i tusi o te Tusi Tapu ko Esela, Neemia mo Eseta. (Esl 1:1; Tan 5:28)​—Onoono ki te MF E9.

• Pelofeta.

  Se tino telā e folafola mai ne ia a fuafuaga a te Atua. Ne fai a pelofeta e pelā me ne tukumuna a te Atua, e se gata fua i te fakaasi mai ne latou a mea kolā ka ‵tupu kae penā foki mo akoakoga, fakatonuga mo fakamasinoga a Ieova.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Peluga tusi.

  Se mea loa ne faite mai pa‵kili o manu io me mai te kome, kolā e isi ne tusitusiga i te feitu e tasi, kae e masani o pelu ki luga i se lakau. Ne tusi a Tusitusiga Tapu kae ‵kopi ki luga i peluga tusi, ko te tusi ne masani o fakaaoga i te vaitaimi ne tusi ei te Tusi Tapu.​—Iel 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Penitekoso.

  Ko te lua o ‵kaiga ‵lasi e tolu kolā ne ‵tau o olo atu ki ei a tāgata Iutaia katoa ke fakamanatu i Ielusalema. A te Penitekoso telā e fakauiga ki te “Limasefulu (o Aso),” ko te igoa ne fakaaoga i Tusitusiga Eleni Kelisiano mō te ‵Kaiga Fiafia o te ‵Tauga o Fuataga io me ko te ‵Kaiga Fiafia o Vaiaso i Tusitusiga Epelu. Ne fakamanatu i te 50 o aso mai i a Nisani 16.​—Eso 23:16; 34:22; Gal 2:1.

• Pese o te Oloakaga.

  Ko te fakamatalaga i te Salamo 120-134. E tiga eiloa e kese‵kese a manatu ki te uiga o te fuaiupu, e tali‵tonu a tino e tokouke me ne usu a salamo e 15 ne tino tapuaki Isalaelu fia‵fia i te taimi ne ‘olo aka’ ei latou ki Ielusalema, telā ne tu i luga i mauga o Iuta, ko te mea ke ‵kau atu ki ‵kaiga ‵lasi fia‵fia e tolu i te tausaga i konā.

• Pese fakaalofalofa.

  Ko te tuku fakatasiga o lagonaga fanoa‵noa, i pati io me i se pese, e pelā mo te loto mafatia i te mate o se taugasoa io me se tino pele; se ‵tagi fanoanoa.​—2Sa 1:17; Sal 7:Fmt.

• Pilitome.

  Ko te tapalega kea‵tea o te muāpa‵kili mai i koga tapu o te tagata. Ne fakatoka eiloa a te mea tenei mō Apelaamo fua mo tino katoa ne ‵tupu mai i a ia, kae e sē se mea mō Kelisiano. Ne fakaaoga foki i se auala fakatusa i mataupu kese‵kese.​—Ken 17:10; 1Ko 7:19; Fpi 3:3.

• Pime.

  Ko te ‵mafa o se mea e pelā foki mo te ‵togi a te kau Filisitia māfai e fakamata ne latou a mea faigaluega fiti kese‵kese. E isi ne nai fatu ne maua ne tino sukesuke ki mea mua i Isalaelu kolā e maua i ei a konesane i te ‵gana Epelu mua mō te pati ko te “pime”; te lotou ‵mafa masani ko te 7.8 kalame, telā kāti e nofo ki te lua-vae-tolu o se sekela.​—1Sa 13:20, 21.

• Pou.

  Se pou ‵tonu telā ne ‵sai ki ei a tino ma‵sei. Ne fakaaoga ne nisi atufenua ke tamate io me fakaasi faka‵sau atu se foitino mate e pelā me se fakailoaga ki tino ke fakaeteete io me ke fakamasiasi ei i mua o tino. Ne lauiloa a te kau Asulia i te faiga o olotou taua fakasaua, ne fakatau‵tau ne latou a foitino o tino ne ave fakapagota kolā ko ‵mate i luga i pou makai‵kai kolā e ‵suki atu mai te tinae ki fatafata o te tino. Kae i te Tulafono faka-Iutaia, a tino kolā e fai pelā me ne tino solitulafono e pelā mo te pati masei ki te Atua io me ko te ifo ki tupua e tamate muamua mai te peipei ki fatu io me ko nisi auala aka, kae ka oti ko fakatau‵tau atu ei olotou foitino ki luga i pou, io me ko lakau e pelā me se fakaakoakoga ki nisi tino ke fakaeteete. (Teu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) I nisi taimi, e saisai atu fua ne te kau Loma a te tino agasala ki luga i te pou, kae tuku i luga i ei mō nai aso kae koi tuai o mate a ia mai te tigaina, fiainu, fiakai mo te tuku faka‵sau atu ki te la. I nisi taimi, e pelā mo te tamatega o Iesu, ne ‵tuki atu ne latou a lima mo vae o te tino agasala ki luga i se pou. (Luk 24:20; Ioa 19:14-​16; 20:25; Gal 2:23, 36) A nisi vaegā pou ne faka‵tu aka a nisi pou ke fai mo mea fakamanatu ki se mea ne fai io me ne mea ne ‵tupu. Ne fakaaoga a pou i te faletapu mo fale o tupu kolā ne faite ne Solomona. Ne faka‵tu aka ne tino fapaupau a pou tapu kolā e isi se lotou sokoga ki olotou lotu ‵se, kae ne fakaakoako atu a te kau Isalaelu ki te faifaiga tenei i nisi taimi. (Fam 16:29; 1Tu 7:21; 14:23)​—Onoono ki te ULUPOU; POU FAKASAUA.

• Pou fakasaua.

  Ko te ‵fuliga o te pati Eleni stau·rosʹ, telā e fakauiga ki se lakau io me se pou ‵tonu, e pelā mo te mea ne tamate i ei a Iesu. E seai se fakamaoniga me i te pati Eleni ne fakauiga ki se koluse, telā ne fakaaoga ne tino fapaupau e pelā me se fakailoga fakalotu i te fia o senitenali mai mua o Keliso. A te “pou fakasaua” e fakaasi mai i ei a te uiga kātoa o te pati muamua, ona ko te mea ne fakaaoga foki ne Iesu a te pati stau·rosʹ ke fakaasi mai i ei a te fakasauaga, logo‵maega mo te masiasi kolā ka fe‵paki mo ana soko. (Mat 16:24; Epe 12:2)​—Onoono ki te POU.

• Pou fatu tapu.

  Se pou telā e tu ‵tonu, e masani o faite ki fatu, e masani o fai mo fai se fakailoga o koga tapu o Paala io me ko nisi atua ‵se.​—Eso 23:24.

• Pou lakau tapu.

  A te pati Epelu (ʼashe·rahʹ) e fakasino atu ki te (1) se pou lakau e sui i ei a Aselaa, se atua fafine o te fanafanau a te kau Kanana, io me ko te (2) se fakatusa o te atua fafine eiloa ko Aselaa. E tu ‵tonu eiloa ki luga a te pou kae ne faite a nisi mea i ei ki lakau. Ne pou io me ne lakau kolā e seai ne ata ne tā ki luga i ei.​—Teu 16:21; Fam 6:26; 1Tu 15:13.

• Pomekalanite.

  Se fuagalakau telā e foliga pelā me se apolo, mo se mea pelā me se pulou fakatupu io me se kalauna i te fakaotiga. Kae mai loto i tena pa‵kili e maua i ei a tamā mea pelā me ne fuaga kolā e ‵fonu eiloa i sua, kae e maua i ei se tamā fuaga piniki io me kula. A te fele o te gatu ‵loa lanu moana o te faitaulaga sili ne fakagaligali ki pomekalanite e pelā foki mo ulupou o pou ko Iakini mo Poasa i te koga ki mua o te faletapu.​—Eso 28:34; Num 13:23; 1Tu 7:18.

• ‵Pono o te faka‵leiga, te.

  Ko te ‵pono o te pusa o te feagaiga, telā e apiapi atu ne te faitaulaga sili i mua i ei a te toto o taulaga mō agasala i te Aso o te Faka‵māga. A te tugapati Epelu e vau mai te veape fakavae telā e fakauiga “ke ufi a te (agasala)” io me kāti “ke ‵solo kea‵tea te (agasala).” Ne faite ki te aulo kātoa, fakatasi mo kelupi e lua, kolā e ‵tu i mata takitasi o te pusa. Ne fakasino atu ki ei i nisi taimi e pelā me ko te “‵pono.” (Eso 25:17-​22; 1No 28:11; Epe 9:5)​—Onoono ki te MF E5.

