Glosario
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W Y Z
A
Ab.
Nòmber di e di 5 luna di e kalènder sagrado hudiu i e di 11 luna di e kalènder sekular (normal) di e hudiunan. Ta despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia, hende a yama e luna ei “ab.” Riba kalènder gregoriano, ab tabata kuminsá medio yüli i e tabata kaba medio ougùstùs. Ab no ta ser menshoná den Beibel; Beibel ta referí na dje komo “e di sinku luna.” (Num 33:38; Èsd 7:9)—Wak Ap. B15.
Abadòn.
E palabra “Abadòn” ta bini di e palabra hebreo “avaddòhn” ku ta nifiká “destrukshon.” E por ta referí tambe na “e lugá di destrukshon.” Esaki no ta un lugá ku ta eksistí di bèrdat. E palabra “Abadòn” ta aparesé sinku biaha den Beibel. Kuater biaha, e palabra ta ser usá komo sinónimo di graf òf morto. (Sl 88:11; Yòb 26:6; 28:22; Pro 15:11) Den e tekstonan ei, evidentemente e palabra “avaddòhn” ta referí na e echo ku kurpa humano ta deskomponé i bira stòf despues di morto. Anto na Revelashon 9:11, “Abadòn” ta ser usá komo nòmber pa “e angel di abismo.”
Abib.
Nòmber original di e promé luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, abib tabata e di shete luna. Abib ta nifiká “tapushi bèrdè (di grano).” Abib tabata kore di medio mart pa medio aprel. Despues ku e hudiunan a sali for di Babilonia, hende a kuminsá yama e luna ei “nísan.” (Deu 16:1)—Wak Ap. B15.
Abismo.
“Abismo” ta bini di e palabra griego “ábissos,” ku ta nifiká “masha profundo,” “sin fondo” òf “sin límite.” Den Skritura Griego Kristian, abismo ta referí na un lugá kaminda un persona ta prezu òf na un kondishon den kua un persona ta atrapá. Abismo por referí na graf, pero esei no ta su úniko nifikashon.—Lúk 8:31; Rom 10:7; Rev 20:3.
Adar.
Nòmber di e di 12 luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, adar tabata e di seis luna. Hende a kuminsá usa e término “adar” despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia. Riba kalènder gregoriano, adar ta kore di medio febrüari pa medio mart. (Èst 3:7)—Wak Ap. B15.
Adulterio.
Ora un persona kasá ta tene relashon seksual, boluntariamente, ku un persona ku no ta su kasá.—Éks 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Akaya.
Den Skritura Griego Kristian, Akaya tabata un provinsia romano ku tabata keda na e parti zùit di Gresia. Kapital di Akaya tabata Korinto. Akaya a inkluí henter e region Peloponeso i un parti di Gresia ku tabata na e kontinente europeo. (Ech 18:12)—Wak Ap. B13.
Alabaster.
Un sorto di piedra ku bo por a haña na Egipto, den bisindario di Alabastron. Fuera di esei, hende a usa e palabra “alabaster” pa referí na un bòter chikitu trahá ku piedra di alabaster. Hende tabata usa bòter di alabaster pa pone perfume aden. Un bòter di alabaster tabatin un garganta smal ku por a ser seyá fásilmente pa evitá ku perfume balioso ta lèk.—Mar 14:3.
Alamòt.
Un término musikal ku ta nifiká “bírgen” òf “mucha muhé yòn.” Kisas, e término ta referí na un òf mas mucha muhé yòn ku por kanta na tono haltu, esta, na soprano. Ora tabata trata di kantika, ta parse ku e término “alamòt” tabata indiká ku e kantika mester a ser kantá na tono haltu. Ta parse ku e término tabata referí tambe na kompañamentu musikal na un tono haltu.—1Kr 15:20; Sl 46:Intro.
Alfa i Omega.
Alma.
Ta un palabra ku ta ser usá pa e palabra hebreo “nefèsh” i pa e palabra griego “psikhe.” Ora nos analisá e manera ku e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” ta ser usá den Beibel, ta bira bisto ku e palabranan akí por referí básikamente na (1) hende, (2) bestia òf (3) bida, esta, bida di un bestia òf bida di un persona. (Gén 1:20; 2:7; Num 31:28; 1Pe 3:20; wak e notanan na pia di página.) Kontrali na e diferente maneranan ku hende ta splika e palabra “alma” den vários konteksto religioso, Beibel ta indiká ku, ora ta trata di kriatura riba tera, e palabra “alma” ta referí simplemente na loke ta visibel pa un ser humano i na loke por muri. Den e tradukshon akí, e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” a ser tradusí komo, por ehèmpel, “bida,” “kriatura,” “persona” òf “ser bibu,” dependé e konteksto. Den sierto konteksto, a simplemente usa un pronòmber personal (por ehèmpel, “mi”) pa transmití e idea. Den mayoria di kaso, a usa nota na pia di página pa duna un otro posibel tradukshon. Pues, sea ku e palabra “alma” a ser usá den un teksto òf den un nota na pia di página, ta bon pa komprondé e palabra na armonia ku loke a ser spliká den e lista akí. E ekspreshon “di henter bo alma” ta enserá di henter bo kurason. (Deu 6:5; Mat 22:37) Den sierto konteksto, e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” a ser tradusí komo “deseo” òf “apetit.” E palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” por referí tambe na un persona morto òf na un kadaver.—Num 6:6; Pro 23:2; Hab 2:5; Age 2:13.
Altar.
Un struktura poko haltu òf un plataforma trahá di tera òf di piedra òf di un baranka òf di palu furá ku metal. Hende tabata usa altar pa ofresé sakrifisio òf pa kima sensia durante adorashon. Den e promé kompartimentu di e tabernakel i di e tèmpel, tabatin un altar chikitu di oro ku nan tabata usa pa kima sensia. E altar ei tabata trahá di palu furá ku oro. Anto pafó di e tabernakel i di e tèmpel, riba plenchi, tabatin un altar grandi di koper kaminda nan tabata ofresé sakrifisio kimá na Dios. (Éks 27:1; 39:38, 39; Gén 8:20; 1Re 6:20; 2Kr 4:1; Lúk 1:11)—Wak Ap. B5 i B8.
Amabilidat.
E palabranan na e idioma original di Beibel tradusí komo “amabilidat” ta referí na mustra interes den bienestar di otro hende i na un aktitut amigabel, servisial i inegoista. Amabilidat ta diferente for di “bondat,” pasobra bondat ta resaltá loke ta motivá un e persona pa hasi loke ta bon, esta, e echo ku e ta bon den sentido moral i ku e tin bon norma i balor.—Gal 5:22.
Amèn.
E palabra “amèn” ta nifiká “laga sosodé asina” òf “siguramente” òf “bèrdat.” E ta bini di e palabra hebreo “aman,” ku ta nifiká “ser fiel” òf “ser konfiabel.” Hende tabata bisa “amèn” pa mustra ku nan tabata di akuerdo ku un huramentu, ku un orashon òf ku algu ku a ser bisá. Den e buki Revelashon, “Amèn” ta ser usá komo un título pa Hesus.—Deu 27:26; 1Kr 16:36; Rev 3:14.
Amor.
—Wak STIMA; AMOR.
Amor leal.
Un ekspreshon ku hopi biaha ta ser usá pa e palabra hebreo “chesedh.” Un persona ku ta mustra amor leal ta leal òf fiel na un otro persona; e no ta bandoná un persona ku e ta leal na dje, i lo e stima e persona ei pa semper. Hopi biaha, ta usa e ekspreshon “amor leal” pa referí na Dios su amor pa hende.—Éks 34:6; Rut 3:10.
Aña di Libertat.
Kada 50 aña tabata Aña di Libertat. Esei a kuminsá for di tempu ku e israelitanan a drenta Tera Primintí, esta, e pais ku Dios a primintí di duna nan. Durante Aña di Libertat, e hendenan no tabatin mag di kultivá nan tera, i e esklabonan hebreo mester a haña nan libertat. Ademas, tur hende ku a bende un tereno ku nan a heredá mester a haña nan tereno bèk. Den un sentido, Aña di Libertat tabata un aña di fiesta, un aña den kua e nashon di Israel tabata bai bèk den e estado ku e tabata ora Dios a estables’é inisialmente.—Lev 25:10.
Angel.
Na hebreo, e palabra pa “angel” ta “malakh.” Na griego, e ta “agguelos.” Literalmente, ámbos palabra ta nifiká “mensahero.” A tradusí e palabranan ei komo “angel” ora tabata trata di un mensahero ku a bini for di shelu. (Gén 16:7; 32:3; Snt 2:25; Rev 22:8) Un angel ta un ser selestial poderoso. Dios a krea e angelnan hopi tempu promé ku el a krea hende. Beibel ta usa vários ekspreshon pa referí na e angelnan: “e yu hòmbernan di Dios,” “e streanan di mainta” i “e sernan santu.” (Yòb 1:6; 38:7; Sl 89:5) Dios no a krea e angelnan pa nan reprodusí i multipliká. El a krea kada angel individualmente. Tin mas ku shen mion angel. (Dán 7:10) Beibel ta indiká ku kada angel tin un nòmber i ku kada angel tin su mes personalidat. E angelnan ta humilde; nan no ke pa ningun persona adorá nan, i mayoria di nan ta asta nenga di bisa kon nan yama. (Gén 32:29; Lúk 1:26; Rev 22:8, 9) Tin diferente rango di angel, i e angelnan tin vários tarea, por ehèmpel, sirbi dilanti di e trono di Yehova, proklamá mensahe di Dios, yuda e sirbidónan di Yehova riba tera, ehekutá e sentensianan di Dios i sostené predikashon di bon notisia. (2Re 19:35; Sl 34:7; Lúk 1:30, 31; Rev 5:11; 14:6) Den futuro, e angelnan lo bringa huntu ku Hesus den e bataya ku yama Armagedon.—Rev 19:14, 15.
Ansiano; Hòmber di edat.
Hòmber di edat avansá. Den Beibel, e palabra “ansiano” ta ser usá prinsipalmente pa referí na e hòmbernan ku posishon di outoridat i responsabilidat den un komunidat òf un nashon. Den e buki bíbliko Revelashon, e palabra “ansiano” ta referí tambe na kriatura den shelu. A tradusí e palabra griego “presbíteros” komo “ansiano” ora e ta referí na e hòmbernan ku tin e responsabilidat di guia un kongregashon.—Éks 4:29; Pro 31:23; 1Ti 5:17; Rev 4:4.
Antikristu.
E palabra griego ku ta ser tradusí komo “antikristu” tin dos nifikashon. Di promé, e ta referí na loke ta kontra (anti) Kristu òf na e personanan ku ta oponé Kristu. Di dos, e por referí na Kristu falsu, esta, na hende ku ta hasi manera nan ta Kristu. Pues, tur hende, organisashon òf grupo ku ta pretendé di ta representá Kristu òf ku ta hasi manera nan ta e Mesías òf ku ta oponé Kristu i su disipelnan por ser yamá antikristu.—1Hn 2:22.
Aparato di traha tela.
Un aparato ku nan tabata usa pa tehe (na hulandes, weven) hilu, esta, pa traha tela.—Éks 39:27.
Apostasia.
E término griego (apostasia) ta bini di un verbo ku ta nifiká literalmente “alehá for di” òf “leu for di.” E palabra “apostasia” ta nifiká tambe “bira lomba pa,” “bandoná” òf “rebeldiá kontra.” Den Skritura Griego Kristian, e palabra “apostasia” ta referí na un persona ku a bandoná adorashon berdadero.—Pro 11:9; Ech 21:21; 2Te 2:3.
Apòstel.
Básikamente, e palabra “apòstel” ta nifiká “un persona ku a ser mandá.” Beibel ta usa e palabra ei pa referí na Hesus òf na sierto persona ku a haña e mandato pa bai sirbi otro hende. Den mayoria di kaso, e ta referí na e 12 disipelnan ku Hesus a skohe personalmente pa sirbi komo su representantenan.—Mar 3:14; Ech 14:14.
Apsinto.
Apsinto (na hulandes, alsem) ta referí na vários mata ku ta smak masha marga mes i ku tin un holó fuerte. Den Beibel, e palabra “apsinto” ta ser usá den forma figurativo pa referí na e konsekuensianan amargo ku inmoralidat, opreshon, inhustisia i rebelion kontra Dios (òf apostasia) ta trese kuné. Na Revelashon 8:11, e palabra “apsinto” ta referí na un supstansia marga i venenoso.—Deu 29:18; Pro 5:4; Yer 9:15; Ámo 5:7.
Áraba.
Den Beibel, Áraba tabata referí na un vaye. E tabata un área ku tabata kore for di seru Hèrmòn, pasa Laman di Galilea i riu Yordan, yega te Laman Morto. Djei, e tabata sigui bai den direkshon zùit i kaba na Laman Kòrá.—Deu 1:7; Hos 11:16; Yer 39:4.
Áram; Arameo.
Áram tabata nòmber di un di e yu hòmbernan di Sèm. E desendientenan di Áram tabata konosí komo e arameonan. E área kaminda nan tabata biba tabata yama Áram na hebreo. Áram tabata e region entre e serunan Líbanòn i Mesopotamia i e region entre e serunan Tauro den nort i pasa Damasko bai mas den zùit. Mas despues, Áram a ser yamá Siria, i e habitantenan tabata konosí komo sirio.—Gén 25:20; Deu 26:5; Osé 12:12.
Arameo (idioma).
Un idioma ku ta parse idioma hebreo hopi. Arameo i hebreo ta usa mesun álfabèt. Na prinsipio, ta e arameonan tabata papia e idioma akí. Mas despues, bou di gobernashon di e imperio di Asiria i e imperio di Babilonia, arameo a bira un idioma internashonal. E hendenan tabata papia arameo ora di hasi negoshi i ora di komuniká ku otro. Arameo a bira e idioma ofisial di e imperio di Pèrsia tambe. (Èsd 4:7) Algun parti di e bukinan Èsdras, Yeremías i Dánièl a ser skirbí na arameo.—Èsd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dán 2:4b–7:28.
Areglo pa haña pordon di piká.
Den Skritura Hebreo, e palabra hebreo ku por ser tradusí komo ‘haña pordon di piká’ tabata konektá ku e sakrifisionan ku hende tabata ofresé na Dios pa nan por a aserká Dios i ador’é. Tempu ku Lei di Moises tabata na vigor, e hendenan tabata ofresé e tipo di sakrifisionan ei pa un persona individual i pa henter Israel por a haña pordon di piká. Nan tabata hasi esei tur aña, spesialmente riba Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká (Dia di Rekonsiliashon). E sakrifisionan ei a representá e sakrifisio ku Hesus lo a hasi un biaha so. Su sakrifisio lo a kubri e pikánan di henter humanidat kompletamente i pa semper. Esei ta pone ku tur hende por rekonsiliá ku Dios.—Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Heb 9:12.
Areópago.
Nòmber di un seritu haltu na Aténas ku tabata keda nortwèst di Akrópolis. Ademas, Areópago tabata nòmber di un korte (konseho) ku tabata reuní riba e seritu ei. Na un okashon, algun filósofo epikurio i filósofo stoiko a hiba Pablo Areópago pa e splika su kreensianan.—Ech 17:19.
Arepentimentu.