• Porneia.

  ​—Onoono ki AMIOGA FAKATAUAVAGA SĒ ‵TAU.

• Potukau fakalotu.

  Se potukau o tino e tau‵tali atu ki se akoakoga io me se takitaki kae puke ‵mau ki olotou talitonuga. Ne fakaaoga e pelā me ne maga lauiloa e lua o te Lotu Iutaia, te kau Falesaio mo te kau Satukaio. A tino sē Kelisiano ne taku foki ne latou a Kelisiano ki se “potukau fakalotu” io me se “potukau fakalotu o te kau Nasaleta,” kāti ona ko te mea ne ‵vae kea‵tea latou mai te Lotu Iutaia. Fakamuli ifo, ne isi ne potukau fakalotu i loto i te fakapotopotoga Kelisiano, e pelā mo te “potukau fakalotu a Nikolaitani” telā ne taku mai eiloa i te Fakaasiga.​—Gal 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Fks 2:6; 2Pe 2:1.

• Potu Tafasili i te Tapu, te.

  Ko te potu tafa ki loto i te faleie tapu mo te faletapu, telā ne tuku i ei te pusa o te feagaiga, kae taku foki ki te ‵Toe Potu Tafasili i te Tapu. I tafa o Mose, a te suā tino e tokotasi fua ne talia ke ulu ki te Potu Tafasili i te Tapu ko te faitaulaga sili, kae ne mafai fua o ulu atu a ia ki loto i ei i te Aso o te Faka‵māga.​—Eso 26:33; Lev 16:2, 17; 1Tu 6:16; Epe 9:3.

• Potu Tapu, te.

  Ko te potu muamua kae lasi atu i te faleie tapu io me ko te faletapu, e ‵kese mai i te potu tafa ki loto, telā ko te Potu Tafasili i te Tapu. I te faleie tapu, a mea kolā ne tuku i te Potu Tapu ko te tugamoli aulo, fatafaitaulaga aulo o mea ma‵nogi, taipola o falaoa ne ofo atu ki te Atua mo meāfale aulo; i te faletapu, a mea kolā ne tuku i ei ko te fatafaitaulaga aulo, tugamoli aulo e sefulu mo taipola e sefulu e tuku i ei a falaoa ne ofo atu ki te Atua. (Eso 26:33; Epe 9:2)​—Onoono ki te MF E5 mo te E8.

• Pu.

  Se mea fakatagitagi telā e fakatagi ki te matagi kae faite ki fiti, kae ne fakaaoga ke fakailoa atu ei se mea kae penā foki loa ki pese. E ‵tusa mo te Numela 10:2, ne tuku atu ne Ieova a fakatonuga mō te faiga o pu siliva e lua kolā ne fakaaoga ke tuku atu a fakailoga mō te fakamaopoopomaiga o tino, mō te ga‵sue atu ki te suā koga, io me ko te taua. Kāti a pu konei e ‵tonu, e se pelā mo “sau” tai ‵piko kolā ne faite mai i sau o manu. A nisi pu kolā ne faite kae e se taku mai olotou igoa ne aofia foki i mea fakatagi‵tagi i te faletapu. A te ‵tagi o pu ne masani sāle o folafola atu i se auala fakatusa a fakamasinoga a Ieova io me ko nisi mea tāua ne ‵tupu kolā ne pogai mai i te Atua.​—2No 29:26; Esl 3:10; 1Ko 15:52; Fks 8:7–11:15.

• ‵Pui Laugatu.

  Se laugatu gali telā ne ‵laga fakagaligali kae ne ‵sui ki luga i ei a ata o kelupi telā ne ‵vae ei a te Potu Tapu mai te Potu Tafasili i te Tapu i te faleie tapu mo te faletapu. (Eso 26:31; 2No 3:14; Mat 27:51; Epe 9:3)​—Onoono ki te MF E5.

• Pulima.

  Ko te ‵kaiga fiafia i te tausaga telā ne fakamanatu i te po 14 mo te po 15 o Atala. Ne fakamanatu i ei a te faka‵saoga o te kau Iutaia mai te fakaseaiatuga i aso o te Tupu Fafine ko Eseta. A te pati ko te pu·rimʹ telā e sē se pati Epelu e fakauiga ki te “vili.” A te ‵Kaiga Fiafia o te Pulima, io me ko te ‵Kaiga Fiafia o Vili, ne fakaigoa ki te faifaiga ne fai ne Hamanu i te faiga o te Pulo (te Vili) ke iloa aka a te aso ke fakataunu ei tena togafiti ke tamate te kau Iutaia.​—Est 3:7; 9:26.

• Pulou laugatu.

  Se laugatu telā ne ufi ki ei a te ulu kae ne pei ki ei e pelā me se pulou i te ulu. Ne pei a te faitaulaga sili ki te pulou laugatu telā ne ‵sui ki te lino ‵lei, fakatasi mo se fiti aulo ne ‵sai atu ki te uka lanu moana i te koga mai mua. Ne pei a te tupu ki se pulou laugatu mai lalo i tena foualiki. Ne fakaaoga ne Iopu a te tugapati tenei i se auala fakatusa i te taimi ne fakatusa ei ne ia ana faifaiga amio‵tonu ki te pulou laugatu.​—Eso 28:36, 37; Iop 29:14; Esk 21:26.

• Pulu.

  Ko te igoa o te valu o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia kae ko te lua o masina i te kalena faka-te-galuega. Ne māfua mai i pati kolā e fakauiga ki te “‵fua mai; ola aka” kae e kamata mai i te kogaloto o Oketopa ki te kogaloto o Novema. (1Tu 6:38)​—Onoono ki te MF E15.

• Pulu lipano.

  Se pulukau malō (se pulu ‵piki) mai i lakau mo togavao o te vaega o te lakau ko te Boswellia. Kafai e ‵sunu, e pusaki mai ei se mea manogi gali. Se mea e tasi e fakaaoga ke faite ei a mea manogi ‵gali kolā ne fakaaoga i te faleie tapu mo te faletapu. E ofo fakatasi atu foki mo taulaga meakai kae tuku sāle i laina takitasi o falaoa ne ofo atu ki te Atua, i loto i te Potu Tapu.​—Eso 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Pusa o te feagaiga.

  Se pusa ne faite ki lakau ko te akasia kae ufi ki aulo, telā ne tausi i te Potu Tafasili i te Tapu i te faleie tapu kae fakamuli ifo i te Potu Tafasili i te Tapu o te faletapu telā ne faite ne Solomona. E isi sena ‵pono malosi telā ne ufi ki aulo fakatasi mo kelupi e lua mai luga kolā e ‵fuli fakafesagai ki loto. A mea tāua i loto i ei, ko papa fatu e lua kolā e tusi i ei a Tulafono e Sefulu kolā e fakaigoa foki ko papa fatu o te Feagaiga (Eso 25:22; 31:18; Teu 31:26; 1Tu 6:19; Epe 9:4)​—Onoono ki te MF E5 mo te E8.

S

• Sau.

  E fakasino atu ki sau o manu, kolā ne fakaaoga e pelā me ne ipu inu, e pelā me ne fagu utu sinu, io me ne pōla tuku vaitusi mo mea fakagali‵gali, kae e pelā foki me ne mea fakatagitagi io me se pu. (1Sa 16:1, 13; 1Tu 1:39; Esk 9:2) A te “sau” e masani o fakaaoga i se auala fakatusa ke fakasino atu ki te malosi, fakatakavalega o se fenua mo te manumalo.​—Teu 33:17; Mik 4:13; Sak 1:19.

• Salamo.

  Se pese o vikiga ki te Atua. Ne fai a Salamo mo fai a pese kae ne usu ne tino tapuaki, e aofia i ei a tapuakiga i mua o tino ki a Ieova te Atua i tena faletapu i Ielusalema.​—Luk 20:42; Gal 13:33; Iak 5:13.

• Salamō.