Beibel ta usa e palabra “arepentí” pa indiká ku un persona a kambia di aktitut. Arepentimentu ta enserá tambe ku un persona ta sinti duele di bèrdat. Un persona ku arepentí ta sinti duele debí na e manera ku el a hiba su bida; e ta sinti duele ku el a hasi kos malu òf e ta sinti duele ku e no a hasi e kosnan ku e mester a hasi. Un persona ta mustra ku el a arepentí di bèrdat ora e stòp di hasi loke ta robes i hasi kambio.—Mat 3:8; Ech 3:19; 2Pe 3:9.
Arka di Pakto.
E arka di pakto tabata un kaha trahá di palu di akasia ku tabata kompletamente furá ku oro. E arka di pakto tabata situá den e lugá Santísimo di e tabernakel. Mas despues, ora nan a konstruí e tèmpel, nan a pone e arka di pakto den e lugá Santísimo di e tèmpel ku Sálomon a traha. E arka tabatin un tapa ku tabata kompletamente di oro. Riba e tapa, tabatin dos kerubin di oro ku kara pa otro. Den e arka, tabatin, entre otro, e dos tablanan ku tabata kontené e Dies Mandamentunan. (Deu 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4)—Wak Ap. B5 i B8.
Arkangel.
E palabra “arkangel” ta nifiká “kabesante di e angelnan.” E prefiho “ark” ta nifiká “kabesante;” “hefe” òf “prinsipal.” E definishon ei i e echo ku Beibel ta usa e palabra “arkangel” solamente singular ta indiká ku ta un arkangel so tin. Manera Beibel ta mustra, nòmber di e arkangel ta Miguel.—Dán 12:1; Húd 9; Rev 12:7.
Armadura.
Tur loke un sòldá tabata bisti òf usa pa protehá su mes, por ehèmpel, hèlm, harnas, faha, plachi di metal pa protehá palu di pia i eskudo.—1Sá 31:9; Efe 6:13-17.
Armagedon.
“Armagedon” ta bini di e ekspreshon hebreo “Har Meghiddohn,” ku ta nifiká “seru di Megido.” Armagedon tin di haber ku “e guera ku lo tuma lugá riba e dia grandi di Dios Todopoderoso.” Durante e guera ei, “e reinan di henter e tera habitá” lo reuní pa bringa kontra Yehova. (Rev 16:14, 16; 19:11-21)—Wak TRIBULASHON GRANDI.
Asamblea.
Un grupo di hende ku a bini huntu pa un sierto reunion, aktividat, fiesta òf pa un otro okashon. Den Skritura Hebreo, mayoria di biaha, e palabra akí ta referí na e pueblo di Israel, na e reunionnan ku e pueblo tabata tene òf na e hendenan ku tabata reuní pa un fiesta religioso òf pa un otro asuntu importante.—Deu 16:8; 1Re 8:5.
Asélgeia.
—Wak KONDUKTA SINBÈRGWENSA.
Asia.
Den Skritura Griego Kristian, Asia ta nòmber di un provinsia romano. E provinsia ei tabata abarká un área ku a inkluí loke awe ta e parti wèst na Turkia i algun isla kantu di kosta, manera Sámos i Pátmos. E tempu ei, Efeso tabata kapital di Asia. (Ech 20:16; Rev 1:4)—Wak Ap. B13.
Ástorèt.
Un dios femenino di e kananeonan. E tabata esposa di Baal. E kananeonan tabata kere ku Ástorèt tabata dios di fertilidat i ku e tabata yuda nan den bataya.—1Sá 7:3.
Astrólogo.
Azazel.
Un nòmber hebreo ku posiblemente tabata nifiká “kabritu ku ta disparsé.” Riba Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká (Dia di Rekonsiliashon), nan tabata manda un kabritu den desierto. Na un manera simbóliko, e kabritu ei tabata bai ku e pikánan ku e israelitanan a kometé e aña anterior.—Lev 16:8, 10.
B
Baal.
Un dios di e kananeonan. Nan tabata kere ku Baal tabata doño di shelu i ku ta Baal tabata laga áwaseru kai. Nan tabata ador’é tambe komo dios di fertilidat. E término “Baal” tabata referí tambe na otro dios, esta, na e diosnan di ménos importansia, ku e kananeonan tabata adorá. E nòmber “Baal” ta bini di un palabra hebreo ku ta nifiká “doño” òf “shon.”—1Re 18:21; Rom 11:4.
Bagas.
Baki pa machiká wendrùif.
Normalmente, un baki pa machiká wendrùif tabata konsistí di dos buraku (esta, dos baki) ku hende a koba den piedra di kalki. Un di e burakunan tabata mas haltu ku e otro, i nan tabata konektá na otro via un kanal chikitu. Den e buraku mas grandi, nan tabata machiká wendrùif, i e djus tabata kore bai den e baki mas abou. Ademas, Beibel ta usa e ekspreshon “baki pa machiká wendrùif” pa simbolisá huisio di Dios.—Isa 5:2; Rev 19:15.
Bálsamo.
Un supstansia ku sierto mata òf palu ta produsí i ku ta hole dushi. Den tempu di Beibel, nan tabata usa bálsamo komo remedi i komo perfume. E hendenan di oriente tabata bende bálsamo masha karu mes.—Gén 37:25; Yer 8:22.
Bara di midi.
Bara di rei; Sèpter.
Un baston òf bara ku un rei òf un gobernante tabata usa komo símbolo di su outoridat.—Gén 49:10; Heb 1:8.
Bara ku punta skèrpi; bion.
Un bara largu ku punta skèrpi di metal ku e kunukeronan tabata usa pa pui bestia kuné pa nan kana. Beibel ta kompará e bara akí ku palabra di un persona sabí ku ta motivá hende pa sigui konseho. E ekspreshon “skòp kontra un bara ku punta skèrpi” ta ilustrá e daño ku un toro tèrko ta hasi su mes ora e ta skòp e punta skèrpi di un bara asina pa resistí pui di e bara.—Ech 26:14; Hue 3:31.
Barku di Társis.
Originalmente, tabata usa e ekspreshon akí pa referí na e barkunan ku tabata nabegá bai e region ku ántes tabata yama Társis (awe, Spaña). Aparentemente, ku tempu, a kuminsá usa e ekspreshon akí pa referí na barku grandi ku por a nabegá distansia largu. Tantu Sálomon komo Yehósafat a usa e tipo di barkunan akí pa hasi negoshi.—1Re 9:26; 10:22; 22:48.
Bato.
Un midí pa líkido. Algun arkeólogo a haña algun pida poron riba kua tabatin e inskripshon “bato.” Loke nan a haña a yuda hende kalkulá midí di un bato. Segun nan kalkulashon, un bato tabata mas o ménos 22 liter. Mayoria di e otro midínan pa líkido i pa produkto seku ku Beibel ta menshoná ta ser kalkulá a base di un bato. (1Re 7:38; Eze 45:14)—Wak Ap. B14.
Bèlzebub.
Beskein.
Nòmber pa vários malesa ku ta ser kousá pa un sierto parasit ku nan ta yama “hongo” na spañó òf “schimmel” na hulandes. Probablemente, Beibel ta referí na Puccinia graminis, ku ta un tipo di beskein riba mata. Riba e blachinan òf e stèngelnan di e matanan, bo ta mira manera mancha chikitu koló di frus òf pretu.—1Re 8:37.
Blasfemia.
Básikamente, e palabra griego “blasfemía” ta referí na palabra òf ekspreshon ku ta ser usá pa insultá òf difamá un persona òf pa daña reputashon di un persona. E palabra griego “blasfemía” tabata ser usá tantu den kaso di blasfemia kontra Dios komo den kaso di blasfemia kontra hende. Generalmente, den Tradukshon di Mundu Nobo, “blasfemia” ta referí na faltamentu di rèspèt pa Dios òf pa kos sagrado òf insulto dirigí kontra Dios.—Num 15:30; Mar 3:29; Ech 6:11; Snt 2:7.
Blòki di palu pisá.
Bon notisia.
—Wak E BON NOTISIANAN.
Bondat.
Un kualidat ku ta indiká ku un persona ta bon den sentido moral i ku e tin bon norma i balor. Un persona ku tin e kualidat ei ta evitá tur tipo di maldat òf kos korupto. Ademas, bondat ta motivá un persona pa mustra interes den otro persona i pa hasi kos ku ta bon i ku ta benefisiá otro persona.—Éks 33:19; Gal 5:22; Efe 5:9.
Bondat inmeresí.
E idea prinsipal ku e palabra griego ta transmití ta algu agradabel i ku hende ta gusta. Hopi biaha, e ta referí na un regalo generoso òf na e manera bondadoso ku algu ta ser duná. Ora e palabra griego ta referí na e bondat inmeresí di Dios, e ta deskribí un regalo ku Dios ta duna generosamente, sin spera nada a kambio. Bondat inmeresí ta un demostrashon di Dios su generosidat i bondat ekstraordinario i di su gran amor pa hende. E palabra griego ta ser tradusí tambe komo “aprobashon”òf komo “regalo generoso.” Bondat inmeresí ta algu ku un persona ta duna sin ku e persona ku ta risibié meresé esei. Loke ta motivá e persona ei pa duna ta su generosidat.—2Ko 6:1; Efe 1:7.
Bòrg.
Un artíkulo personal ku un hende tabata duna un persona ku e debe. Bòrg tabata sirbi komo garantia ku e persona lo a paga su debe den futuro. Pa protehá hende pober i hende indefenso, Lei di Moises tabata kontené algun instrukshon relashoná ku tumamentu di bòrg.—Éks 22:26; Eze 18:7.
Botin.
Boutismo; batisá.
E verbo griego ku a ser tradusí komo “batisá” ta nifiká “ser hinká kompletamente bou di awa.” Hesus a indiká ku boutismo ta un rekisito pa hende ku ke bira su siguidó. Beibel ta papia tambe di, entre otro, boutismo di Huan, boutismo ku spiritu santu i boutismo ku kandela.—Mat 3:11, 16; 28:19; Hua 3:23; 1Pe 3:21.
Brasa.
Un midí di largura ku hende tabata usa pa midi profundidat di awa. Un brasa tabata mas o ménos 1,8 meter. (Ech 27:28)—Wak Ap. B14.
Bruheria.
Ta trata di bruheria ora hende ta hasi uso di poder di spiritu malbado.—2Kr 33:6.
Buki.
Den tempu ku a skirbi Beibel, nan tabata skirbi palabra di Dios riba pèrkamènt, papiro òf kueru. (Neh 8:5; Yer 36:1, 2, 32; 2Ti 4:13; Rev 22:18, 19) Nan tabata plak pida di material na otro pa forma un ròl largu. Despues, nan tabata lor’é rònt di un pida palu.—Wak RÒL.
Bul.
Nòmber di e di ocho luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, bul tabata e di dos luna. E término “bul” ta bini di un palabra ku ta nifiká “duna” òf “produsí.” Riba kalènder gregoriano, bul ta kore di medio òktober pa medio novèmber. (1Re 6:38)—Wak Ap. B15.
C
Chakal.
Un tipo di kachó di mondi ku boka largu i punta. Nan rabu ta diki, yen di lana. Chakal parse zoro (na hulandes, vos). Normalmente, nan ta biba na lugá solitario i desolá.—Isa 34:13; Yer 9:11.
D
Dagon.
Un dios di e filisteonan. E orígen di e término “Dagon” no ta konosí. Algun eksperto ta relashoná e término ku e palabra hebreo “dagh,” ku ta nifiká “piská.”—Hue 16:23; 1Sá 5:4.
Dalakochi.
Un insekto ku ta migra, òf biaha, na grupo grandi. Segun Lei di Moises, hende por a kome dalakochi pasobra dalakochi tabata bestia limpi. Un trupa grandi di dalakochi ku tabata destruí tur loke nan topa den nan kaminda tabata ser konsiderá komo plaga.—Éks 10:14; Mat 3:4.
Dáriko.
Un moneda di oro di Pèrsia. Un dáriko tabata 8,4 gram. (1Kr 29:7)—Wak Ap. B14.
Deboshon na Dios.
Dekápolis.
E término “Dekápolis” ta bini di e palabra griego déka, ku ta nifiká “dies,” i pólis, ku ta nifiká “stat.” Dekápolis tabata referí na un grupo di stat ku originalmente tabata konsistí di dies stat griego. E region ku tabata keda ost di Laman di Galilea i riu Yordan tambe tabata ser yamá Dekápolis. Mayoria di e statnan ku a forma e grupo Dekápolis tabata keda den e área ei. Dekápolis tabata un área sentral pa hende hasi komèrsio, i e statnan ei tabata hopi influensiá pa kultura griego. Hesus a pasa den e region akí, pero no tin niun registro ku el a bishitá un di e statnan. (Mat 4:25; Mar 5:20)—Wak Ap. A7 i B10.
Demoño.
Demoño ta spiritu malbado. Nan tin poder sobrehumano. Ora Dios a krea nan, nan no tabata malbado. Na Génesis 6:2, Beibel ta yama nan “e yu hòmbernan di e Dios berdadero,” i na Húdas 6, Beibel ta yama nan “e angelnan.” Nan tabata angel ku a disidí di bira enemigu di Dios. Nan a hasi esei ora nan a desobedesé Dios den tempu di Noe; nan a djòin Satanas, i asina nan a rebeldiá kontra Yehova.—Deu 32:17; Lúk 8:30; Ech 16:16; Snt 2:19.
Denario.
Moneda di plata romano. Un denario tabata pisa 3,85 gram. Na un banda di e moneda, tabatin kara di Sésar grabá riba dje. Un trahadó tabata risibí un denario komo pago pa un dia di trabou. E romanonan tabata eksigí e hudiunan pa usa denario ora di paga belasting. (Mat 22:17; Lúk 20:24)—Wak Ap. B14.
Desendiente di Áròn.
Áròn tabata ñetu di Levi. Áròn tabata e promé sumo saserdote bou di Lei di Moises. E desendientenan di Áròn tabata sirbi komo saserdote. Nan mester a traha na tabernakel i na tèmpel.—1Kr 23:28.
Desierto.
Den Beibel, masha poko biaha, e palabra “desierto” ta referí na un lugá tur na santu. Generalmente, e palabra “desierto” tabata referí na un region inhabitá i bashí. Hopi biaha, tabata trata di un lugá tur na piedra i sin awa. Tin biaha, por a haña yerba pa bestia kome einan.—Yer 23:10; Mar 1:4.
Désimo parti (diesmo).
Désimo parti, òf diesmo, òf 10 porshento, ku hende tabata duna komo regalo, spesialmente pa asuntu religioso, òf ku hende tabata paga komo belasting. (Mal 3:10 i nota; Deu 26:12; Mat 23:23) Segun Lei di Moises, mester a duna e levitanan un désimo parti di loke tera a produsí i un désimo parti di oumento di e bestianan (karné, kabritu, baka i toro) pa pèrkurá pa e levitanan. Tur aña, e levitanan mester a risibí e désimo partinan ei. E levitanan, na nan turno, tabata duna e saserdotenan, ku tabata desendiente di Áròn, un désimo parti di loke nan a risibí. Tabatin otro tipo di diesmo tambe. Un kristian no ta obligá di duna diesmo.
Desishon hudisial.