  I te fakaaogaga i te Tusi Tapu, ko te ‵fuliga o te mafaufau o se tino fakatasi mo te loto fanoanoa ki tena olaga mua, amioga ma‵sei, io me ko te fakatamala o te tino o fai se mea. E maua eiloa a fuataga ‵lei mai te salamō tonu, ko te ‵fuliga o faifaiga.​—Mat 3:8; Gal 3:19; 2Pe 3:9.

• Samalia.

  Ko te laumua o te fakai o matakāiga e sefulu ki mātū o Isalaelu mō se 200 tausaga, e pelā foki mo te igoa o te koga kātoa tenā. Ne faite a te fakai i luga i te mauga telā e fakaigoa foki ki ei. I taimi o Iesu, a Samalia ko te igoa o te kogā koga i Loma telā e tu i te va o Kalilaia ki mātū mo Iuta ki saute. Ne masani o kalo kea‵tea a Iesu mai te talai atu i te kogā koga tenā i ana malaga, kae i nisi taimi ne fanatu a ia i loto i ei kae faipati atu ki tino i ei. Ne fakaaoga ne Petelu a te lua o kī fakatusa o te Malo i te taimi ne maua ei ne te kau Samalia a te agaga tapu. (1Tu 16:24; Ioa 4:7; Gal 8:14)​—Onoono ki te MF E10.

• Sanetulini.

  Ko te fono maluga a te kau Iutaia i Ielusalema. I aso o Iesu, e ‵tusa mo te toko 71 a tino ne aofia i ei, e pelā mo te faitaulaga sili mo nisi tino kolā ne maua ne latou a te tulaga o te faitaulaga sili, sui o kāiga o te faitaulaga sili, toeaina, ulu o matakāiga mo kāiga, mo failautusi.​—Mko 15:1; Gal 5:34; 23:1, 6.

• Sapati.

  Ne vau mai te pati Epelu telā e fakauiga ki te “ke malōlō, ke fakagata.” Ko te fitu o aso i te vaiaso faka-Iutaia (mai te ‵tōga o te mata o te la i te Aso Lima ki te ‵tōga o te mata o te la i te Aso Ono). A nisi aso o ‵kaiga fiafia i te tausaga, e pelā foki mo te 7 mo te 50 tausaga, ne taku foki ki sapati. I te aso o te Sapati, e seai ne galuega e ‵tau o fai i ei kae na ko galuega fakafaitaulaga i te koga tapuaki. I tausaga o te Sapati, e ‵tau o tuku tiaki fua te laukele kae e se ‵tau o faimālō atu ki taina Epelu ke ‵togi mai olotou kaitalafu. I te Tulafono faka-Mose, e ‵lei eiloa a mea kolā ne fakatapu ke fai i te Sapati, kae ko takitaki lotu ne fakaopoopo malielie atu ne latou a nisi mea ki ei, tela la, i aso o Iesu ne faigata ki tino ke tausi atu ki ei.​—Eso 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Ko 2:16.

• Satani.

  Se pati Epelu telā e fakauiga ki te “Tino ‵Teke.” Kafai ne fakaaoga te “te” mai mua i ei, e fakasino atu eiloa ki a Satani te Tiapolo, te Fili sili o te Atua.​—Iop 1:6; Mat 4:10; Fks 12:9.

• Satukaio.

  Se tamā potukau fakalotu lauiloa i te Lotu Iutaia kolā ne aofia i ei a tino mau‵mea mo faitaulaga kolā ne lasi te lotou pulega ki faifaiga i te faletapu. Ne ‵teke atu latou ki tuu fai gutu e uke kolā ne tau‵tali ki ei a Falesaio e pelā foki mo nisi talitonuga a te kau Falesaio. Ne seki tali‵tonu latou ki te toetuga io me ko te ola tonu o agelu. Ne ‵teke atu latou ki a Iesu.​—Mat 16:1; Gal 23:8.

• Sea.

  Ko te fuāga o mea ma‵lō. E ‵tusa mo te fuāga o te paita, e mafai o ‵pau mo te 7.33 L. (2Tu 7:1)​—Onoono ki te MF E14.

• Seakelise.

  Se vaega o te manu ko te sikusikulauniu kolā e olo tasi atu i potukau ‵lasi. Ne fai pelā me ne mea‵kai ‵ma i te Tulafono faka-Mose. Ne potukau ‵lasi kolā e kai ne latou a mea katoa i te lotou auala, kae fai ne latou a fakama‵seiga ‵lasi, ne fai pelā me se mala.​—Eso 10:14; Mat 3:4.

• Seoli.

  Se pati Epelu telā e ‵pau mo te pati Eleni ko “Heitisi.” Ne ‵fuli ki te “Tanuga” (mataimanu lasi muamua), ke faka‵kese ei e pelā me ko te tanuga masani o tino i lō te tanuga o tino taki tokotasi.​—Ken 37:35; Sal 16:10; Gal 2:31 (fml.).

• Seu.

  Ko te atua maluga o te kau Eleni. I Lusa, ne fakatau‵se a tino me i a Panapa ko Seu. Tusitusiga mua ne maua i tafa o Lusa, ne fakasino atu ki “faitaulaga a Seu” mo “Seu te atua ko te la.” A te vaka ne faimalaga atu ei a Paulo mai i Melita ne ‵piki i tena taumua a ulu faite o “Fanau a Seu,” ko te masaga tāgata ko Castor mo Pollux.​—Gal 14:12; 28:11.

• Sē faka‵fete.

  E fakasino atu ki falaoa kolā ne fai e aunoa mo se mea faka‵fete.​—Teu 16:3; Mko 14:12; 1Ko 5:8.

• Sekela.

  Ko te ‵mafa e fakaaoga ne te kau Epelu ki te fuāga o te ‵mafa mo te tāua o tupe. E ‵pau a tena ‵mafa mo te 11.4 kalame. A te “sekela masani i te koga tapu” kāti se tugapati ne fakaaoga ke faka‵mafa atu i ei me e ‵tau eiloa o isi se ‵mafa mautinoa io me e ‵tau o fakafetaui ki te ‵mafa telā e ‵tau o tausi i te faleie tapu. Kāti e isi foki se sekela fakatupu (e ‵kese mai i te sekela masani) io me se ‵mafa telā e ‵tau o tausi i te palesi o te tupu.​—Eso 30:13.

• Selā.

  Se tugapati e fakaaoga mō pese io me ko te ‵toe sikiatuga o pati i te Salamo mo Sapakuka. E mafai o fakauiga ki te mānava malie i te usuga io me ko pese fakatagi‵tagi, io me ko te avā mea konā, ko te mea ke mafau‵fau ‵loto malie io me ko te faiga ke tu ‵kese te fuaiupu tenā. A te ‵fuliga a te Septuagint i te ‵gana Eleni ko te di·aʹpsal·ma, telā e fakauiga ki “se mānavaga i mea tau pese.”​—Sal 3:4; Sap 3:3.

• Selafi.

  Ko tino faka-te-agaga kolā e ‵tu fakatamilo i te nofogaaliki o Ieova i te lagi. A te tugapati Epelu sera·phimʹ e fakauiga tonu ki “tino kolā e ‵ka.”​—Isa 6:2, 6.

• Sē ‵ma.

  E mafai o fakasino atu ki te lailai tonu io me ko te solitulafono i mea tau amioga. Kae i te Tusi Tapu, e masani o fakasino atu a te pati tenei ki se mea telā e se ‵lei, io me e se ‵ma, e ‵tusa mo te Tulafono faka-Mose. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Gal 10:14; Efe 5:5)​—Onoono ki te ‵MA.

• Seminita.

  Se tugapati i mea tau pese telā e fakauiga tonu ki te “valu” kae kāti e fakasino atu ki se maluga tai malalo o te pese, io me se vaegā leo. E uiga ki mea tātā, kāti e fakasino atu te pati ki mea tātā kolā e fai ei ke ‵tagi malū a te pese. E uiga ki pese, kāti e fakasino atu ki mea fakatagi‵tagi kolā e ‵tagi i se leo malalo kae usu atu e ‵tusa mo mea fakatagi‵tagi konā.​—1No 15:21; Sal 6:Fmt; 12:Fmt.

• Sepata.

  Ko te igoa o te 11 o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te 5 o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai i te kogaloto o Ianuali ki te kogaloto o Fepuali. (Sak 1:7)​—Onoono ki te MF E15.

• Siona; Mauga o Siona.

  Ko te igoa o te fakai malosi o te kau Iepuse telā ne tu i te mauga ki te feitu saute-saegala o Ielusalema. Mai tua o te pukega ne Tavita, ne faite ne ia tena palesi i konā, kae ne fakaigoa ki “te Fakai o Tavita.” (2Sa 5:7, 9) Ne fai a Siona mo fai se mauga telā ne fakatapu fakapitoa ki a Ieova i te taimi ne avatu ei ne Tavita a te Pusa ki ei. Fakamuli ifo, ne aofia i te igoa tenā a te koga ne tu ei te faletapu i te Mauga o Molia, kae i nisi taimi ko te fakai kātoa o Ielusalema. Ne masani o fakaaoga i se auala fakatusa i Tusitusiga Eleni Kelisiano.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Fks 14:1.

• Sikofi.

  Mea faigaluega ne faite ki aulo, kāti e tai ‵pau mo mea sikosiko kolā ne fakaaoga i te faleie tapu mo te faletapu ke tamate ki ei a kalokaloafi i luga i moli.​—Eso 37:23.

• Siligi.

  Se fusi mai pa‵kili o manu io me ne uka ne ‵fili mai i vaegā mea e pelā mo mea i sokoga ivi mo fulufulu o manu. A te kogaloto telā e lauefa e taofi i ei se mea, kae masani se fatu. A te mata e tasi o te siligi e ‵sai ki te lima, kae ko te suā mata e taofi i te lima kae kafai ko ‵pei atu a te siligi ko tiaki ei te mata tenā. Ne fakaaoga ne atufenua mua a tino apo i siligi i olotou kautau.​—Fam 20:16; 1Sa 17:50.

• Silitusi.

  Ne ava ‵lasi e lua kae e se ‵poko i te kogā tai o Lipia, i Afelika ki Mātū, ne ma‵taku i ei a kauvaka i aso mua ona ko kau one faka‵se tino kolā ne gasue‵sue faeloa ona ko te tai. (Gal 27:17)​—Onoono ki te MF E13.

• Sipele.

  Se vaegā saito telā e se na lo ko ‵lei (Triticum spelta), e se ‵to mai loa i a latou a fuataga mai te kau.​—Eso 9:32.

• Sivani.

  Ko te igoa o te tolu o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te iva o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai te kogaloto o Me ki te kogaloto o Iuni. (Est 8:9)​—Onoono ki te MF E15.

• Sivi.

  Ko te igoa muamua o te lua masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te valu o masina i te kalena faka-te-galuega. E vau mai i te kogaloto o Apelila ki te kogaloto o Me. Ne taku ki a Iala i te Talamuta faka-Iutaia mo nisi tusi kolā ne fakatoka mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. (1Tu 6:37)​—Onoono ki te MF E15.

• Sokoga.

  Se tino telā e fai ne ia a fesokotakiga i va o potukau e lua ko te mea ke faka‵lei te lā va. I te Tusi Tapu, a Mose mo Iesu ne fai mo fai a sokoga o te feagaiga o te Tulafono mo te feagaiga fou kolā e fetaui ‵lei.​—Kal 3:19; 1Ti 2:5.

• Solo; Koga tuki saito.

  Ko te tapalega o fuaga saito mai te kau; ko te koga ne fai ei te galuega tenei. A te sologa o saito se galuega e fai ki lima fakatasi mo se lakau, io me kafai e tai uke atu, e isi se mea faigaluega fakapito, e pelā mo te mea tuki saito io me ne mea lōla, kolā e fakatakapilipili ne manu. Ne fakatakapilipili atu te mea faigaluega i luga i saito kolā e tafola i luga i te koga tuki saito, se koga pāpā telā e masani o maluga kae tuku faka‵sau atu ki te matagi.​—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Sotia Leoleo a te Tupu.

  Se potukau o sotia Loma telā ne fakatu aka ke fai pelā me se leoleo a te tupu o Loma. Ne malosi eiloa a te leoleo i mea fakapolitiki ke ‵lago kae ke tapale ne ia te tupu.​—Fpi 1:13.

• Sui Sili.

  E fakauiga eiloa a te tugapati Eleni ki te “Takitaki Pule.” E fakasino atu ki te tulaga tāua o Iesu Keliso i te fakasaolotoga o tino fakamaoni mai i ikuga tatino o te agasala kae takitaki atu latou ki te ola se-gata-mai.​—Gal 3:15; 5:31; Epe 2:10; 12:2.

• Suki o te fatafaitaulaga.

  Ne mea pelā me ne suki kolā e ‵sae mai ki tua mai i ‵kōna e fa o nisi fatafaitaulaga. (Lev 8:15; 1Tu 2:28)​—Onoono ki te MF E5 mo te E8.

• Sulia; Kau Sulia.​—

  Onoono ki te ALAMO; TINO ALAMEA.

• Sunako.

  Se pati telā e fakauiga ki se “fakamaopoopomaiga; se maopoopoga,” kae i te ukega o tusi fai‵tau, ko te fale io me ko te koga ne maopoopo ei a te kau Iutaia ke fai‵tau ki te Tusi Tapu, ke akoako atu, talai kae ‵talo. I aso o Iesu, e tofu eiloa a fakai takitasi tai ‵lasi i Isalaelu mo se sunako, kae ko fakai tai ‵lasi atu e sili atu i te tasi.​—Luk 4:16; Gal 13:14, 15.

T

• Taelagoa.

  So se tamā lakau i lakau kolā e ola i luga i lakau ‵lasi kae māfua mai i taliga o agaga. Ne fai pelā me i te taelagoa telā e taku mai i te Tusi Tapu e uli tena foitino kae pelā me po‵popo (Puccinia graminis).​—1Tu 8:37.

• Taetae a toegā fuaga.

  Ko te fakaputuga fakatasi o nisi fuaga kolā ne tiaki mo te iloa tonu io me e aunoa mo te iloa ne tino ‵kati saito. Ne fakatonu atu te Tulafono faka-Mose ki tino ke se ‵kati katoatoa ne latou a feitu o olotou fatoaga io me puke a fuaga olive io me ko fuagavine katoa. A mea konā ne fakasaoloto mai ne te Atua ki tino ma‵tiva, tino puapuaga, te tino mai fenua fakaa‵tea telā e nofo i te fenua, te tamaliki e seai sena tamana, mo te fafine ko mate tena avaga ke taetae ne latou a fuaga kolā ne ‵toe mai tua o te ‵katiga o saito.​—Lut 2:7.

• Taulaga.

  Se mea e ofo atu ki te Atua e pelā me se auala ke fakaasi atu te loto fakafetai, ke taku atu se mea ‵se, kae ke toe maua se fesokotakiga ‵lei mo ia. E kamata mai i a Apelu, ne ofo atu ne tino a taulaga kese‵kese o te lotomalie, e aofia i ei a manu, ke oko ki te taimi ne fakatonu mai ei te feagaiga i te Tulafono faka-Mose me e ‵tau eiloa o fai a mea konā. Ne seki toe manakogina a taulaga manu mai tua o te tukuatuga ne Iesu o tena ola e pelā me se taulaga ‵lei katoatoa, faitalia me koi tumau eiloa a Kelisiano i te ofoatuga o taulaga faka-te-agaga ki te Atua.​—Ken 4:4; Epe 13:15, 16; 1Io 4:10.

• Taulaga o te tautoga.

  Se taulaga mo te lotomalie telā e tuku fakatasi atu mo tautoga.​—Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Taulaga fakafetai.

  Se taulaga ‵kai fakatasi telā ne fai ke tavae atu ki te Atua mō ana fakatokaga mo tena alofa fakamaoni. Ne ‵kai ki ‵kano o te manu ne ofo atu mo falaoa faka‵fete mo falaoa sē faka‵fete. Ne ‵tau eiloa o kai a ‵kano o te manu i te aso eiloa tenā.​—2No 29:31.

• Taulaga fakagasuesue.