Esaki tabata referí na e desishonnan basá riba lei ku un persona den puesto di outoridat tabata tuma. E ekspreshon akí tabata referí tambe na e dekretonan ku un persona asina tabata saka òf na sierto sentensia ku e tabata dikta. Mayoria di biaha, e desishonnan hudisial ku Beibel ta menshoná tabata referí na e desishonnan ku Yehova tabata tuma komo Hues, Legisladó (esta, un persona ku ta saka lei) i Rei. E desishonnan ei a bira lei na Israel.—Num 27:11; Neh 1:7.
Dia di Huisio.
Un dia spesífiko òf un periodo spesífiko durante kua Dios ta pidi sierto grupo di persona, hende en general òf nashon kuenta i rason. “Dia di Huisio” por referí na e tempu den kua Dios lo destruí e hendenan ku a ser kondená òf ku meresé morto. Riba e dia di huisio ei, algun hende ta bini na remarke pa ser salbá i haña bida eterno. Hesukristu i su apòstelnan a papia di un futuro “Dia di Huisio” ku lo trese benefisio pa e hendenan ku ta na bida i tambe pa e hendenan ku a muri.—Mat 12:36.
Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká.
E dia ei tabata e dia sagrado di mas importante pa e israelitanan. Un otro nòmber pa e dia ei ta Yòm Kipur; e nòmber akí ta bini di e ekspreshon hebreo yohm hakkippurim, ku ta nifiká “dia di kubrimentu; dia di tapamentu.” E dia ei tabata kai riba 10 di etanim. E tabata e úniko dia di aña ku e sumo saserdote tabata bai den e lugá Santísimo. Den e lugá Santísimo, e sumo saserdote tabata ofresé sanger di e sakrifisionan pa pordon di e pikánan di e sumo saserdote mes, di e pikánan di e otro levitanan i di e pikánan di e pueblo. Riba e dia ei, nan tabata tene un reunion santu, i nan tabata yuna. Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká tabata un sabat; pues, e hendenan no tabata traha.—Lev 23:27, 28.
Dia di preparashon.
E dia ei tabata referí na e dia promé ku sabat. Riba e dia ei, e hudiunan tabata prepará pa sabat. E dia ei, ku awe nos ta yama djabièrnè, tabata kaba ora solo baha. E ora ei, sabat tabata kuminsá. Un dia hudiu tabata kuminsá anochi i terminá e siguiente anochi.—Mar 15:42; Lúk 23:54.
Diabel.
Un nòmber ku ta ser usá den Skritura Griego Kristian pa deskribí Satanas. “Diabel” ta nifiká “kalumniadó.” Satanas a haña e nòmber “Diabel” pasobra e ta e persona prinsipal ku ta kalumniá, òf difamá, Yehova. Satanas a lansa akusashon falsu kontra Yehova. E ta papia malu di Yehova su mensahenan i daña Yehova su nòmber santu.—Mat 4:1; Hua 8:44; Rev 12:9.
Dios berdadero.
Un manera pa tradusí e ekspreshon hebreo ku ta nifiká “e Dios.” Den hopi kaso, idioma hebreo ta usa e artíkulo definí “e” dilanti di e palabra “Dios” pa hasi un distinshon entre Yehova, e úniko Dios berdadero, i otro dios, esta, dios falsu. P’esei, nos ta usa e ekspreshon “e Dios berdadero” pa transmití e nifikashon kompleto di e ekspreshon hebreo ei.—Gén 5:22, 24; 46:3; Deu 4:39.
Direktor musikal.
Un ekspreshon ku tin, entre otro, den e buki Salmo. Parse ku e ekspreshon hebreo ta referí na un persona ku tabata areglá kantika i tambe dirigí kantamentu i tokamentu di e kantikanan. Ademas, e persona ei tabata ensayá ku e kantantenan levita i entrená nan. E tabata dirigí presentashon ofisial tambe. Otro tradukshon di Beibel ta tradusí e ekspreshon akí komo “maestro di kanto” òf “dirigènt di kor.”—Sl 4:Intro; 5:Intro.
Disiplina.
Den e idiomanan original, e palabranan ku a ser tradusí komo “disiplina” tin hopi nifikashon. Pues, dependiendo di e konteksto, a tradusí e palabranan ei, entre otro, komo “disiplina,” “guia,” “instrukshon,” “siñansa,” “edukashon,” “entrenamentu,” “korekshon” i “kastigu.”—Deu 22:18; Pro 1:8; 19:18; 23:13; Efe 6:4.
Drakma.
E
E bon notisianan.
E lugá Santísimo.
E kompartimentu di mas paden den e tabernakel i e kamber te patras den e tèmpel. E arka di pakto tabata den e kompartimentu ei. Segun Lei di Moises, e úniko persona ku tabatin mag di drenta e lugá Santísimo tabata e sumo saserdote. E sumo saserdote por a drenta e lugá Santísimo solamente un biaha pa aña, riba Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká (òf Dia di Rekonsiliashon).—Éks 26:33; Lev 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3.
E lugá Santu.
E promé kompartimentu, esta, e kamber mas grandi, den e tabernakel i den e tèmpel. E di dos kompartimentu tabata e kamber te patras, esta, e lugá Santísimo. Den e lugá Santu di e tabernakel, tabatin un kándelar di oro, un altar di oro pa kima sensia, un mesa pa pan di ofrenda i algun artíkulo di uso di oro. Den e lugá Santu di e tèmpel, tabatin un altar di oro, dies kándelar di oro i dies mesa pa pan di ofrenda. (Éks 26:33; Heb 9:2)—Wak Ap. B5 i B8.
E santunan.
Den Skritura Griego Kristian, e ekspreshon “e santunan” ta referí na tur miembro di e kongregashon kristian di promé siglo. Nan tur a ser purifiká pa medio di e sanger di Kristu. Nan a ser apartá pa e sirbishi di Dios. Huntu ku Kristu, nan lo risibí un herensia di Dios. (1Ko 1:2; 2Ko 1:1) E echo ku Beibel ta referí na nan komo “e santunan” no ke men ku nunka nan no a hasi piká tempu ku nan tabata biba riba tera. (1Hn 1:8) Ademas, Beibel ta referí na nan komo santu miéntras ku nan tabata na bida ainda. No ta despues ku nan a muri, nan a ser yamá santu. E kristiannan di promé siglo a ser animá pa hasi orashon pa e santunan; Beibel no ta bisa pa hasi orashon na nan ni via nan.—Efe 6:18, 19.
E serunan di Líbanòn.
Un di e dos gruponan di seru na Líbanòn. Nan ta yama e otro grupo “e serunan Anti-Líbanòn.” Meimei di e dos gruponan ei di seru, tin un vaye largu i fértil. E serunan di Líbanòn ta keda wèst di e vaye i e serunan Anti-Líbanòn ta keda ost di e vaye. E serunan di Líbanòn ta kuminsá pegá ku kosta di Laman Mediteráneo, i e tòpnan di mas haltu di e grupo di seru akí ta entre 1.800 meter i 2.100 meter. Den antigwedat, tabatin masha hopi palu di seda grandi i bunita na Líbanòn. E nashonnan den bisindario tabata gusta e palunan ei mashá. (Deu 1:7; Sl 29:6; 92:12)—Wak Ap. B7.
Édòm.
Un otro nòmber pa Esou, yu hòmber di Ísak. E desendientenan di Esou a konkistá Seír, un region yen di seru ku tabata keda entre Laman Morto i Golfo di Ákaba. E region ei a bira konosí komo Édòm. (Gén 25:30; 36:8)—Wak Ap. B3 i B4.
Efa.
“Efa” tabata un midí pa produkto seku. Un baki ku nan tabata usa pa midi grano tambe tabata yama efa. Efa tabata ekivalente na un bato. Bato tabata un midí pa líkido. Un efa tabata e kantidat ku tabata pas den un baki di 22 liter. (Éks 16:36; Eze 45:10)—Wak Ap. B14.
Efòt.
Algu manera un frèskòt ku e saserdotenan tabata bisti. E sumo saserdotenan tabata bisti un efòt spesial. Parti dilanti di nan efòt, na haltura di nan pechu, nan tabata bisti algu manera un saku ku tabatin 12 piedra presioso pegá riba dje. (Éks 28:4, 6) Algun hende ku no tabata saserdote tambe a yega di bisti efòt. (1Sá 2:18; 2Sá 6:14)—Wak Ap. B5.
Efraím.
Nòmber di Yósef su di dos yu. Ku tempu, un di e tribunan di Israel tambe a karga e nòmber ei. Despues ku e nashon di Israel a ser partí na dos, hende tabata usa e nòmber “Efraím” pa referí na henter e reino di dies tribu, pasobra Efraím tabata e tribu mas prominente.—Gén 41:52; Yer 7:15.
Eksilio.
Un eksiliado tabata un persona ku obligatoriamente mester a bandoná su pais natal òf un sierto teritorio pa bai biba na un otro lugá. Den mayoria di kaso, ta e persona ku a konkistá un lugá tabata duna òrdu pa hiba e habitantenan den eksilio. E palabra hebreo pa “eksilio” ta nifiká “salida.” Dos biaha den historia, masha hopi israelita a ser hibá den eksilio. E promé okashon tabata ora e asirionan a kapturá e súpditonan di (esta, e hendenan ku ta pertenesé na) e reino di dies tribu di nort. E di dos okashon tabata ora e babilonionan a kapturá e súpditonan di e reino di dos tribu di zùit. Despues di tempu, Siro, kende tabata goberná Pèrsia, a laga e eksiliadonan di ámbos reino bai nan pais bèk.—2Re 17:6; 24:16; Èsd 6:21.
Elul.
Nòmber di e di seis luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, elul tabata e di 12 luna. Hende a kuminsá usa e término “elul” despues ku e hudiunan a regresá for di Babilonia. Riba kalènder gregoriano, elul ta kore di medio ougùstùs pa medio sèptèmber. (Neh 6:15)—Wak Ap. B15.
Epidemia.
E palabra ku a ser tradusí komo “epidemia” tabata referí na kualke malesa kontagioso ku por a plama rápidamente i ku por a kousa morto. Den Skritura Hebreo, hopi biaha, e malesanan akí tabata kastigu di Dios.—Num 14:12; Eze 38:22, 23; Ámo 4:10.
Erante (frame) di e tabernakel.
E erantenan akí tabata similar na erante di bentana. Nan tabata trahá di tal manera ku ora e saserdotenan tabata den e tabernakel, nan por a mira e kerubinnan ku tabata bòrdá riba e tela grandi di lenen ku tabata tapa henter e tabernakel. (Éks 26:15-18)—Wak Ap. B5.
Esklabo; Katibu; Sklabitut.
Awendia, e palabra “katibu” òf “esklabo” ta deskribí un hende ku un otro persona a kumpra i ku ta ser obligá di traha pa e persona ku a kumpr’é. Hopi biaha, nan tabata traha bou di kondishon masha malu. Den e idiomanan original, Beibel ta usa vários palabra ku ta ser tradusí komo esklabo, pero e palabranan ei tin un nifikashon mas amplio. Nan por referí tambe na kriá òf sirbidó ku tin biaha tabatin un puesto di onor den kas di nan doño i ku nan doño tabatin hopi konfiansa den nan. Den tempu di Beibel, hende tabatin kustumber di kumpra òf bende esklabo, pero Lei di Moises a protehá e esklabonan; no tabatin mag di maltratá nan. Den kaso di e israelitanan, un hende ku a bira pober por a bende su mes òf su yunan komo esklabo pa asina haña sèn pa paga su debenan. Den e imperio romano tabatin hopi esklabo. Sinembargo, un esklabo por a haña su libertat, esta, ser librá for di sklabitut, òf ser emansipá. Un esklabo ku a haña su libertat na un manera ofisial tabata haña e siudadania romano, pero e no tabatin mag di tin un puesto polítiko. Un esklabo ku a haña su libertat na un manera ku no tabata ofisial a bira un hende liber, pero e no tabata haña tur e derechonan ku un siudadano tabatin. Entre e kristiannan di promé siglo tabatin hende liber, esklabo i hende ku a ser librá for di sklabitut. Sinembargo, den sentido spiritual, Beibel ta referí na tur kristian komo esklabo, pasobra nan a ser kumprá ku e sanger balioso di Hesus. Hende ku batisá komo kristian ta skohe boluntariamente pa bira esklabo di Yehova Dios i di Hesukristu, kendenan ta bira Doño di e kristiannan ei.—Éks 21:2; Rom 1:1; 1Ko 7:22; 1Pe 2:16.
Eskriba.
Un persona ku tabata kopia Skritura Hebreo. Den tempu di Hesus, e palabra “eskriba” tabata referí na un grupo di hòmber vèrsá den Lei. E hòmbernan ei tabata siña hende e leinan di Dios, i nan tabata oponé Hesus.—Èsd 7:6, nota; Mar 12:38, 39; 14:1.
Estilo akróstiko.
Por haña e estilo di skirbi akí den e manuskritonan hebreo di antigwedat. Ora a usa estilo akróstiko, e versíkulonan òf un grupo di versíkulo tabata kuminsá ku un lèter hebreo i sigui den sekuensia di álfabèt hebreo. Tin biaha, nan tabata laga algun lèter afó. Kisas tabata usa estilo akróstiko pa yuda hende kòrda e informashon. E tradukshon akí ta mustra e lèter hebreo huntu ku su transliterashon.—Wak Salmo 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119 i 145; Proverbionan 31 i Lamentashonnan 1-4.
Etanim.
Nòmber di e di shete luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, etanim tabata e promé luna. Riba kalènder gregoriano, etanim ta kore di medio sèptèmber pa medio òktober. Despues ku e hudiunan a regresá for di Babilonia, hende a kuminsá yama e luna ei “tisri.” (1Re 8:2)—Wak Ap. B15.
Etiopia.
Den antigwedat, Etiopia tabata un pais ku tabata keda zùit di Egipto. E tabata inkluí loke awe ta e parti mas na zùit na e pais ku nos konosé komo Egipto i henter e pais ku nos konosé awe komo Sudan. Algun teksto di Beibel ta usa e nòmber “Etiopia” na lugá di e nòmber hebreo “Kus.”—Èst 1:1.
Eufrátes.
E riu di mas largu i di mas importante na zùitwèst Asia. E tabata un di e dos riunan prinsipal di Mesopotamia. Génesis 2:14 ta promé teksto ku ta menshoná riu Eufrátes; e riu tabata un di e kuater riunan di Éden. Hopi biaha, Beibel ta yam’é “E Riu.” (Gén 31:21) Riu Eufrátes tabata e frontera nort di e teritorio ku Dios a duna Israel. (Gén 15:18; Rev 16:12)—Wak Ap. B2.
Eunuko.
Den sentido literal, un eunuko tabata un hòmber kastrá. Mayoria di biaha, nan tabata tuma e hòmbernan ei den servisio pa sirbi den palasio. Nan tabata sirbi òf kuida e reina i e konkubinanan. “Eunuko” tabata referí tambe na un hòmber no kastrá ku tabata sirbi komo funshonario den palasio di rei. Den sentido figurativo, “eunuko” tabata referí na un persona ku boluntariamente tabata keda soltero pa e Reino pa asina e por a dediká mas tempu na sirbishi na Dios.—Mat 19:12; Èst 2:15; Ech 8:27.
F
Fárao.