  Se taulaga telā e fai ne te faitaulaga sili kae tuku tena lima mai lalo i lima o te tino tapuaki telā e taofi ne ia te taulaga ke ofo atu kae fakagasuesue ki mua kae ki tua foki; io me e fakagasuesue eiloa ne faitaulaga a te taulaga. E fakaata mai i te faifaiga tenei a te tukuatuga o taulaga ne ofo atu ki a Ieova.​—Lev 7:30.

• Taulaga ‵kai fakatasi.

  Se taulaga e ofo atu ki a Ieova e pelā me se akai ke maua se va filemu mo ia. Ne ‵kai fakatasi ki ei a te tino tapuaki mo tena kāiga, te faitaulaga ne ofo atu ne ia, mo faitaulaga katoa kolā e ‵tu i te taimi tenā. Ne talia ne Ieova a te afusaga manogi gali mai gako kolā ne ‵sunu. A te toto, telā e fakaata mai i ei a te ola, ne tuku atu foki ki a ia. Ne fai pelā me i faitaulaga mo tino tapuaki ne saga‵saga fakatasi mo Ieova o ‵kai fakatasi, telā e fakaata mai i ei a te lotou fesokotakiga filemu.​—Lev 7:29, 32; Teu 27:7.

• Taulaga meainu.

  Se taulaga uaina telā ne ‵ligi atu i luga i te fatafaitaulaga kae ofo fakatasi atu mo nisi taulaga. Ne fakaaoga ne Paulo i se auala fakatusa ke fakaasi atu tena loto fiafia ke tuku atu a ia mō ana taina Kelisiano.​—Num 15:5, 7; Fpi 2:17.

• Taulaga mō agasala.

  Se taulaga telā e ofo atu mō agasala ne fai e aunoa mo te iloa ona ko vāivāiga o te foitino sē ‵lei katoatoa. Ne fakaaoga a taulaga manu kese‵kese, mai te pulumakau ki manu eva, e ‵tusa mo te tulaga mo fakanofonofoga o te tino telā e ofo atu tena taulaga mō ana agasala.​—Lev 4:27, 29; Epe 10:8.

• Taulaga mō mea ‵se.

  Se taulaga mō agasala totino. E ‵kese malie mai i nisi taulaga mō agasala me e fai ei ke faka‵lei io me ke toe faka‵foki atu a te aiā i mea tau feagaiga kolā ne ‵galo i se tino fai mea ‵se telā ko salamō ona ko tena agasala kae ke toe maua se fakatapūga mai te fakasalaga.​—Lev 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Taulaga ‵sunu.

  Se taulaga manu telā ne ‵sunu i luga i te fatafaitaulaga e pelā me se taulaga kātoa ki te Atua; e seai eiloa se vaega o te manu (pulumakau, mamoe, kouti tagata, lupe, io me se tamā lupe) e tuku ma te tino tapuaki.​—Eso 29:18; Lev 6:9.

• Tautoga.

  Se tautoga ‵malu ne fai ki te Atua ke fai se mea, ke ofo atu se taulaga io me se meaalofa, ke aofia i se taviniga, io me ke faka‵mao mai i nisi mea kolā e se fakatapu. E mafai foki o fakauiga ki se fakamatalaga e fai ke fakamautinoa aka ei se mea telā e tonu, io me se tautoga ‵malu me ka fai io me ka se fai ne se tino se mea. E masani sāle o fai atu se tautoga ki se tino maluga, maise eiloa ki te Atua. Ne toe faka‵mafa mai ne Ieova tena feagaiga mo Apelaamo e auala i te faiga o se tautoga.​—Mat 5:33; Ken 14:22; Epe 6:16, 17; Num 6:2; Fai 5:4.

• Taga uaina.

  Se taga ne faite mai i pa‵kili o manu, e pelā mo kouti io me ko mamoe, kae ne fakaaoga mo utu ki ei a uaina. Ne utu a uaina ki loto i taga uaina ‵fou, me kafai ko vī, e ave kea‵tea i ei a te ea masei telā e mafai o fai ei ke ‵pisi te sua ki tua mo te taga. A taga uaina ‵fou e olo o ma‵futi; kae ko taga mua, kolā ko se ma‵futi e ma‵pa mafai ko lasi te ea i loto i ei.​—Ios 9:4; Mat 9:17.

• Tagata e lavea ne ia fakaasiga.

  Se tino telā e fai ne te Atua ke iloa ne ia te loto o te Atua, se tino telā e ma‵tala ana mata ke lavea io me malamalama i mea kolā e se mafai o malamalama i ei a tino. A te pati Epelu e vau mai i te pati fakavae telā e fakauiga “ke lavea,” me ko te lavea tonu io me e lavea i se auala fakatusa. E olo atu a nisi tino ki te tagata e lavea ne ia fakaasiga ke maua ne pati fakatonutonu ‵poto ki fakalavelave e fe‵paki mo latou.​—1Sa 9:9.

• Tagi fanoanoa.

  Ko te fakaasi atu ki tua o te loto fanoanoa i te mate o se tino io me ko nisi mea faiga‵ta. I taimi o te Tusi Tapu, ne masani o ‵tagi fanoa‵noa a tino mō se taimi leva. E se gata fua i te ‵tagi ki luga, ne ‵pei a tino fanoa‵noa ki gatu fakapito, tuku a lefu ki olotou ulu, saesae olotou gatu, kae pāpā olotou fatafata. Ne ‵kami a tino apo i te ‵tagi fanoa‵noa ke ‵kau atu ki fanoanoa.​—Ken 23:2; Est 4:3; Fks 21:4.

• Takitaki.

  Se ofisa telā e tai malalo ifo i ofisa i te malo o Papelonia. I te Tusi Tapu, ne tausi ne takitaki a tāgata ‵poto i te koga ateatea i Papelonia. Ne taku mai foki a takitaki konei i te pulega a te Tupu ko Taliu te Metai.​—Tan 2:48; 6:7.

• Takitaki o te kau fai pese.

  E pelā mo te fakaaogaga i te Salamo, e foliga mai me i te tugapati Epelu e fakasino atu ki se tino telā ne fakatoka ne ia a pese kae takitaki foki ne ia te usuga o pese, e fakaakoako kae fakamasani a tino usuusu mai i tino Levi, kae e takitaki foki ne ia te usuga o pese i faigā mea. E fakaaoga i nisi ‵fuliga a te tugapati tenei “pule o te kau fai pese” io me ko te “takitaki pese.”​—Sal 4:Fmt; 5:Fmt.

• Takono.

  Se atua o tino Filisitia. E se mautinoa a te māfuaga o te pati, kae e fai mai a nisi tino sukesuke me e isi sena sokoga ki te pati Epelu dagh (ika).​—Fam 16:23; 1Sa 5:4.

• Talakama.

  I Tusitusiga Eleni Kelisiano, e fakasino atu te pati tenei ki se tupe siliva Eleni, telā e 3.4 kalame te ‵mafa i te taimi tenā. I Tusitusiga Epelu, e isi se fakamatalaga e fakasino atu ki se talakama aulo mai te vaitaimi o te kau Pelesia telā e ‵pau mo te taleki. (Nee 7:70; Mat 17:24)​—Onoono ki te MF E14.

• Tala ‵lei, te.

  I Tusitusiga Eleni Kelisiano, ko te tala ‵lei o te Malo o te Atua mo te fakaolataga e auala i te fakatuanaki ki a Iesu Keliso.​—Luk 4:18, 43; Gal 5:42; Fks 14:6.

• Talasisi, vaka o.

  Se tugapati ne fakaaoga ki vaka kolā ne olo atu ki Talasisi mua (ko Sepania i aso nei). E foliga mai me ne fakaaoga fakamuli te tugapati ki vaka ‵lasi kolā ne mafai o ma‵laga i se koga ‵mao. Ne fakaaoga ne Solomona mo Iosefatu a vaegā vaka penā mō te aveavega o mea i va o fenua.​—1Tu 9:26; 10:22; 22:48.

• Taleki.

  Se tupe aulo Pelesia telā e nofo ki te 8.4 kalame te ‵mafa. (1No 29:7)​—Onoono ki te MF E14.

• Taleni.

  Ko te ‵toe aofaki lasi eiloa i te fuāga o mea a te kau Epelu i te ‵mafa mo te malosi o te tupe. E nofo ki te 34.2 kk te ‵mafa. A te taleni Eleni e foliki atu, e nofo ki te 20.4 kk te ‵mafa. (1No 22:14; Mat 18:24)​—Onoono ki te MF E14.