Título ku e reinan di Egipto tabatin. Beibel ta menshoná sinku fárao na nòmber, esta, Sísak, So, Tirhaka, Neko i Hofra. Beibel ta papia di algun fárao mas pero e no ta menshoná nan nòmber. Por ehèmpel, Beibel no ta menshoná nòmber di e fáraonan ku Ábraham, Moises i Yósef tabatin trato kuné.—Éks 15:4; Rom 9:17.
Fariseo; Sekta di e fariseonan.
Un fariseo tabata miembro di un sekta prominente di e religion hudiu; e sekta ei tabata eksistí den promé siglo di nos era. E fariseonan no tabata desendiente di saserdote, pero nan tabata obedesé Lei di Moises te den e kosnan di mas chikitu. Ademas, pa nan, e tantísimo tradishonnan hudiu tabata mes importante ku Lei di Moises. (Mat 23:23) Nan tabata resistí influensia di kultura griego. Nan tabata eksperto den Lei, i nan tabata konosé e tradishonnan hudiu masha bon mes. P’esei, nan tabatin hopi outoridat riba e pueblo. (Mat 23:2-6) Algun fariseo tabata miembro di Korte Supremo Hudiu. Hopi biaha, e fariseonan tabata diskutí ku Hesus tokante wardamentu di sabat i tokante tradishon. Ademas, nan tabata kritiká Hesus pasobra e tabata anda ku pekadó i ku kobradó di belasting. Vários fariseo a bira kristian; un di nan tabata Saulo di Tarso.—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lúk 6:2; Ech 26:5.
Fiesta di Dedikashon.
Tur aña, nan tabata selebrá Fiesta di Dedikashon pa rekordá e dia ku e tèmpel, ku Antioko Epifanes a hasi impuru, a ser purifiká. E fiesta ei tabata kuminsá 25 di kisleu i e tabata dura 8 dia.—Hua 10:22.
Fiesta di Kosecha.
Den Skritura Hebreo, e fiesta akí tabata ser yamá Fiesta di e Simannan tambe. (Éks 23:16, nota; Éks 34:22, nota.) Nan mester a selebr’é shete siman despues di 16 di nísan, riba e di 50 dia. (Lev 23:15, 16). E palabra griego pa e fiesta akí, esta, “pentekòste,” ta nifiká “e di 50 [dia].” Riba kalènder hudiu, e fiesta akí ta kai riba 6 di sívan. Fiesta di Kosecha tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan hudiu mester a bai selebrá na Herúsalèm. (Ech 2:1)—Wak PENTEKÒSTE.
Fiesta di Pan sin Zürdeg.
Tur aña, e israelitanan tabata selebrá tres fiesta importante. E promé fiesta importante ku e israelitanan tabata selebrá tabata Fiesta di Pan sin Zürdeg. E fiesta ei tabata dura 7 dia, i e tabata kuminsá dia 15 di nísan, esta, e dia despues di Pasku Hudiu. E úniko pan ku e israelitanan tabatin mag di kome durante e dianan ku nan tabata selebrá e fiesta ei tabata pan sin zürdeg. Esei tabata pa nan rekordá nan éksodo, esta, nan salida for di Egipto.—Éks 23:15; Mar 14:1.
Fiesta di Ramada.
E fiesta akí tabata ser yamá tambe Fiesta di Tabernakel òf Fiesta di Rekohementu. Nan tabata selebrá e fiesta ei di 15 pa 21 di etanim. Na final di un aña di agrikultura, e israelitanan tabata selebrá e echo ku nan tabatin kosecha. E israelitanan tabata masha kontentu, i nan tabata gradisí Dios, kende a bendishoná nan kosecha. Durante e dianan ku nan tabata selebrá e fiesta, e hendenan tabata biba den kasita di rama pa nan rekordá nan salida for di Egipto. Fiesta di Ramada tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan mester a bai selebrá na Herúsalèm.—Lev 23:34; Èsd 3:4.
Filistea; Filisteo.
Filistea tabata un área na parti zùit na Israel ku tabata keda na kosta di laman. E imigrantenan ku a bini for di Kreta i ku a establesé nan mes den e área ei tabata yama filisteo. Aunke un tempu e filisteonan tabata bou di dominio di David, nan a keda un pueblo independiente. Semper e filisteonan a keda enemigu di Israel. (Éks 13:17; 1Sá 17:4; Ámo 9:7)—Wak Ap. B4.
Filósofo epikurio.
Siguidó di Epikuro. Epikuro tabata un filósofo griego ku a biba di aña 341 pa aña 270 promé ku Kristu. Nan filosofia tabata basá riba e idea ku hende su meta prinsipal den bida tabata plaser.—Ech 17:18.
Filósofo stoiko.
Un grupo di filósofo griego. Nan tabata kere ku hende mester a usa nan kapasidat di pensa i biba na armonia ku e leinan di naturalesa pa nan por tabata felis. Segun e filósofonan stoiko, un hende ku ta realmente sabí no ta wòri ku doló ni ku plaser.—Ech 17:18.
Fin di e mundu akí; Periodo final di e mundu akí.
Beibel ta usa e ekspreshon akí pa referí na e periodo den kua e sistema akí, òf e mundu akí, ku ta ser goberná pa Satanas, ta yega na su fin. E periodo akí ta kore pareu ku e periodo ku Beibel ta referí na dje komo “presensia di Kristu.” Durante e periodo ei, bou di guia di Hesus, e angelnan “lo separá hende malbado for di hende hustu.” (Mat 13:40-42, 49) E disipelnan di Hesus tabata ke sa ki dia e mundu malbado akí ta yega na su fin. (Mat 24:3) Promé ku Hesus a bai shelu bèk, el a primintí ku lo e ta huntu ku su disipelnan durante fin di e mundu akí. (Mat 28:20)—Wak SISTEMA.
Fornikashon.—
Wak INMORALIDAT SEKSUAL.
Fòrnu.
Ademas di usa fòrnu pa kushiná, hende tabata usa fòrnu pa, por ehèmpel, kima kalki, dirti metal i traha klenku i pòchi di klei. Den tempu di Beibel, nan tabata traha fòrnu di klenku òf di piedra.—Gén 15:17; Lev 2:4; Dan 3:17; Rev 9:2.
G
Gálad.
Gálad tabata un área fértil nort i zùit di vaye Yábòk. Gálad tabata keda ost di riu Yordan. Den algun kaso, ora Beibel ta papia di “Gálad,” e ta referí na tur e teritorionan di e israelitanan ku tabata keda ost di Yordan, esta, teritorio di e tribu di Ruben, teritorio di e tribu di Gad i teritorio di mitar tribu di Mánases. (Num 32:1; Hos 12:2; 2Re 10:33)—Wak Ap. B4.
Galbano.
Galbano ta un leim di mata. Ora nan tabata meskla galbano ku otro supstansia ku tabata hole dushi, e tabata laga e supstansianan ei hole mas dushi i laga nan holó dura mas tantu.
Galeria di Sálomon.
Den tempu di Hesus, Galeria di Sálomon tabata un pasio ku dak i tur na pilá. E tabata keda na parti ost riba e plenchi grandi di tèmpel. Hende tabata kere ku e pasio ei tabata un parti ku a resta di e tèmpel di Sálomon. Hesus a kana einan den wenter, i e promé kristiannan tabata reuní einan pa adorá Dios. (Hua 10:22, 23; Ech 5:12)—Wak Ap. B11.
Garoshi.
Un vehíkulo di dos wil ku kabai tabata hala. Nan tabata usa garoshi prinsipalmente den guera.—Éks 14:23; Hue 4:13; Ech 8:28.
Gehena.
Gehena a bini di un palabra griego ku ta ser tradusí tambe komo “vaye Hínòm,” òf “vaye Bèn-Hínòm.” Gehena tabata un vaye ku tabata keda zùit i zùitwèst di Herúsalèm di antigwedat. (Yer 7:31) E tabata keda pafó di e stat, kaminda nan tabata kima sushi di Herúsalèm. Algun profesia a menshoná ku lo tira kadaver den e vaye ei. (Yer 7:32; 19:6) No tin prueba ku nan tabata benta bestia bibu ni hende bibu den Gehena pa kima nan na bida òf pa tormentá nan. Pues, Gehena no ta simbolisá un region invisibel kaminda hende, òf alma, ta keda tormentá pa semper den kandela literal. Hesus i su disipelnan a usa Gehena pa simbolisá kastigu eterno, esta, destrukshon eterno, òf e “di dos morto,” for di kua un hende no por bini bèk nunka mas.—Rev 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Gera.
Un peso ku tabata ekivalente na 0,57 gram. Un gera tabata 1/20 parti di un siklo (esta, 0,05 siklo). (Lev 27:25)—Wak Ap. B14.
Gigante.
Promé ku Diluvio, algun angel a tuma kurpa di hende; nan a tene relashon ku hende muhé, i nan a produsí yu gigante. E gigantenan ei tabata masha violento. (Na hebreo, e gigantenan ei tabata yama nèfilim, ku posiblemente ta nifiká “hende ku ta pone otro hende kai.”)—Gén 6:4.
Graf.
Ora ku e palabra “graf” no ta ku lèter kapital, e ta referí na un graf literal, kaminda un hende ta derá. Ora “Graf” ta ku lèter kapital, e ta referí na un lugá simbóliko kaminda e mortonan ta sosegá. “Graf” ku lèter kapital ta ekivalente na e palabra hebreo “Sheòl” i na e palabra griego “Hádes.” Den Beibel, e palabranan ei ta referí na un lugá simbóliko. Ora Beibel ta bisa ku un persona ta den “Graf,” esei por nifiká tambe ku e persona no por hasi nada i ku e no ta konsiente di nada. (Gén 47:30; Ekl 9:10; Ech 2:31)—Wak SHEÒL.
Graf konmemorativo.
Un lugá kaminda e mortonan ta sosegá. E ekspreshon “graf konmemorativo” ta bini di e palabra griego mneméion, ku ta nifiká “kòrda” òf “rekordá.” E ekspreshon ta ser usá pa mustra ku e personanan ku a muri ta ser rekordá.—Hua 5:28, 29, nota.
Granatapel.
Un fruta ku parse apel; parti abou, e tin un korona. Su kaska ta duru. Parti paden, e tin hopi pipita. Kada pipita tin djus i un simia ros òf kòrá. Tabatin adorno di granatapel na zòm di e trahe sin manga, koló blou, ku un sumo saserdote tabata bisti. E pilánan ku tabata yama Yakin i Bóaz, ku tabata situá dilanti di e tèmpel, tambe tabatin dekorashon di granatapel.—Éks 28:34; Num 13:23; 1Re 7:18.
Griego.
Idioma di hende di Gresia. E ta referí tambe na un hende ku a nase na Gresia òf na un persona kende su famianan originalmente ta di Gresia. Den Skritura Griego Kristian, e palabra “griego” tin un nifikashon mas amplio; e por ta referí na tur hende ku no tabata hudiu òf na hende ku a adaptá na kultura griego i ku a aseptá e idioma.—Yoè 3:6; Hua 12:20.
Guardia Pretoriano.
Un grupo di sòldá romano ku tabata sirbi komo wardaespalda (bodyguard) pa protehá emperador romano. E grupo ei a bira un forsa polítiko poderoso ku por a apoyá un emperador òf bah’é for di su puesto.—Flp 1:13.
Guitit.
Esaki ta un término musikal. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká, pero ta parse ku guitit a bini di e palabra hebreo “gath,” ku tabata nifiká “baki di machiká wendrùif.” Algun hende ta pensa ku guitit tabata melodia di e kantikanan ku hende tabata kanta miéntras ku nan tabata traha biña.—Sl 81:Intro.
H
Hádes.
Un palabra griego ku tin mesun nifikashon ku e palabra hebreo “Sheòl.” E ta ser tradusí komo “Graf” (ku lèter kapital) pa indiká ku e ta referí na un lugá simbóliko kaminda e mortonan ta sosegá.—Wak GRAF.
Hebreo.
Hende tabata yama Ábram (esta, Ábraham) “hebreo” pa distinguié for di su bisiñanan amoreo. Despues, hende a sigui usa e palabra “hebreo” pa referí na e desendientenan di Ábraham ku a bini di su ñetu Yákòb i pa referí na nan idioma. Den tempu di Hesus, idioma hebreo tabatin hopi ekspreshon di idioma arameo; Kristu i su disipelnan tabata papia hebreo.—Gén 14:13; Éks 5:3; Ech 26:14.
Hende di e nashonnan.
E ekspreshon “hende di e nashonnan” ta referí por lo general na hende ku no tabata pertenesé na e nashon hudiu. Sinembargo, hende hòmber di e nashonnan ku aseptá e religion hudiu i ku ser sirkunsidá tabata ser konsiderá hudiu. (Èst 8:17) Ta parse ku e hudiunan no tabata konsiderá e samaritanonan komo hende di e nashonnan pasobra e samaritanonan i e hudiunan tabatin algun kreensia similar, i originalmente, nan tabatin mesun antesedensia.
Hende ku tabata apoyá Heródes.
Nan tabata konosí tambe komo “herodiano.” Nan tabata un grupo nashonalista ku tabata apoyá e plannan i e interesnan polítiko di e gobernantenan ku hende tabata yama Heródes. Kualke Heródes tabata goberná ku outorisashon di e romanonan. Ta parse ku e saduseonan tambe tabata apoyá Heródes. E herodianonan a djòin e fariseonan pa oponé Hesus.—Mar 3:6.
Hende malbado; e Malbado.
Den Beibel, e ekspreshon “hende malbado” ta referí na hende ku no ta obedesé e normanan hustu di Yehova. E ekspreshon “e Malbado” ta un nòmber pa Satanas, òf Diabel, kende ta oponé Dios i kende ta kontra e normanan hustu di Dios.—Sl 37:10; Mat 6:13; 1Hn 5:19.
Hèrmes.
Un dios griego, yu hòmber di e dios Zeus. Hende tabata kere ku Hèrmes tabata mensahero di e diosnan i ku e tabata e dios ku por a sòru pa bon kapasidat di papia. P’esei na Listra, e hendenan a kere ku Pablo tabata Hèrmes.—Ech 14:12.
Heródes.
Nòmber di diferente gobernante, di mesun liña di desendensia, kendenan Roma a nombra pa goberná e hudiunan. Heródes, e Grandi, tabata bon konosí pasobra el a rekonstruí e tèmpel na Herúsalèm i el a manda mata hopi mucha chikitu den un intento pa mata Hesus. (Mat 2:16; Lúk 1:5) Despues, Heródes Arkelao i Heródes Antipas, dos yu hòmber di Heródes, e Grandi, a ser nombrá pa goberná algun parti di e teritorio di nan tata. (Mat 2:22) Antipas tabata gobernador di parti di un provinsia, maske ku den boka di pueblo, e tabata konosí komo “rei.” El a goberná durante Kristu su sirbishi di 3 aña i mei. Ta Antipas tabata na poder durante e periodo ku e susesonan deskribí na Echonan kapítulo 1 pa 11 a tuma lugá. (Mar 6:14-17; Lúk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ech 4:27; 13:1) Despues di esei, Heródes Agripa I, ñetu di Heródes, e Grandi, a bini na mando. Agripa I a goberná pa un tempu kòrtiku pasobra un angel di Dios a mat’é. (Ech 12:1-6, 18-23) Su yu hòmber, Heródes Agripa II, a sigui goberná na su lugá. El a keda na poder te ora ku e hudiunan a rebeldiá kontra Roma.—Ech 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Higayon.