• Tama a Alona.

  Ko tino ne ‵tupu mai i te mokopuna o Levi ko Alona, telā ne filifili aka mō fai te faitaulaga sili muamua mai lalo i te Tulafono faka-Mose. Ne fai ne tama a Alona a tiute fakafaitaulaga i te faleie tapu mo te faletapu.​—1No 23:28.

• Tama a Tavita.

  Ne fakasino sāle atu a te fuaiupu tenei ki a Iesu, ke faka‵mafa atu ei me i a ia ko te Sui i te feagaiga o te Malo telā ne ‵tau o fakataunu ne se tino mai te lainā tupu o Tavita.​—Mat 12:23; 21:9.

• Tama a te tagata.

  Se tugapati telā e maua faka-80 taimi i Evagelia. E fakasino atu ki a Iesu Keliso kae fakaasi atu ei me e auala i tena fanaumaiga i te foitino, ne fai a ia mo fai se tino kae e sē se tino faka-te-agaga mo se foitino tagata. E fakaasi mai foki i te fuaiupu tenā me ne fakataunu ne Iesu a te valoaga i te Tanielu 7:13, 14. I Tusitusiga Epelu, a te tugapati tenei ne fakaaoga ki a Esekielu mo Tanielu, ke fakaasi atu ei a te ‵kese o tukumuna faka-te-foitino konei mo te Atua telā ko te Pogai o te lā fekau.​—Esk 3:17; Tan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Tamusa.

  (1) Ko te igoa o te atua telā ne ‵tagi ki ei a fāfine Epelu aposetate i Ielusalema. Ne fai pelā me i a Tamusa se tupu telā ne tapuaki atu ki ei e pelā me se atua mai tua o tena mate. I tusitusiga i te ‵gana Sumelia, ne taku a Tamusa ki a Tumusi kae ne fai mo fai te taugasoa io me se famau a te atua fafine o te fanafanau ko Inaina (ko te atua o te kau Papelonia ko Isitā). (Esk 8:14) (2) Ko te igoa o te fa o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te sefulu o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau te masina tenei mai te kogaloto o Iuni ki te kogaloto o Iulai.​—Onoono ki te MF E15.

• Tanuga.

  E mafai o fakasino atu ki se tanuga o se tino e tokotasi; e mafai foki o fakasino atu ki tanuga masani o tino, telā e ‵pau mo te pati Epelu ko “Seoli” mo te pati Eleni ko “Heitisi.” E fakamatala mai i te Tusi Tapu e pelā me se koga fakatusa io me ko te tulaga telā e se toe gasue‵sue kae e se iloa ne tino katoa i ei se mea. (Ken 47:30; Fai 9:10; Gal 2:31) A te pati Eleni ko te mne·meiʹon, ne ‵fuli foki ki te “tanuga” kae ne vau mai te veape “ke fakamasaua.” E fakasino atu a te pati Eleni tenei me i te tino telā ko mate e masauagina.​—Ioa 5:28, 29, fml.

• Tapu; Tulaga tapu.

  Se uiga telā e maua ne Ieova; se tulaga ‵ma katoatoa i mea tau amioga kae ‵malu. (Eso 28:36; 1Sa 2:2; Fat 9:10; Isa 6:3) Kafai e fakasino atu ki tino (Eso 19:6; 2Tu 4:9), manu (Nu 18:17), ki mea (Eso 28:38; 30:25; Lev 27:14), koga (Eso 3:5; Isa 27:13), vaitaimi (Eso 16:23; Lev 25:12), mo faifaiga (Eso 36:4), e fakasino atu eiloa a te pati i te ‵gana Epelu mua ki te ‵vae kea‵tea, e fakapito mō se mea fua e tasi, io me faka‵malu i ei a te Atua tapu; se tulaga telā e ‵vae kea‵tea mō te taviniga ki a Ieova. I Tusitusiga Eleni Kelisiano, a pati kolā ne ‵fuli ki te “tapu” mo te “tulaga tapu” e fakasino atu foki ki te ‵vae kea‵tea mō te Atua. Ne fakaaoga foki a pati konei ke fakasino atu ki te ‵ma o se tino i mea tau amioga.​—Mko 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Tapuaki fakamaoni ki te Atua.

  Ko te āva, tapuaki, kae tavini atu ki a Ieova te Atua mo te fakamaoni ki tena pulega sili i te iunivesi.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Tasi-vae-sefulu.

  Ko te tasi-vae-sefulu, io me ko te 10 pasene, e tuku atu io me e ‵togi atu e pelā me se meaalofa, maise eiloa mō pogai fakalotu. (Mki 3:10; Teu 26:12; Mat 23:23) Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, a te tasi-vae-sefulu o mea e ‵fua mai i te laukele mo te tasi-vae-sefulu o lafu manu mo lafu mamoe ne tuku atu ki te kau Levi i tausaga katoa ke fesoasoani atu ki a latou. Ne tuku atu ne te kau Levi a te tasi-vae-sefulu o te tasi-vae-sefulu tenei ki faitaulaga o te matakāiga o Alona ke fesoasoani atu ki a latou. E isi foki ne nisi tasi-vae-sefulu fakaopoopo. E se manakogina ke tuku atu ne Kelisiano se tasi-vae-sefulu.

• Tatalusi.

  I Tusitusiga Eleni Kelisiano, se tulaga pelā mo te ‵lokaga i te falepuipui kae ne ‵pei atu ki ei a agelu sē faka‵logo i aso o Noa. I te 2 Petelu 2:4, a te fakaaogaga o te veape tar·ta·roʹo (ke “‵pei atu ki Tatalusi”) e se fakauiga i ei me “i agelu kolā ne agasala” ne ‵pei atu ki se koga fapaupau sē mautinoa ko Tatalusi (telā se falepuipui mai lalo i te laukele mo se koga pouli mō atua tai ma‵lalo). I lō te fai penā, e fakauiga eiloa me ko oti ne fakapa‵kū latou ne te Atua mai i olotou tulaga mo tauliaga faka-te-lagi kae ne avatu latou ki se tulaga o te pouli tagataga e uiga ki fuafuaga ‵gali a te Atua. E fakamailoga foki ne te pouliga a te lotou ikuga fakamuli, telā e fakaasi mai i te Tusi Tapu me ko te fakaseaiga se-gata-mai fakatasi mo te lotou pule, ko Satani te Tiapolo. Tela la, e fakauiga a Tatalusi ki te ‵toe tulaga malalo o te masiasi mō agelu uiga ‵teke konā. E se ‵pau mo te “lua ‵poko” i te Fakaasiga 20:1-3.

• Tavini fesoasoani.

  Ko te ‵fuliga o te pati Eleni ko te di·aʹko·nos, telā ne ‵fuli sāle ki te “faifeau” io me se “tavini.” A te “tavini fesoasoani” e fakasino atu ki te tino telā e tavini atu e pelā me se tino fesoasoani ki te potukau o toeaina i te fakapotopotoga. E ‵tau mo ia o fetaui ‵lei ki tulaga faka-te-Tusi Tapu mō te tauliaga tenei i te taviniga.​—1Ti 3:8-​10, 12.

• Taviniga tapu.

  Taviniga io me ko te galuega, telā e tapu, kae e fakasino tonu eiloa ki te tapuakiga a te tino ki te Atua.​—Lom 12:1; Fks 7:15.

• Tekapoli.

  Ne fakai o Eleni, kolā e aofia i ei a fakai e sefulu (mai te pati Eleni ko te deʹka, tena uiga “sefulu,” mo te poʹlis, “fakai”). Ko te igoa foki o te kogā koga i te feitu ki saegala o te Vai o Kalilaia mo te Vaitafe o te Iolitana, kolā e ‵tu i ei a te ukega o fakai konei. Ko te fakavae o tuu masani mo mea tau pisinisi a te kau Eleni. Ne fanatu a Iesu i te kogā koga tenei, kae e seai ne tala me ne āsi atu a ia ki se fakai i fakai konei. (Mat 4:25; Mko 5:20)​—Onoono ki te MF A7 mo te E10.

• Telafimi.