Esaki ta un término musikal ku hende tabata usa pa duna instrukshon na un músiko. Na Salmo 9:16, e palabra por indiká ku mester a toka un interludio solèm na tono abou riba arpa òf ku mester a pousa un ratu pa meditá.
Hin.
Un midí pa líkido. E bakinan ku nan tabata usa pa midi un hin tambe tabata yama “hin.” Un hin tabata 3,67 liter. (Éks 29:40)—Wak Ap. B14.
Homer.
Un midí pa midi kantidat di produkto seku. Un homer tabata igual ku un koro. Si ta usa e midí di un bato komo base, e ora ei, un homer tabata dies bato, ku ta ekivalente na e kantidat ku tabata pas den un baki di 220 liter. (Lev 27:16)—Wak Ap. B14.
Hórèb; Seru Hórèb.
Huda.
E di kuater yu hòmber di Yákòb. Yákòb a haña e yu ei ku su esposa Lea. Ora Yákòb tabata muriendo, Yákòb a profetisá ku un gran gobernante lo a sali for di e liña di desendensia di Huda i ku e gobernante ei lo goberná pa hopi tempu. Komo ser humano, Hesus tabata forma parti di e liña di desendensia di Huda. E nòmber “Huda” tabata referí tambe na e tribu di Huda i, mas despues, na e reino di Huda, esta, e reino di zùit. E reino ei tabata konsistí di e tribu di Huda, e tribu di Bènyamin, e saserdotenan i e levitanan. Huda tabata keda na parti zùit na Israel. Herúsalèm i e tèmpel di Dios tabata keda na Huda.—Gén 29:35; 49:10; 1Re 4:20; Heb 7:14.
Hudiu.
Un hende ku tabata forma parti di e tribu di Huda tabata ser yamá hudiu. A kuminsá usa e palabra ei despues di e kaida di e reino di dies tribu di Israel. (2Re 16:6) Despues ku e Israelitanan a sali for di eksilio na Babilonia, tabata usa e palabra “hudiu” pa referí na e israelitanan di vários tribu ku a regresá Israel. (Èsd 4:12) Mas despues, rònt mundu, hende tabata usa e palabra “hudiu” pa distinguí un israelita for di hende di otro nashon. (Èst 3:6) Apòstel Pablo a usa e palabra “hudiu” den sentido figurativo pa mustra ku un persona su nashonalidat no ta importante den e kongregashon kristian.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.
Hues.
E hòmbernan ku Yehova a nombra pa salba su pueblo tempu ku Israel no tabatin rei humano ainda.—Hue 2:16.
Huramentu.
Un deklarashon ku ta duna siguransa ku algu ta bèrdat òf un promesa solèm ku un persona ta hasi pa indiká ku lo e hasi òf keda sin hasi algu. Hopi biaha, un huramentu ta un promesa solèm ku un persona ta hasi na un persona superior na dje, spesialmente na Dios. Ora ku Yehova a sera un pakto ku Ábraham, Yehova a agregá un huramentu na e pakto pa konfirmá ku e pakto ta konfiabel.—Gén 14:22; Heb 6:16, 17.
Hustisia; Hustu.
—Wak REKTITUT.
Hysop.
Esaki ta un mata ku taki i blachi fini. Tabata usa e mata ei pa sprengu sanger òf awa durante seremonia di purifikashon. Kisas e tabata mehorana (na hulandes, marjolein; Origanum maru; Origanum syriacum), un tipo di orégano. Huan 19:29 tambe ta papia di hysop, i esei por a referí na un bòshi di orégano mará na un taki òf na stèngel di dura (Sorghum vulgare), esta, un tipo di maishi chikí. Dura su stèngel lo por tabata sufisientemente largu ku nan por a us’é pa pone un spòns ku biña zür na Hesus su boka.—Éks 12:22; Sl 51:7.
I
Ídolo; Idolatria.
Un ídolo ta un imágen òf estatua ku hende ta usa den nan adorashon. Un ídolo por representá algu ku ta eksistí òf algu ku hende a imaginá. Idolatria ta enserá venerá, stima, adorá ídolo òf demostrá deboshon na nan.—Sl 115:4; Ech 17:16; 1Ko 10:14.
Ilíriko.
Un provinsia romano ku tabata keda nortwèst di Gresia. Durante Pablo su trabou di prediká, el a yega te na Ilíriko. Pero Beibel no ta bisa si el a ègt prediká einan òf ku ta te na e frontera di Ilíriko el a yega. (Rom 15:19)—Wak Ap B13.
Impuru.
Den Beibel, e palabra “impuru” no ta referí solamente na algu ku ta sushi òf na un persona ku ta físikamente sushi. E palabra ei por indiká tambe ku algu òf un persona no ta limpi di akuerdo ku e leinan di Dios. Den Beibel, hopi biaha e palabra “impuru” ta referí na algu ku Lei di Moises a indiká ku tabata inaseptabel òf sushi. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Ech 10:14; Efe 5:5)—Wak LIMPI; PURU.
Inmoralidat seksual.
E ekspreshon ei ta un tradukshon di e palabra griego pornéia. Den Beibel, e ekspreshon ei ta ser usá pa referí na sierto práktika seksual ku Dios ta prohibí. E ta inkluí adulterio, prostitushon, relashon seksual entre hende ku no ta kasá, homoseksualidat i relashon seksual ku bestia. Ademas, e buki Revelashon ta yama “Babilonia e Grandi,” esta, e religionnan falsu, un prostituta, pasobra nan tin trato ku e gobernantenan di e mundu akí pa nan por haña poder i rikesa. (Rev 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ech 15:29; Gal 5:19)—Wak PROSTITUTA.
Introdukshon.
Loke tin skirbí na kuminsamentu di un salmo. Tin biaha, e introdukshon ta indiká ken a skirbi e salmo i den ki sirkunstansia el a skirbié. Algun introdukshon tabata duna instrukshon musikal òf nan tabata indiká ki ora mester a kanta un salmo òf kiko tabata propósito di un salmo.—Wak introdukshon di Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92 i 102.
Israel.
E nòmber ku Dios a duna Yákòb. Ku tempu, Israel tabata referí na tur e desendientenan di Yákòb. Yákòb tabatin 12 yu hòmber. Beibel ta referí na nan desendientenan komo “e yunan di Israel,” “kas di Israel,” “e pueblo di Israel,” “e hòmbernan di Israel” òf “e israelitanan.” Den sierto konteksto, e nòmber Israel tabata referí na e reino di dies tribu di nort. Esei tabata e kaso despues ku Israel a ser dividí, i e reino di dies tribu di nort i e reino di dos tribu di zùit a bini na eksistensia. E kristiannan ungí ta ser yamá “Israel di Dios.”—Gal 6:16; Gén 32:28; 2Sá 7:23; Rom 9:6.
K
Kab.
Un midí pa produkto seku. Basá riba e midí di un bato, un kab tabata 1,22 liter. (2Re 6:25)—Wak Ap. B14.
Kabuya di múskulo.
Algu manera un kabuya fuerte, koló blanku, ku ta tene e múskulonan pegá na e wesunan. Na hulandes, pees.
Kachu.
E ta referí na kachu di bestia. Nan tabata pone zeta, kos di bebe, enk i kosmétika den e kachunan akí. Nan tabata usa kachu komo instrumènt musikal òf komo instrumènt pa duna señal. (1Sá 16:1, 13; 1Re 1:39) Hopi biaha, kachu tabata ser usá komo símbolo di forsa, konkista i viktoria.—Deu 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.
Kachu di altar.
Kaldea; Kaldeo.
Originalmente, e área, na parti zùit, ku tabata keda entre riu Tígris i riu Eufrátes tabata yama Kaldea. E hendenan ku tabata biba den e área ei tabata yama kaldeo. Despues di tempu, tabata usa e término “kaldeo” pa referí na e hendenan di Babilonia. Anto henter Babilonia, nan tabata yama Kaldea. Tabata usa e término “kaldeo” pa referí tambe na un grupo di hende ku a studia siensia, historia, idioma i astronomia. E hendenan ei tabata praktiká magia i okupá nan mes ku astrologia.—Èsd 5:12; Dan 4:7; Ech 7:4.
Kaminda.
Beibel sa usa e palabra ei den sentido figurativo pa referí na e manera di biba òf di komportá ku Yehova ta aprobá òf ku e ta desaprobá. Hende tabata bisa ku e disipelnan di Hesus tabata pertenesé na “E Kaminda,” pasobra nan manera di biba tabata basá riba fe den Hesukristu, i nan tabata sigui su ehèmpel.—Ech 19:9.
Kánan.
Kantika pa Hende Ku Ta Subi Bai Stat.
Esaki ta introdukshon di Salmo 120 pa 134. Aunke tin diferente opinion tokante nifikashon di e frase ei, hopi hende ta kere ku e israelitanan tabata kanta e 15 salmonan ei ku alegria ora ku nan tabata “subi bai” Herúsalèm pa asistí na e tres fiestanan anual. Herúsalèm tabata keda na un lugá haltu den e serunan di Huda.
Kas.
Den Beibel, e palabra “kas” tin vários nifikashon. E por referí na, entre otro, (1) un famia, e hendenan di un kas di famia òf e desendientenan di un hende (2Sá 3:6); (2) prizòn òf pais kaminda hende tabata esklabo (Éks 13:3, nota); (3) un saserdote i su desendientenan ku lo a sirbi komo saserdote (1Sá 2:35); (4) un dinastia (1Sá 25:28); (5) e tabernakel òf tèmpel di Yehova, tantu den sentido literal komo den sentido simbóliko (Éks 23:19; 1Pe 2:5); (6) santuario òf tèmpel di un dios falsu (1Re 16:32); (7) kurpa humano ku ta kaba na nada; (8) kurpa di un kriatura inmortal (2Ko 5:1).
Kas di tata.
E ekspreshon akí por a referí na un tata i e hendenan di su kas. (Gén 31:30) Asta e miembronan di famia ku no tabata biba na kas di nan tata mas a sigui ser konsiderá komo miembro di kas di nan tata. (Gén 46:31) Den algun kaso, un kas paterno tabata konsistí di vários famia. Un tribu tabata konsistí di vários kas paterno. (Por ehèmpel, e tribu di Levi tabata konsistí di e siguiente kasnan paterno: kas di Gèrsòn, kas di Kóhat i kas di Merari.)—Num 3:19, 30, nota.
Kas paterno.
—Wak KAS DI TATA.
Kasia.
Un produkto ku nan tabata traha ku kaska di e palu Cinnamomum cassia. E palu akí ta di mesun famia ku palu di kané. Nan tabata usa kasia komo perfume. Ademas, kasia tabata un di e ingredientenan di e zeta santu ku nan tabata usa pa ungimentu.—Éks 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19.
Kémos.
E dios prinsipal di e moabitanan.—1Re 11:33.
Kerubin.
Un angel di alto rango.—Gén 3:24; Éks 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.
Kisleu.
Nòmber di e di nuebe luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, kisleu tabata e di tres luna. Hende a kuminsá usa e término “kisleu” despues ku e hudiunan a regresá for di Babilonia. Riba kalènder gregoriano, kisleu ta kore di medio novèmber pa medio desèmber. (Neh 1:1; Zak 7:1)—Wak Ap. B15.
Kodo.
Un midí ku nan tabata usa pa indiká largura di algu. Un kodo tabata mas o ménos e distansia entre nos èlebog i e punta di nos dede mei mei. E midí ku e israelitanan tabata usa normalmente pa un kodo tabata mas o ménos 44,5 cm, pero nan tabata usa un kodo di mas o ménos 51,8 cm largu tambe. E midí ei tabata hanchura di un man i mas largu ku e kodo di 44,5 cm. (Gén 6:15; Lúk 12:25)—Wak Ap. B14.
Kondená na destrukshon.
E ekspreshon akí ta bini di término hebreo ku tabata deskribí un persona ku a ser kondená na morto òf na bestia ku lo mester a ser matá. E por a referí tambe na artíkulo, kos òf lugá ku mester a ser destruí. Den sierto kaso, e términonan hebreo tabata deskribí loke a ser dediká inkondishonalmente na Dios. Un persona ku a ser kondená na destrukshon mester a ser matá sin falta. Sinembargo, un kos òf bestia ku a ser kondená na destrukshon no semper mester a ser destruí. Nan a ser reservá pa sierto propósito òf uso. Por ehèmpel, un artíkulo di uso, bestia òf kunuku ku a ser kondená na destrukshon a ser reservá komo algu sagrado ku e saserdotenan por a usa òf komo algu sagrado ku por a ser usá den sirbishi na kas di Yehova.—Lev 27:21, 28, 29.
Kondukta sinbèrgwensa.
E ekspreshon akí ta bini for di e palabra griego asélgeia. E ta referí na akto ku ta violashon serio di e leinan di Dios. Hende ku kometé e tipo di aktonan ei ta demostrá un aktitut sinbèrgwensa òf nan ta mustra ku nan no tin kunes. E aktitut ei ta indiká falta di rèspèt pa outoridat i menospresio pa lei i pa norma. Den tal kaso no ta trata di mal komportashon di poko importansia.—Gal 5:19; 2Pe 2:7.
Kongregashon.
Un grupo di hende ku a bini huntu pa un sierto reunion, aktividat, fiesta òf pa un otro okashon. Den Skritura Hebreo, mayoria di biaha, e palabra akí ta referí na e pueblo di Israel. Den Skritura Griego Kristian, e palabra ta referí na un kongregashon kristian. Sinembargo, mayoria di biaha, e palabra ta referí na tur kongregashon kristian en general.—1Re 8:22; Ech 9:31; Rom 16:5.
Konkubina.
Koral.
Algu mes duru ku piedra ku bo por haña den laman. Koral ta ser formá di skelèt di bestia chikitu di laman. Tin koral kòrá, blanku, pretu i vários otro koló. Tabatin hopi koral den Laman Kòrá. Den tempu di Beibel, koral kòrá tabata masha karu mes. Nan tabata usa koral kòrá pa traha kralchi i otro kos.—Pro 8:11.
Koro.
Un midí pa produkto seku i pa líkido. Basá riba midí di un bato, un koro tabata ekivalente na 220 liter. (1Re 5:11)—Wak Ap. B14.
Korte Supremo Hudiu.
—Wak SANEDRIN.
Kortina.
Tantu den e tabernakel komo den e tèmpel, tabatin un kortina ku tabata separá e lugá Santu for di e lugá Santísimo. E kortina tabata un bunita tela ku nan a tehe (na hulandes, weven) i ku nan a bòrda figura di kerubin riba dje. (Éks 26:31; 2Kr 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)—Wak Ap. B5.
Kristian.
Nòmber ku Dios a duna e disipelnan di Hesukristu.—Ech 11:26; 26:28.
Kristu.
Un título ku ta ser usá pa referí na Hesus. E título “Kristu” ta bini di e palabra griego Khristos, ku tin mesun nifikashon ku e palabra hebreo ku ta ser tradusí komo “Mesías” òf “Ungí.”—Mat 1:16; Hua 1:41.
L
Lago di kandela.