  Ne atua io me ne tupua o kāiga, kolā e fesokotaki atu ki ei i nisi taimi e uiga ki ne fakailoga. (Esk 21:21) A nisi mea ne foliga e pelā me se tagata kae ‵lasi, kae ko nisi mea e fo‵liki atu. (Ken 31:34; 1Sa 19:13, 16) E fakaasi mai ne mea ne maua ne tino suke‵suke ki mea mua i Mesopotamia me kafai e isi se telafimi, ne mafai o aoga ki te ‵salaga o te tino ka maua ne ia te tofi o te kāiga. (Kāti tenei te pogai ne ave ei ne Lasela a te telafimi a tena tamana.) E foliga mai me e se tenei te pogai ne fai ei penā i Isalaelu, faitalia me ne kamata o ifo atu ki telafimi e pelā me ne tupua i aso o famasino e pelā foki mo tupu, kae ne aofia i mea kolā ne fakaseai atu ne te Tupu fakamaoni ko Iosia.​—Fam 17:5; 2Tu 23:24; Ho 3:4.

• Temoni.

  Ne tino faka-te-agaga sē matea kae ma‵sei kolā e ma‵losi atu i tino. Ne taku ki “tama a te Atua tonu” i te Kenese 6:2 mo “agelu” i te Iuta 6, ne seki faite latou ke ma‵sei kae ko latou ne agelu kolā ne fai ne latou a latou eiloa mo fai a fili o te Atua mai te sē faka‵logo ki a ia i aso o Noa kae ‵kau atu ki te ‵tekeatuga a Satani ki a Ieova.​—Teu 32:17; Luk 8:30; Gal 16:16; Iak 2:19.

• Tenali.

  Se tupe siliva Loma telā e nofo ki te 3.85 kalame te ‵mafa kae tu te ata o Kaisala i te feitu e tasi. Ko te ‵togi o te tino galue mō te aso kae ko te tupe foki e ‵togi ki ei a te “lafoga foitino” ne te kau Iutaia ki te kau Loma. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Onoono ki te MF E14.

• Tepete.

  Ko te igoa o te sefulu o masina i te kalena tapu a te kau Iutaia mo te fa o masina i te kalena faka-te-galuega, mai tua o te ave fakapagotaga ki Papelonia. E vau mai te kogaloto o Tesema ki te kogaloto o Ianuali. E masani o fakasino atu ki ei e pelā me ko “te sefulu o masina.” (Est 2:16)​—Onoono ki te MF E15.

• Tino faite mea ki kele.

  Se tino faite ulo, tifa, mo nisi meāfale mai te kele. A te pati Epelu mō te tino faite mea ki kele e fakauiga ki te “tino faite mea.” A te malosi o te pulega a te tino faite mea ki kele ki luga i te kele e masani o fakaaoga ke fakamatala atu ei te pulega sili a Ieova ki luga i tino taki tokotasi mo atufenua.​—Isa 64:8; Lom 9:21.

• Tino masei, te.

  Se igoa ne fakaaoga ki a Satani te Tiapolo, telā e ‵teke atu ki te Atua mo ana tulaga amio‵tonu.​—Mat 6:13; 1Io 5:19.

• Tino Pule.

  Se pule io me se kovana o se fakai, i te emupaea o Papelonia mo Pelesia. E ‵tofi aka a te tino pule ne te tupu e pelā me ko te takitaki pule.​—Esl 8:36; Tan 6:1.

• Tino Samalia.

  Muamua la ne fakasino atu te tugapati tenei ki te kau Isalaelu i te malo ki mātū o matakāiga e sefulu, kae mai tua o te fakatakavalega o Samalia ne te kau Asulia i te 740 T.L.M., ne aofia i ei a tino fakaa‵tea kolā ne avatu ne te kau Asulia. I aso o Iesu, i lō te fakaaogaga o se uiga fakailoga tino io me se igoa fakapolitiki, ne masani o fakasino atu te igoa ki tino kolā ne ‵kau atu ki se tamā lotu telā ne tu i Sekema mua mo Samalia. A tino o te tamā lotu tenā ne tali‵tonu ki nisi mea kolā e ‵kese ‵ki mai talitonuga o te Lotu Iutaia.​—Ioa 8:48.

• Tino talitonu.

  Se tino ne ‵fuli. I te Tusi Tapu, e fakasino atu ki te tino telā ne ‵fuli ki te Lotu Iutaia, kae kafai se tagata e ‵tau mo ia o pilitome.​—Mat 23:15; Gal 13:43.

• Tupu Fafine o te Lagi.

  Ko te ‵tofi o te atua fafine ne tapuaki ki ei a te kau Isalaelu aposetate i aso o Ielemia. E fai mai a nisi tino me e fakasino atu ki te atua fafine o Papelonia ko Isitā (Asitate). Ko te igoa o tena soa Sumelia, ko Inaina, telā e fakauiga ki te “Tupu Fafine o te Lagi.” I tafa o tena sokoga ki te lagi, ne fai a ia mo fai se atua fafine o te fanafanau. A Asitate ne taku foki ki te “Tamafine o te Lagi” i tusitusiga a te kau Aikupito.​—Iel 44:19.

• Togiola.

  Se ‵togi ne fakatoka ke ‵togi atu ke fakasaoloto mai i te ‵nofo fakapagota, fakasalaga, logo‵maega, agasala, io me ke oko foki eiloa ki se tiute. E se ko tupe fua e manakogina mo fai te ‵togi o te togiola. (Isa 43:3) Ne manakogina se togiola i tulaga kese‵kese e uke. E pelā mo toekimua tāgata io me ko manu tāgata i Isalaelu i a Ieova, kae ne ‵tau o fai se togiola, io me se ‵togi, ke fakasaoloto ei latou mai te fakaaogaga katoatoa i te taviniga a Ieova. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Kafai ne tamate se tino ne se pulumakau fakamataku telā ne seki ‵sai faka‵lei, e ‵tau mo te tino i a ia te pulumakau o ‵togi atu ne ia a te togiola ke fakasaoloto ei a ia mai te fakasalaga ki te mate. (Eso 21:29, 30) Kae e seai eiloa se togiola ne talia mō se tino tatino mo te iloa tonu. (Num 35:31) A te ‵toe mea tāua, e fakaasi mai i te Tusi Tapu a te togiola telā ne ‵togi atu ne Keliso e auala i tena mate e pelā me se taulaga ko te mea ke fakasaoloto ei a tino faka‵logo mai te agasala mo te mate.​—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Toetuga.

  Ko te ‵tu aka mai te mate. A te pati Eleni a·naʹsta·sis e fakauiga tonu ki te “fakatu aka; tu aka.” E iva a toe‵tuga e taku mai i te Tusi Tapu, e aofia i ei a te fakatuakaga o Iesu ne Ieova te Atua. E tiga eiloa ne fai a nisi toe‵tuga e auala i a Elia, Elisaia, Iesu, Petelu mo Paulo, e fakaasi mai ne vavega konei a te ‵mana o te Atua. A te toe‵tuga o “tino amio‵tonu mo tino sē amio‵tonu” ki te lalolagi nei e aoga eiloa ki te fuafuaga a te Atua. (Gal 24:15) E taku mai foki i te Tusi Tapu a te toetuga ki te lagi, mai te tugapati ko te faka‵tumaiga “muamua” io me ko te toe‵tuga “muamua,” telā e aofia i ei a taina fakaekegina o Iesu.​—Fpi 3:11; Fks 20:5, 6; Ioa 5:28, 29; 11:25.

• Tokotoko.

  Se lakau telā e tauave ne se pule e pelā me se fakailoga o tena pulega fakatupu.​—Ken 49:10; Epe 1:8.

• Tusitusiga Tapu.

  Ko tusitusiga tapu o te Muna a te Atua. E sae mai fua te tugapati tenei i Tusitusiga Eleni Kelisiano.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Tino fesokotaki ki agaga.

  Se tino telā e fai mai me e sau‵tala sāle mo tino ‵mate.​—Lev 20:27; Teu 18:10-​12; 2Tu 21:6.

• Tiapolo.