Un lugá simbóliko di “kandela i suafel.” E lago akí ta representá “e di dos morto.” Hende ku no arepentí di nan pikánan, Diabel i asta morto i Graf (òf, Hádes) lo ser bentá den e lago akí. E lago akí ta algu simbóliko pasobra kandela literal no por destruí Diabel, ku ta un spiritu, ni e no por destruí morto ni Hádes. Pues, e lago no ta referí na tormenta eterno, sino na destrukshon eterno.—Rev 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Lei.
Ora e palabra “Lei” ta skirbí ku lèter kapital, mayoria di biaha e ta referí na Lei di Moises òf na e promé sinku bukinan di Beibel. Ora e palabra “lei” no ta skirbí ku lèter kapital, e ta referí na un lei spesífiko di Lei di Moises òf na un prinsipio ku un lei ta kontené.—Num 15:16; Deu 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Lei di Moises.
Lepra; Leproso.
Un malesa di kueru grave. Den Beibel, lepra no ta referí solamente na e malesa ku awendia ta ser yamá lepra, pasobra e lepra ku Beibel ta papia di dje tabata afektá paña i kas tambe. Beibel ta referí na un hende ku tabatin lepra komo “leproso.”—Lev 14:54, 55; Lúk 5:12.
Lepton.
Den Skritura Griego Kristian, lepton ta referí na un moneda hudiu masha chikitu trahá di koper òf di bròns. Lepton tabata e moneda di mas chikitu. (Mar 12:42; Lúk 21:2)—Wak Ap. B14.
Levi; Levita.
Levi tabata e di tres yu hòmber di Yákòb ku Lea. Un di e tribunan di Israel tabata ser yamá e tribu di Levi. E tres gruponan prinsipal di levita a bini di e desendientenan di Levi su tres yu hòmbernan. Den algun teksto di Beibel, e palabra “levita” ta referí na tur e hendenan di e tribu di Levi. Pero mayoria di biaha, ora Beibel ta papia di “levita,” e no ta inkluí e famia di Áròn, e famia for di kua tur saserdote a bini. E tribu di Levi no a haña nan mes teritorio na Kánan, e pais ku Dios a primintí di duna su pueblo. Loke sí e levitanan a haña ta 48 stat, ku tabata keda den teritorio di e otro tribunan.—Deu 10:8; 1Kr 6:1; Heb 7:11.
Leviatan.
Un bestia ku, den mayoria di kaso, ta ser relashoná ku awa. Aparentemente, Leviatan tabata un bestia di awa. Ta parse ku Yòb 3:8 i 41:1 a usa e nòmber “Leviatan” pa referí na un krokodel òf na un otro bestia grandi i fuerte ku ta biba den awa. Na Salmo 104:26, Leviatan por ta referí na un sorto di bayena. Na algun otro kaminda den Beibel, Leviatan a ser usá den sentido simbóliko. Sinembargo, den e kasonan ei, no ta muchu kla na ki tipo di bestia e tabata referí.—Sl 74:14; Isa 27:1.
Limpi; Puru.
Den Beibel, e palabranan original tradusí komo “limpi” òf “puru” no ta referí na limpiesa físiko so. E palabranan ei ta referí tambe na hende òf kos limpi, sin mancha, liber di tur loke ta hasi nan sushi. Un hende puru ta liber di loke por perhudik’é den sentido moral òf spiritual. Segun Lei di Moises, si un persona, un lugá òf un kos tabata “limpi” òf “puru,” esei ta nifiká ku e tabata seremonialmente limpi.—Lev 10:10; Sl 51:7; Lúk 11:41; 1Ko 6:11.
Lòg.
E midí mas chikitu pa líkido ku Beibel ta menshoná. Segun Talmud di e hudiunan, un lòg tabata 1/12 parti di un hin (esta, 0,083 hin). Pues, si usa esei komo base, un lòg lo tabata 0,31 liter. (Lev 14:10)—Wak Ap. B14.
Lòt.
Piedra chikitu òf pida palu masha chikitu mes ku nan tabata usa ora di tuma desishon. Ora di tira lòt, nan tabata hinka e piedranan akí òf e pida palunan akí den ploi di un mantel òf den un poron di klei i sagudí nan. E piedra òf pida palu ku kai afó òf ku nan tabata saka a indiká ki desishon nan mester a tuma. Mayoria di biaha, nan tabata hasi orashon promé ku tira lòt. E palabranan original ku a ser tradusí komo “lòt” tabata nifiká tambe “parti” òf “porshon.”—Hos 14:2; Pro 16:33; Mat 27:35.
Lugá haltu.
E ekspreshon akí tabata referí na lugá di adorashon. Normalmente, tabata trata di un lugá riba un seritu òf un seru. Tin biaha, un lugá haltu por a referí na djis un podio ku hende a traha tambe. Mayoria di biaha, e lugánan akí tabata relashoná ku adorashon di dios falsu. Den sierto kaso, hende tabata bai un lugá haltu pa adorá Yehova.—Num 33:52; 1Re 3:2; Yer 19:5.
Lugá sagrado.
—Wak LUGÁ HALTU.
Lugá santu; Santuario.
Generalmente, e ekspreshonnan akí ta referí na lugá di adorashon. Den mayoria di e tekstonan di Beibel, “lugá santu” ta referí na e tabernakel òf na e tèmpel ku tabata na Herúsalèm. Ta usa e ekspreshon “lugá santu” pa referí na Dios su lugá di biba den shelu tambe. Den Beibel, ta usa e palabra “santuario” pa referí na un lugá di adorá dios falsu.—Éks 25:8, 9; 2Re 10:25; 2Kr 20:8; Rev 11:19.
Luna nobo.
Luna nobo tabata e promé dia di kada luna di e kalènder hudiu. E tabata un dia pa reuní huntu, pa tene bankete i pa ofresé sakrifisio spesial. Ku tempu, luna nobo a bira un fiesta nashonal importante, i hende no tabata traha riba e dia ei.—Num 10:10; 2Kr 8:13; Kol 2:16.
Luto.
—Wak ROU; LUTO.
M
Mahalat.
Malbado.
—Wak HENDE MALBADO; E MALBADO.
Maldishoná.
Menasá un hende òf pidi malu pa un persona òf un kos. Esaki no tabata meskos ku zundra un hende ku palabra malu, ni e no tabata referí na rabiamentu pisá ku por a resultá den violensia. Hopi biaha, ora un persona a ekspresá un maldishon, e tabata deklará públikamente ku algu malu lo a bai sosodé. Si un maldishon a bini di Dios òf di un persona ku Dios a outorisá, e maldishon ei tabata manera un profesia, esta, algu ku lo a sosodé sigur.—Gén 12:3; Num 22:12; Gal 3:10.
Málkam.
Mana.
E kuminda prinsipal ku e israelitanan tabata kome durante nan biahe di 40 aña den desierto. Ta Yehova tabata pèrkurá pa nan haña mana. Tur mainta, mana tabata aparesé milagrosamente riba suela, bou di un kapa di serena. Úniko eksepshon tabata riba sabat. E dia ei, mana no tabata aparesé. Dia ku e israelitanan a mira mana promé biaha, nan a puntra: “Ta kiko e kos akí ta?” Na hebreo esei tabata “man hu?” (Éks 16:13-15, 35) Den otro konteksto, mana ta ser yamá “grano di shelu” (Sl 78:24), “pan for di shelu” (Sl 105:40) òf “pan di angel” (Sl 78:25). Hesus a papia di mana den sentido figurativo.—Hua 6:49, 50.
Masedonia.
Un region nort di Gresia ku a bira famoso tempu ku Aleksander, e Grandi, tabata na mando. Masedonia a keda un region independiente te dia ku e romanonan a konkist’é. Tempu ku Pablo a bishitá Europa pa promé biaha, Masedonia tabata un provinsia romano. Pablo a bishitá e área ei tres biaha. (Ech 16:9)—Wak Ap. B13.
Maskil.
Esaki tabata un palabra hebreo ku ta ser menshoná den introdukshon di 13 salmo. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká, pero posiblemente e tabata referí na un poema kaminda un persona tabata meditá. Algun hende ta pensa ku e palabra akí ta similar na un otro palabra hebreo ku tabata nifiká ‘sirbi na un manera sabí.’—2Kr 30:22; Sl 32:Intro.
Matrimonio di sua.
Un kustumber ku hende tabata sigui si un hòmber a muri sin laga yu hòmber atras: Un ruman hòmber dje defuntu tabata kasa ku e biuda pa asina e biuda por a haña yu. E yunan lo a ser konsiderá desendiente di e ruman hòmber ku a fayesé. Ku tempu, Dios a inkluí e kustumber akí den Lei di Moises.—Gén 38:8; Deu 25:5.
Mayordomo.
Un persona ku tabata na enkargo di un kas di famia. E por tabatin sierto propiedat di e famia tambe bou di su enkargo. Tantu un esklabo di konfiansa komo un hende liber por a traha komo mayordomo.—Lúk 12:42; 16:1.
Mediador (Mediadó).
Médiùm spiritista.
Hende ku ta pretendé ku nan por papia ku hende morto.—Lev 20:6; Deu 18:10-12; 2Re 21:6.
Medo (pueblo); Media (pais).
E medonan tabata desendiente di Madai, yu hòmber di Yáfèt. Nan tabata biba den e serunan na Iran. Ku tempu, nan teritorio a bira konosí komo e pais Media. E medonan a djòin e hendenan di Babilonia pa derotá Asiria. E tempu ei, Pèrsia tabata un provinsia ku a kai bou di dominio di e medonan. Pero ora Siro a rebeldiá, Media a uni ku Pèrsia i asina e imperio di Media i Pèrsia a bini na eksistensia. Na aña 539 promé ku Kristu, nan a derotá e imperio di Babilonia. Na Pentekòste di aña 33 despues di Kristu, tabatin algun medo presente na Herúsalèm. (Dán 5:28, 31; Ech 2:9)—Wak Ap. B9.
Merodak.
E dios mas importante di e stat Babilonia. Despues ku Hammurabi, un rei i legisladó di Babilonia, a hasi e stat Babilonia kapital di e pais Babilonia, adorashon di Merodak (òf Marduk) a bira mas i mas importante. Ku tempu, Merodak a remplasá e otro diosnan ku hende tabata adorá, i Merodak a bira e dios prinsipal di Babilonia. Mas despues, hende a remplasá e nòmber “Merodak” ku e título “Belu” (ku ta nifiká “doño”), i Merodak a bira mihó konosí komo Bèl.—Yer 50:2.
Mesías.
Mia.
Un midí pa indiká distansia. Den e idioma original, e ta ser menshoná un biaha so den Skritura Griego Kristian, na Mateo 5:41. Probablemente, e tabata referí na 1 mia romano, ku tabata ekivalente na 1.479,5 meter.—Wak Ap. B14.
Miktam.
Milager; Obra poderoso.
Mílkòm.
Milo.
Mina.
Ezekiel a usa e término “mané,” i no mina. Un mina tabata un midí pa indiká peso di algu. E tabata ser usá komo plaka tambe. Segun evidensia arkeológiko, un mina tabata ekivalente na 50 siklo, i un siklo tabata 11,4 gram. Den Skritura Hebreo, un mina tabata 570 gram. Kisas, tabatin sierto mina ku e reinan tabata usa, manera tabata e kaso ku kodo. Den Skritura Griego Kristian, un mina tabata ekivalente na 100 drakma, i un mina tabata 340 gram. Un talento tabata 60 mina. (Èsd 2:69; Lúk 19:13)—Wak Ap. B14.
Mira.
Un sorto di leim ku nan tabata saka for di vários mata di sumpiña òf palu chikitu di e género Commiphora. Mira tabata un di e ingredientenan ku nan tabata usa pa zeta sagrado pa ungi un persona òf pa ungi algu. Tabata usa mira pa perfumá, por ehèmpel, paña òf kama. Fuera di esei, nan tabata usa mira den zeta pa duna masashi i pa traha krema pa hunta na kurpa. Tabata usa mira tambe pa prepará un kurpa sin bida pa entiero.—Éks 30:23; Pro 7:17; Hua 19:39.
Miradó.
Un miradó tabata un persona ku Dios a duna e kapasidat di komprondé loke tabata boluntat di Dios. Un miradó por a mira òf komprondé kos ku hende komun i koriente no por a mira ni komprondé, pasobra el a haña e kapasidat pa hasi esei. E palabra “miradó” a bini di un palabra hebreo ku a nifiká “mira,” den sentido literal òf figurativo. Hende tabata konsultá ku un miradó pa haña bon konseho pa nan problemanan.—1Sá 9:9.
Miradó di destino.
Un hende ku ta pretendé ku e por bisa adelantá loke ta bai pasa den futuro. Den Beibel, e saserdotenan ku tabata praktiká magia i e astrólogonan tabata miradó di destino.—Lev 19:31; Deu 18:11; Ech 16:16.
Molèk.
Un dios di e amonitanan. Posiblemente, Molèk tabata yama tambe “Málkam,” “Mílkòm” i “Molòk.” Kisas Molèk tabata un título i no un nòmber di un dios spesífiko. Segun Lei di Moises, un hende mester a haña kastigu di morto si el a sakrifiká su yunan na Molèk.—Lev 20:2; Yer 32:35; Ech 7:43.
Molòk.
—Wak MOLÈK.
Mut-laben.
Un palabra ku ta ser menshoná den e introdukshon di Salmo 9. Pa hopi tempu kaba, hende ta pensa ku e tabata nifiká “tokante morto di e yu hòmber.” Tin hende ta pensa ku mut-laben tabata e título òf kisas palabra di introdukshon di un kantika bon konosí i ku hende tabata usa e melodia di e kantika ei pa kanta Salmo 9.
N
Nardo.
Zeta koló ros kla. E tabata un zeta karu, ku tabata hole dushi. E ta trahá di un mata ku nan ta yama nardo (Nardostachys jatamansi). Komo ku nardo tabata un zeta masha karu mes, hopi biaha, nan tabata meskl’é ku zeta inferior. Nan tabata asta traha zeta imitashon di nardo. Ta interesante ku tantu Marko komo Huan a bisa ku hende a basha “nardo puru” riba Hesus—Mar 14:3; Hua 12:3.
Nazareno.
Un nòmber ku hende a duna Hesus komo ku e tabata di Názarèt. Probablemente, “nazareno” ta bini di e palabra hebreo pa “sprùit,” ku ta ser usá na Isaías 11:1. Ku tempu, nan a usa e palabra “nazareno” pa referí na e disipelnan di Hesus.—Mat 2:23; Ech 24:5.
Nazareo.
Un palabra ku a bini di un término hebreo i ku por nifiká “apartá pa,” “dediká na” òf “separá pa.” Un hende por a disidí boluntariamente ku lo el a biba komo nazareo. Di otro banda, un hende a bira nazareo pasobra Dios a skoh’é komo tal. Tantu un hòmber komo un muhé por a hasi un promesa solèm na Yehova pa biba komo nazareo pa un tempu. Un persona ku a hasi un promesa pa biba komo nazareo boluntariamente mester a tene su mes na tres restrikshon importante: E no tabatin mag di bebe alkohòl ni kome nada ku mata di wendrùif produsí; e no tabatin mag di kòrta su kabei, ni e no tabatin mag di mishi ku kadaver. E personanan ku Dios a skohe komo nazareo tabata keda nazareo pa henter nan bida. I Yehova tabata determiná kiko tabata e rekisitonan ku un persona asina mester a kumpli kuné.—Num 6:2-7; Hue 13:5.
Nehilot.
Un palabra ku ta ser menshoná den e introdukshon di Salmo 5. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká. Algun hende ta pensa ku e tabata referí na un instrumènt di supla. Nan ta bisa ku e ta bini di mesun famia di palabra ku e palabra hebreo “chalil” (flùit). Pero nehilot por tabata referí na un melodia tambe.
Netineo.
Sirbidó di tèmpel ku no tabata israelita. E palabra hebreo ku a ser tradusí komo “netineo” ta nifiká literalmente “hende ku a ser duná.” Esei a indiká ku e personanan ei a haña e tarea di sirbi na tèmpel. Probablemente, mayoria di e netineonan tabata desendiente di e gabaonitanan, kendenan Hosue a hasi “kapdó di palu i kargadó di awa pa e pueblo i pa e altar di Yehova.”—Hos 9:23, 27; 1Kr 9:2; Èsd 8:17.
Nísan.
Nòmber nobo pa e promé luna di e kalènder sagrado hudiu. Anteriormente, e promé luna di e kalènder sagrado hudiu tabata yama “abib.” Despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia, a kuminsá usa e término “nísan” en bes di “abib.” Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, nísan tabata e di shete luna. Riba kalènder gregoriano, nísan ta di medio mart pa medio aprel. (Neh 2:1)—Wak Ap. B15.
O
Ofrenda di bibida.
Ofrenda di gradisimentu.
Ofrenda ku e hendenan tabata ofresé pa gradisí Dios pa tur loke ku e tabata hasi pa nan i pa e amor ku e tabata mustra na nan. E hendenan tabatin mag di kome karni di e bestianan ku nan a ofresé. Nan mester a kome e karninan riba e mesun dia ku nan a hasi nan ofrenda. Nan tabata kome e karninan ku pan ku zürdeg i pan sin zürdeg.—2Kr 29:31.
Ofrenda di pas.
Un ofrenda ku un persona tabata ofresé na Yehova pa mustra ku e tabata ke tin un bon relashon ku Dios. E persona ku a duna e ofrenda, e hendenan di su kas, e saserdote ku a ofresé e ofrenda i e saserdotenan ku tabata na warda por a kome karni di e bestia òf di e bestianan sakrifiká. Anto nan tabata kima vèt di e bestia òf di e bestianan ku a ser duná komo ofrenda. Esei tabata saka un holó dushi i agradabel pa Yehova. E sanger, ku a representá bida, tambe a ser ofresé na Yehova. Ora e persona ku a ofresé e ofrenda di pas, e hendenan di su kas i e saserdotenan tabata sinta kome, ta komo si fuera nan tabata sinta kome huntu ku Yehova den un ambiente di pas. Esei a nifiká ku nan tabatin un bon relashon ku Dios.—Lev 7:29, 32; Deu 27:7.
Ofrenda kimá.
Un bestia ku nan a sakrifiká i kima riba altar; henter e bestia tabata ser kimá i ofresé na Dios. Nan por a ofresé toro, chubatu di karné, chubatu di kabritu, tòrteldùif òf palomba yòn. Ora un persona a trese un bestia pa ofresé na Dios komo ofrenda kimá, e persona ei no tabatin mag di keda ku niun parti di e bestia.—Éks 29:18; Lev 6:9.
Ofrenda ku mester a move bai bini dilanti di Dios.
Ta parse ku ora tabata ofresé e ofrenda akí, un saserdote tabata pone su mannan bou di e mannan di e persona ku tabata tene e ofrenda i huntu nan tabata move e ofrenda bai bini. Òf kisas ta e saserdote so tabata tene e ofrenda i mov’é bai bini. Movementu di e ofrenda bai bini a indiká ku a ofresé e ofrenda na Yehova.—Lev 7:30.
Ofrenda pa kulpa.
Un sakrifisio ku un persona tabata hasi pa su mes pikánan. Ofrenda pa kulpa tabata un poko diferente for di e otro ofrendanan pa piká. Un pekadó arepentí tabata ofresé un ofrenda pa kulpa pasobra e tabata rekonosé ku el a peka kontra Dios òf ku el a trapa derecho di un otro persona, esta, derecho ku e persona tabatin segun e pakto di Lei. Ademas, un ofrenda pa kulpa tabata sirbi komo petishon di un pekadó arepentí pa e bolbe haña e derechonan ku el a pèrdè ora el a peka. Un ofrenda pa kulpa lo a skapa un pekadó arepentí di haña e kastigu ku el a meresé.—Lev 7:37; 19:21; Isa 53:10.
Ofrenda pa piká.
Un sakrifisio ku e israelitanan tabata ofresé na Dios pa e pikánan ku nan a kometé sin ku tabata nan intenshon, esta, pa e pikánan ku nan a kometé debí na imperfekshon. Pa un hende por a haña pordon pa su pikánan, e tabata ofresé sea toro òf karné òf kabritu òf palomba, dependiendo di su posishon sosial i sirkunstansia.—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.
Ofrenda relashoná ku un promesa solèm.
Un ofrenda ku hende tabata ofresé boluntariamente ora nan a hasi sierto promesa solèm.—Lev 23:38; 1Sá 1:21.
Omer.
Un midí pa produkto seku. Un omer tabata e kantidat ku tabata pas den un baki di 2,2 liter. Un omer tabata un désimo parti di un efa. (Éks 16:16, 18)—Wak Ap. B14.
Òneks.
P
Pakto.
Un pakto, òf kombenio, tabata un akuerdo formal, òf kontrakt, entre dos partido. Un pakto por tabata un akuerdo entre Dios i hende òf un akuerdo entre dos partido humano. Tabata trata di un akuerdo pa kumpli ku un ke otro palabrashon. Tin biaha, tabata trata di un pakto unilateral, esta, un pakto den kua un partido so tabatin ku kumpli ku loke a ser stipulá den e akuerdo. (Básikamente, un pakto unilateral tabata un promesa.) Tabatin pakto bilateral tambe. Den tal kaso, tur dos partido mester a kumpli ku loke a ser palabrá ora a sera e akuerdo. Beibel ta hasi menshon di vários pakto ku Dios a sera ku hende. Ademas, Beibel ta menshoná algun pakto entre hende individual, tribu, nashon òf grupo di hende. Algun di e paktonan ku a benefisiá hopi hende tabata e pakto ku Dios a sera ku Ábraham, e pakto ku Dios a sera ku David, e pakto entre Dios i e nashon di Israel (e pakto di Lei) i e pakto entre Dios i Israel di Dios (e pakto nobo).—Gén 9:11; 15:18; 21:27; Éks 24:7; 2Kr 21:7.
Palu di bida.
Palu di konosementu di bon i malu.
Palu sagrado.
E palabra hebreo (asherah) tabata referí na (1) un palu sagrado ku tabata simbolisá e diosa kananeo Asera, ku supuestamente por a kousa fertilidat òf na (2) un imágen di e diosa Asera. Ta parse ku e imágennan akí tabata trahá parsialmente di palu. Aparentemente, e imágennan akí tabata poné vertikalmente. Nan por tabata djis pida palu òf asta un palu plantá.—Deu 16:21; Hue 6:26; 1Re 15:13.
Pan di ofrenda.
Esaki tabata referí na 12 pan ku nan tabata pone den dos stapel di 6 pan riba mesa den e lugá Santu di e tabernakel òf di e tèmpel. Nan tabata yama nan “pan di stapel riba otro” òf “pan di presentashon” tambe. Nan tabata ofresé e pannan akí komo ofrenda na Dios. Tur sabat, nan tabata remplasá e pannan akí ku pan fresku. Ta e saserdotenan tabata kome e pannan ku nan a kita for di riba mesa. (2Kr 2:4; Mat 12:4; Éks 25:30; Lev 24:5-9; Heb 9:2)—Wak Ap. B5.
Pan di presentashon.
—Wak PAN DI OFRENDA.
Paña di saku.
Un tela gròf ku hende tabata usa pa traha saku, òf tas, pa pone grano aden. Nan tabata usa lana di kabritu koló skur pa traha e tela akí. Normalmente, hende tabata bisti paña di saku ora nan tabata tristu òf na luto.—Gén 37:34; Lúk 10:13.
Panchi pa karga karbon sendé.
Un opheto ku tabata trahá di oro, plata òf koper ku e israelitanan tabata usa na e tabernakel i na e tèmpel. Nan tabata usa panchi pa karga karbon sendé (òf “panchi pa karga mecha kimá”; “panchi pa karga sensia”) pa kima sensia, pa saka karbon for di e altar pa kima sakrifisio i pa karga e mechanan kimá ku nan tabata kita for di e kándelar di oro. Un otro nòmber pa e panchinan akí tabata “paila pa kima sensia.”—Éks 37:23; 2Kr 26:19; Heb 9:4.
Pan sin zürdeg.
Pan trahá sin zürdeg (òf, yist).—Deu 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.
Papiro.
Un mata ku ta parse rit i ku ta krese den awa. Nan tabata usa papiro pa traha, entre otro, makutu, baki i boto. Ademas, hende tabata usa papiro pa traha material, paresido na papel, pa skirbi riba dje. Hopi ròl tabata trahá di papiro.—Éks 2:3.
Paradeis.
Un hardin òf un hòfi masha bunita mes. E promé hòfi ku Yehova a traha, pa e promé pareha humano, tabata yama Éden. Ora Hesus tabata kologá na staka, el a laga e kriminal ku tabata kologá banda di dje komprondé ku henter tera lo bira un paradeis. Aparentemente, na 2 Korintionan 12:4, e palabra “paradeis” ta referí na paradeis den futuro, i na Revelashon 2:7, e ta referí na paradeis selestial.—Kan 4:13; Lúk 23:43.
Pasku Hudiu.
Tur aña, nan tabata selebrá Pasku Hudiu riba 14 di abib (despues yamá nísan). Nan tabata selebrá e fiesta ei pa konmemorá e dia ku e israelitanan a ser librá for di Egipto. Nan tabata mata un lamchi di karné òf di kabritu i roster e karninan. Nan tabata kome e karninan huntu ku pan sin zürdeg i bèrdura marga.—Éks 12:27; Hua 6:4; 1Ko 5:7.
Pentekòste.
Pentekòste tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan hudiu mester a bai selebrá na Herúsalèm. Den Skritura Griego Kristian, Pentekòste ta referí na “e di 50 [dia].” Den Skritura Hebreo, Pentekòste ta ser yamá Fiesta di Kosecha òf Fiesta di e Simannan. Nan mester a selebrá e fiesta akí riba e di 50 dia despues di 16 di nísan.—Éks 23:16; 34:22; Ech 2:1.
Pèrkamènt.
Kueru di karné, di kabritu òf di bisé ku hende tabata usa pa skirbi ariba. Pèrkamènt tabata mas duradero ku papiro, i hende tabata usa pèrkamènt pa e ròlnan di Beibel. E pèrkamèntnan ku Pablo a pidi Timoteo trese p’e tabata kisas algun parti di Skritura Hebreo. Algun di e ròlnan di Laman Morto tabata di pèrkamènt.—2Ti 4:13.
Perso (pueblo); Pèrsia (pais).
Hopi biaha, e personan tabata ser menshoná huntu ku e medonan. Aparentemente, e dos pueblonan ei tabata relashoná ku otro, di un òf otro manera. Na prinsipio, e personan tabata biba na Iran, na parti zùitwèst. Bou di mando di Siro, e Grandi, e personan a bira mas poderoso ku e medonan, aunke nan imperio a sigui eksistí komo un imperio ku a konsistí di dos pueblo. (Segun algun historiadó di antigwedat, Siro su tata tabata di Pèrsia, i Siro su mama tabata di Media.) Na aña 539 P.K., Siro a konkistá e imperio di Babilonia, i el a laga e hudiunan ku tabata den eksilio regresá nan pais. E imperio di Pèrsia tabata kubri e área for di riu Indo, ku tabata keda na parti ost, bai te Laman Egeo, ku tabata keda na parti wèst. E hudiunan a keda bou di dominio di e imperio di Pèrsia te aña 331 P.K. ora ku Aleksander, e Grandi, a derotá Pèrsia. Pa medio di un vishon, Dánièl a haña sa di antemano ku Pèrsia lo a bira un imperio. E bukinan bíbliko Èsdras, Nehemías i Èster tambe ta hasi menshon di e imperio di Pèrsia. (Èsd 1:1; Dan 5:28; 8:20)—Wak Ap. B9.
Piedra di mulina.
Dos piedra rondó ku nan tabata pone riba otro. Nan tabata usa e piedranan akí pa mula grano i hasi grano hariña. E piedra ku tabata abou tabatin un staka meimei ku tabata sirbi komo as pa drei e piedra ku tabata parti ariba. Den tempu di Beibel, mayoria di kas tabatin mulina di man, ku e hende muhénan tabata usa. E famianan tabata stèns riba nan mulina pa nan por tabatin nan pan di kada dia. P’esei, Lei di Moises a prohibí hende di bai ku mulina òf ku e piedra djariba di e mulina komo bòrg, òf komo garantia pa un fiansa. Tabatin mulina grandi tambe. Nan tabata paresido na e mulinanan di man. Hende tabata usa bestia pa drei e mulinanan grandi.—Deu 24:6; Mar 9:42.
Piedra di skina.
Piedra ku nan tabata pone den huki òf na skina di un edifisio, kaminda dos muraya mester a pega òf uni na otro. Piedra di skina tabata importante pa pega dos muraya na otro. E piedranan di mas importante di un fundeshi tabata su piedranan di skina. Tabata skohe piedra masha fuerte pa konstruí un edifisio públiko i pa konstruí muraya di un stat. E ekspreshon “piedra di skina” ta ser usá tambe simbólikamente pa deskribí struktura di planeta Tera. Hesus ta ser yamá “e piedra di mas importante di e fundeshi” di tur e kongregashonnan kristian huntu. Den sentido spiritual, nan tur huntu ta ser kompará ku un kas.—Efe 2:20; Yòb 38:6.
Piki loke sobra di kosecha.
Hende tabata rekohé loke a sobra di kosecha ku e kosechadónan a laga atras sea intenshonalmente òf nò. Segun Lei di Moises, e pueblo no tabatin mag di kosechá te na rant di nan kunuku ni kita tur oleifi òf drùif for di palu. Dios a duna hende pober, hende den nesesidat, habitante estranhero, huérfano i biuda e derecho di piki loke a sobra despues di kosecha.—Rut 2:7.
Pilá.
Un kolumna vertikal òf algu paresido na esei òf algu pa sostené un edifisio. Algun pilá a ser trahá pa rekordá suseso históriko. E tèmpel i vários edifisio di Sálomon su palasio tabatin pilá pa sostené e daknan òf e flurnan. Hende pagano tabata traha pilá sagrado pa adorá nan diosnan falsu. Tin biaha, e israelitanan a imitá e kustumber ei. (Hue 16:29; 1Re 7:21; 14:23)—Wak PILÁ SAGRADO.
Pilá sagrado.
Un pilá vertikal ku por lo general tabata di piedra. Evidentemente, pilá sagrado tabata un símbolo di e órgano seksual di hende hòmber, i e tabata representá Baal òf otro dios falsu.—Éks 23:24.
Pim.