  Ko te igoa o Satani i Tusitusiga Eleni Kelisiano, telā e fakauiga ki te “Tino Gutu Fatufatu.” Ne fakaigoa Satani ki te Tiapolo me i a ia ko te pule kae ko te ‵toe tino sili i te fatufatu tino kae fai a ‵losiga ‵se e uiga ki a Ieova, Tena muna ‵lei mo Tena igoa tapu.​—Mat 4:1; Ioa 8:44; Fks 12:9.

• Tino Iloilo Fetū.

  Se tino telā e iloilo ne ia te gasue‵suega o te la, masina mo fetū ko te mea ke ‵valo mai a mea ka ‵tupu i aso mai mua.​—Tan 2:27; Mat 2:1.

• Tino fakamatala mea ‵tupu.

  Se tino e fai mai me e maua ne ia te malosi ke ‵valo mai a mea ‵tupu i aso mai mua. Ko faitaulaga faivailakau, tino faivailakau, tino iloilo fetū, mo nisi vaegā faifaiga kolā e taku mai i te Tusi Tapu.​—Lev 19:31; Teu 18:11; Gal 16:16.

• Tino Metai; Metai.

  Ne tino kolā ne ‵tupu mai i te tama tagata a Iafeta ko Metia; ne ‵nofo latou i kogā koga maugā o Ailani telā ko te fenua ko Metai. Ne ‵kau fakatasi a tino Metai mo Papelonia ke fakatakavale a Asulia. I te taimi tenā, a Pelesia se fakai mai lalo i Metai, kae ko Kulesa ne ‵teke atu kae ne kau atu ei a Metai ki a Pelesia telā ne tu mai i ei te Emupaea o Metai mo Pelesia telā ne fakatakavale ne ia a te Emupaea o Papelonia i te 539 T.L.M. Ne ‵nofo atu a tino Metai i Ielusalema i te Penitekoso i te 33 T.A. (Tan 5:28, 31; Gal 2:9)​—Onoono ki te MF E9.

• Tino Nasaleta.

  Se igoa o Iesu, e pelā me se tino mai te fakai o Nasaleta. Kāti e tai ‵pau mo te pati Epelu ne fakaaoga i te Isaia 11:1 mō te “somo.” Ne fakaaoga foki fakamuli ki soko o Iesu.​—Mat 2:23; Gal 24:5.

• Tino o te Potukau a Helota.​—

  Ke onoono ki a HELOTA; TINO O TE POTUKAU.

• Tino saoloto; Tino ne fakasaoloto.

  I te taimi o te pulega a Loma, a te “tino saoloto” se tino telā ne fanau mai eiloa mo te saolotoga, kae maua ne ia a te aiā kātoa o te fai mo fai se tino o te fenua. E ‵kese mai i ei a te “tino ne fakasaoloto” se tino telā ne fakasaoloto mai te nofo pologa. A te fakasaolotoga o se tino i se auala telā ne fai faka‵lei e mafai o maua i ei ne te tino Loma telā ne fakasaoloto a te saolotoga i mea tau tulafono, kae e se mafai o maua ne ia se galuega i mea tau politiki. Kae ko te fakasaolotoga fua o se tino i se auala telā ne seki fai faka‵lei e fakasaoloto i ei se tino mai te nofo pologa kae e se maua ne ia se saolotoga katoatoa i te malo.​—1Ko 7:22.

• Tisili.​—

  Onoono ki a ETANIMA mo te MF E15.

• Toeaina; Tagata matua.

  Se tagata telā ko matua i ana tausaga, kae i te Tusi Tapu, se tino telā e maua ne ia se tulaga pule mo te tiute i se fakai io me se fenua. E fakaaoga foki a te pati tenei ki tino faka-te-agaga i te lagi i te tusi ko Fakaasiga. A te pati Eleni ko te pre·sbyʹte·ros ne ‵fuli ki te “toeaina” māfai e fakasino atu ki tino kolā e maua te tiute ke fai te takitakiga i te fakapotopotoga.​—Eso 4:29; Fat 31:23; 1Ti 5:17; Fks 4:4.

• Toekimua.

  Muamua la, e fakasino atu eiloa ki te tama tagata matua a te tamana (i lō te toekimua a te mātua). I taimi o te Tusi Tapu, ne maua ne te toekimua tagata se tulaga fakaaloalo i te kāiga kae ne tuku atu foki ki a ia te tulaga o te ulu o te kāiga māfai ko mate te tamana. E fakasino atu foki te pati tenei ki tama tāgata muamua a manu, i nisi taimi e taku ki “tama muamua.”​—Eso 11:5; 13:12; Ken 25:33; Ko 1:15.

• Tuku atu o lima ki luga.

  Ne tuku atu a lima ki luga i se tino ke fakaeke aka ei a ia ki se galuega fakapito io me ke ‵tofi aka a ia mō se fakamanuiaga, se faka‵leiga, io me se meaalofa o te agaga tapu. I nisi taimi ne tuku atu a lima ki luga i se manu kae koi tuai o ofo atu.​—Eso 29:15; Num 27:18; Gal 19:6; 1Ti 5:22.

• Tukuatuga, se fakailoga tapu o te.

  Se mea malipolipo ne faite ki te tinā aulo telā ne tā ki luga i ei a pati i te ‵gana Epelu, “A Ieova e ‵malu.” Ne faka‵piki a te mea tenā i te feitu ki mua o te pulou laugatu o te faitaulaga sili. (Eso 39:30)​—Onoono ki te MF E5.

• Tulafono.

  Kafai e tusi i te mataimanu lasi, e fakasino atu a te pati tenei ki te Tulafono faka-Mose io me ko tusi muamua e lima o te Tusi Tapu. Kafai e tusi i te mataimanu foliki, e mafai o fakasino atu ki tulafono takitasi i te Tulafono faka-Mose io me se akoakoga fakavae i te tulafono.​—Num 15:16; Teu 4:8; Mat 7:12; Kal 3:24.

• Tupua; Ifo ki tupua.

  A te tupua se fakatusa, se ata o so se mea, se mea ola io me se mea mate, telā e fakaaoga ne tino i tapuakiga. A te ifo ki tupua ko te fakaaloalo atu, alofa, tapuaki atu, io me ko te tavae atu ki se tupua.​—Sal 115:4; Gal 17:16; 1Ko 10:14.

V

• Valoaga.

  Se fekau fakaosofia, faitalia me se fakaasiga o te loto o te Atua io me ko te folafolaatuga o tena loto. E mafai o fai a te valoaga mo fai se akoakoga fakaosofia i mea tau amioga, se fakaasiga o se fakatonuga io me se fakamasinoga a te Atua, io me se folafolaatuga o se mea ka tupu i aso mai mua.​—Esk 37:9, 10; Tan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Vanu.

  A te pati Epelu e mafai o fakasino atu ki te vanu io me se kogā laukele telā e malō sāle kae vagana i taimi e ‵to ei a vaiua; e mafai foki o fakasino atu te pati ki se tamā vaitafe. A vai mai vaipuna e ‵tafe atu ki nisi tamā vaitafe kae fai ei ke tumau a te ‵tafe mai o vaitafe konā.​—Ken 26:19; Num 34:5; Teu 8:7; 1Tu 18:5; Iop 6:15.

• Vavega; Galuega ‵mana.

  Ko faifaiga io me se mea fakaofoofogia telā e sili atu i te malosi e iloa ne tino kae e aofia i ei se malosi fakaa‵tea. A vaegā tugapati pelā mo te “fakailoga,” “mea ka tupu,” mo “mea fakaofoofogia” ne fakaaoga i nisi taimi e pelā me e tai ‵pau i te Tusi Tapu.​—Eso 4:21; Gal 4:22; Epe 2:4.

• Vili.

  Ne fatu fo‵liki io me ne tamā vaega likiliki o lakau io me ko fatu kolā ne fakaaoga i te faiga o fakaikuga. E tuku fakatasi a mea konei ki loto i se laugatu io me se pōla kae lūlū. A te mea telā e tō ki tua, io me ne puke ki tua tenā te mea e filifili aka. Ne masani o fai te mea tenei fakatasi mo te faiga o ‵talo. A te tugapati ko te “vili” ne fakaaoga eiloa i tena uiga tonu kae penā foki i se auala fakatusa telā e fakauiga ki te “tufa atu” io me ko te “tusaga.”​—Ios 14:2; Sal 16:5; Fat 16:33; Mat 27:35.