Un pim tabata un tipo di peso i loke e filisteonan tabata kobra pa sleip vários hèrmènt di metal. Na Israel, algun arkeólogo a koba i haña vários piedra ku hende tabata usa komo peso. Riba e piedranan ei tabatin konsonante hebreo di e palabra “pim” grabá. Un pim tabata mas o ménos 7,8 gram ku tabata ekivalente na mas o ménos 0,67 siklo. (1Sá 13:20, 21)—Wak Ap. B14.
Plachi sagrado di oro.
Un plachi lombrante trahá di oro puru. Riba dje, tabatin e siguiente palabranan grabá, na hebreo: “Yehova ta santu.” E plachi ei tabata pegá, parti dilanti, riba e tulband ku un sumo saserdote tabata bisti. (Éks 39:30)—Wak Ap. B5.
Plenchi; Patio.
Un área habrí, sin dak, òf un kurá será. E tabernakel tabata situá riba un plenchi; e plenchi tabatin un kurá di paña. Mas despues, e tèmpel tabatin plenchi, será ku muraya. Tempu ku nan tabata usa tabernakel, e altar pa kima ofrenda tabata situá riba e plenchi di e tabernakel. Ora nan a konstruí e tèmpel, e altar pa kima ofrenda tabata riba e plenchi chikitu di e tèmpel. (Wak Ap. B5, B8, B11.) Beibel ta papia di “patio” ora tabata trata di un kurá di kas òf un área di palasio.—Éks 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Èst 4:11; Mat 26:3.
Plenchi di bati kosecha.
Esaki tabata un plenchi kaminda nan tabata saka grano for di tapushi. Despues, ku un palu, nan tabata separá tur bagas for di grano. Ora tabata trata di hopi grano, nan tabata usa, por ehèmpel, un tabla pa separá e granonan for di tapushi. Nan tabata laga un bestia lastra e tabla riba e granonan ku tabata plamá riba suela, riba e plenchi di bati kosecha. Un plenchi di bati kosecha tabata un plenchi rondó i plat. Mayoria di biaha, e plenchinan ei tabata keda na haltu, kaminda tabatin bientu.—Isa 41:15; Mat 3:12.
Pone man riba.
Hende tabata pone man riba un persona pa nombr’é i dun’é un tarea spesial, pa bendishon’é, pa kur’é òf pa e haña spiritu santu. Tin biaha, nan tabata pone man riba bestia promé ku sakrifiká nan.—Éks 29:15; Num 27:18; Ech 19:6; 1Ti 5:22.
Pornéia.—
Wak INMORALIDAT SEKSUAL.
Presensia.
Den algun konteksto di Skritura Griego Kristian, e palabra “presensia” ta referí na presensia di Hesukristu komo e Mesías i Rei. “Presensia di Kristu” ta referí na un periodo ku a kuminsá ora ku Kristu a bira rei den shelu i ku ta sigui te den e último dianan di e mundu akí. Pues, e ekspreshon “presensia di Kristu” ta abarká un periodo di tempu. E no ta referí na un persona su yegada siguí pa un baimentu rápido.—Mat 24:3.
Profesia.
Un mensahe di Dios, òf un mensahe inspirá. Un profesia ta un mensahe pa medio di kua Dios ta revelá su boluntat òf anunsiá su propósito. No ta semper un profesia ta enserá algu ku lo sosodé den futuro. Ademas, un profesia por ta un siñansa di Dios ku tin lès moral, algun mandamentu ku Dios ta revelá, proklamashon di sentensia di Dios, òf anunsio di algu ku ta bai sosodé.—Eze 37:9, 10; Dán 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Profeta.
Prokònsùl.
Promé fruta.
Esaki tabata referí na, entre otro, e promé frutanan den temporada di kosecha òf e promé produktonan. Yehova a ordená e israelitanan pa ofres’é nan promé frutanan; esei por tabata nan promé yu, e promé yunan di nan bestianan òf e promé frutanan ku nan kunukunan a produsí. Komo nashon, e israelitanan tabata ofresé Dios nan promé frutanan durante Fiesta di Pan sin Zürdeg i durante Pentekòste. Den Beibel, e término “promé fruta” tabata referí tambe na Kristu i su disipelnan ungí.—1Ko 15:23; Num 15:21; Pro 3:9; Rev 14:4.
Promé yu; Primogénito; Yu mayó.
E ekspreshonnan ei ta referí prinsipalmente na yu hòmber mayó di un tata (i no na e promé yu hòmber di un hende muhé). Den tempu di Beibel, e yu hòmbernan mayó tabatin un puesto di onor den famia. Ora e tata muri, ta e yu hòmber mayó tabata bira kabes di kas. Tabata usa e ekspreshon “promé yu” pa referí tambe na e promé yu machu di bestia.—Éks 11:5; 13:12; Gén 25:33; Kol 1:15.
Promesa.
—Wak PROMESA SOLÈM.
Promesa solèm.
Den Beibel, promesa solèm ta referí na un promesa ku hende ta hasi na Dios. Un promesa asina por enserá, entre otro, hasimentu di algu, dunamentu di ofrenda òf regalo, kumplimentu ku sierto asignashon òf trabou òf apstinensia for di kos ku riba nan mes no ta malu. Un promesa solèm ta mes serio ku un huramentu.—Num 6:2; Ekl 5:4; Mat 5:33.
Prosélito.
Prostitushon di tèmpel.
Algun hende hòmber òf hende muhé tabata kometé prostitushon na nan lugá di adorashon komo parti di adorashon di dios falsu. E akto akí tabata konosí komo “prostitushon di tèmpel.”
Prostituta.
Un persona ku ta tene relashon seksual ku hende ku no ta su kasá, mayoria di biaha a kambio di plaka. (E palabra griego “porne,” ku ta ser tradusí komo “prostituta,” ta bini di un palabra ku ta nifiká “bende.”) E palabra “prostituta” ta referí na hende muhé, pero Beibel ta papia tambe di hende hòmber ku tabata praktiká prostitushon. Lei di Moises a prohibí prostitushon. E kontribushon ku hende tabata duna pa e kas di Yehova no tabatin mag di ta plaka ku hende a haña praktikando prostitushon. Na kontraste, e pueblonan pagano tabata laga hende hòmber i hende muhé praktiká prostitushon den nan tèmpelnan komo un manera pa haña entrada. (Deu 23:17, 18; 1Re 14:24) Beibel ta usa e palabra “prostituta” den sentido figurativo tambe pa referí na hende, pueblo òf organisashon ku ta pretendé ku nan ta sirbi Dios miéntras ku nan ta praktiká un òf otro forma di adorashon di dios falsu. Ademas, e buki Revelashon ta yama “Babilonia e Grandi,” esta, e religionnan falsu, un prostituta, pasobra nan tin trato ku e gobernantenan di e mundu akí pa nan por haña poder i rikesa.—Rev 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25.
Proverbio.
Un proverbio ta un dicho òf un historia kòrtiku ku tin un lès su tras òf ku ta transmití un bèrdat masha profundo den poko palabra. Algun di e proverbionan den Beibel ta charada òf dicho difísil. Un proverbio ta ekspresá un bèrdat na un manera bibu, i mayoria di biaha, ta trata di metáfora (algu figurativo). Algun dicho a bira ekspreshon komun pa ridikulisá sierto persona òf pa mustra despresio pa nan.—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.
Purim.
Un fiesta ku e hudiunan tabata selebrá tur aña pa rekordá ku nan a ser salbá den tempu di Reina Èster. Nan tabata selebrá Purim riba 14 i 15 di adar. E palabra purim, ku no ta un palabra hebreo, ta nifiká “lòt.” Nan a yama e fiesta akí Fiesta di Purim òf Fiesta di Lòt pasobra Háman a tira lòt (pur) pa determiná e dia ku lo el a manda eksterminá e hudiunan.—Èst 3:7; 9:26.
R
Raf.
Un para pretu di 60 centimeter largu. Ora su alanan ta habrí, e por midi mas ku un meter. Raf ta kome tur sorto di kos, entre otro, nechi, bèshi, grano, djaka, rèptil, piská i yu di para.—Lúk 12:24.
Ráhab.
Den Beibel, e término “Ráhab” a ser usá na un manera simbóliko na Yòb, Salmo i Isaías. (Den e kasonan ei, no mester konfundí e término ku nòmber di e hende muhé ku e buki bíbliko Hosue ta papia di dje.) Den e buki Yòb, “Ráhab” ta referí na un mònster di laman. Den otro konteksto, a usa e término “Ráhab” pa referí na Egipto, ku a ser deskribí komo un mònster di laman.—Yòb 9:13; Sl 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.
Reina di Shelu.
Den tempu di Yeremías, “Reina di Shelu” tabata título di un diosa ku e israelitanan ku tabata infiel na Yehova tabata adorá. Algun eksperto ta bisa ku “Reina di Shelu” tabata referí na Istar (Astarte), un diosa di Babilonia. E pueblo antiguo di Sumer tabata adorá un diosa similar. Nan diosa tabata yama Inanna, ku tabata nifiká “reina di shelu.” Pa nan, Inanna tabata un diosa di shelu i di fertilidat. Na Egipto, hende a haña un inskripshon kaminda a duna Astarte e título “Dama di Shelu.”—Yer 44:19.
Reino di Dios.
E ekspreshon akí ta representá Dios su soberania, esta, Dios su poder supremo òf outoridat. E Reino di Dios ta referí na e gobièrnu di e Dios soberano. Hesukristu, yu di Dios, ta rei den e reino ei.—Mat 12:28; Lúk 4:43; 1Ko 15:50.
Rektitut.
Den Beibel, e palabra hebreo i e palabra griego pa “rektitut” ta referí na loke ta rekto, korekto, hustu òf bon di akuerdo ku e normanan di Dios. E normanan ei ta yuda nos mira loke ta bon i loke ta malu den bista di Dios. Den algun teksto, e palabra hebreo òf e palabra griego pa “rektitut” a ser tradusí tambe komo hustisia.—Gén 15:6; Deu 6:25; Pro 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.
Rembak.
Hende tabata usa rembak pa warda awa aden. Nan tabata koba buraku pa usa komo rembak. Tabata usa rembak pa warda awa di áwaseru òf pa warda awa ku tabata sali di bròn. Normalmente, e rembaknan tabata tapá. (2Kr 26:10) Tin biaha, no tabatin awa den nan.
Renchi di seyo.
Representante Prinsipal.
Reskatadó.
Un persona ku tin derecho òf deber di sea reskatá òf kumpra bèk un famia yegá pa libra e famia ei di sklabitut. E persona ei tin derecho òf deber tambe di kumpra bèk propiedat òf herensia di su famia yegá. (Lev 25:25-27, 47-54) E palabra akí ta konektá tambe ku e kustumber di kasa ku biuda di un famia yegá pa e defuntu por haña desendiente.—Rut 4:7-10.
Reskate.
Un preis ku tabata ser pagá pa libra un hende for di prizòn, pa libra hende di kastigu, di sufrimentu, di piká òf asta di un obligashon. No ta tur biaha tabata paga e preis ei ku plaka. (Isa 43:3) Un reskate tabata nesesario den vários situashon. Por ehèmpel, tur promé yu hòmber òf promé bestia machu di e israelitanan tabata pertenesé na Yehova i reservá eksklusivamente pa sirbishi na Yehova. Hende mester a paga un reskate, òf un preis di reskate, pa libra nan di e obligashon ei. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Si un hende a laga un toro peligroso kana rònt i e toro a mata un persona, e doño di e toro mester a paga un reskate pa libra su mes di kastigu di morto. (Éks 21:29, 30) Pero no tabata aseptá niun reskate pa un hende ku intenshonalmente a kometé asesinato. (Num 35:31) Den Beibel, e reskate di mas importante ta esun ku Kristu a paga: Kristu a duna su bida komo sakrifisio pa libra hende, ku ta obedesé Dios, di piká i morto.—Sl 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Resurekshon.
Lanta for di morto. E palabra griego anástasis ku a ser tradusí komo “resusitá” ta nifiká literalmente “lanta para.” Beibel ta papia di nuebe resurekshon, inkluso e resurekshon di Hesus, kende Yehova a lanta for di morto. Elías, Eliseo, Hesus, Pedro i Pablo a resusitá hende, pero naturalmente ta ku Dios su poder nan a hasi e milagernan ei. Beibel ta mustra ku lo bai tin hende ku lo ser resusitá pa biba aki riba tera. Beibel ta mustra ku “tantu hende hustu komo hende inhustu” lo ser resusitá. Esei ta masha importante pa Dios su propósito kumpli. (Ech 24:15) Beibel ta menshoná tambe ku lo bai tin hende ku lo ser resusitá pa biba den shelu. Beibel ta referí na esei komo “e resurekshon mas trempan” òf “e promé resurekshon.” Ta e rumannan ungí di Hesus lo haña e tipo di resurekshon ei.—Flp 3:11; Rev 20:5, 6; Hua 5:28, 29; 11:25.
Rit.
Na hulandes, riet. Un término ku Beibel ta usa pa referí na vários mata ku generalmente ta krese den awa. Den mayoria di kaso, tabata trata di Arundo donax.—Yòb 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Rev 11:1.
Ròl.
Rou; Luto.
Hende ta tene rou pa ekspresá nan tristesa pa motibu di morto òf otro tragedia. Un hende asina ta na luto. Den tempu bíbliko, hende tabatin e kustumber di tene rou pa un temporada. Hende ku tabata tene rou tabata yora duru i amargamente, bisti paña di rou, basha shinishi riba nan kabes, sker e pañanan na nan kurpa i bati riba nan pechu komo señal di tristesa. Tin biaha, hende tabata paga hende (esta, yoradó) pa nan bin yora na entiero.—Gén 23:2; Èst 4:3; Rev 21:4.
S
Sabat.
E palabra “sabat” ta bini di un palabra hebreo ku ta nifiká “sosegá” òf “stòp (di hasi algu).” Pa e hudiunan, sabat tabata e di shete dia. Sabat tabata kuminsá djabièrnè, ora solo baha, i e tabata kaba ora solo baha djasabra. Durante aña, tabatin sierto dia di fiesta ku tambe tabata sabat. E di 7 aña i e di 50 aña tambe tabata sabat. Riba sabat, e israelitanan no tabatin mag di traha. Ta e saserdotenan so tabatin mag di hasi trabou na e tabernakel òf na e tèmpel. Durante e añanan ku tabata sabat, e israelitanan no tabatin mag di kultivá nan tera, ni nan no tabata eksigí pa nan rumannan hebreo paga nan debenan. E restrikshonnan ku Lei di Moises tabata kontené relashoná ku sabat no tabata difísil pa kumpli kuné, pero e lidernan religioso a keda agregá mas i mas regla na e leinan. P’esei, den tempu di Hesus, tabata difísil pa e hendenan kumpli ku tur e reglanan di sabat.—Éks 20:8; Lev 25:4; Lúk 13:14-16; Kol 2:16.
Saduseo; Sekta di e saduseonan.
Un saduseo tabata miembro di un sekta religioso prominente di e religion hudiu. Algun saduseo tabata hende riku, i algun di nan tabata saserdote ku tabatin hopi influensia riba e aktividatnan na tèmpel. E saduseonan tabata rechasá hopi di e kreensianan di e fariseonan i nan tradishonnan oral, esta, e tradishonnan ku e fariseonan a agregá na Lei di Moises i ku un boka a bisa otro. E saduseonan no tabata kere den resurekshon ni ku angel tabata eksistí. Nan tabata bai kontra di Hesus.—Mat 16:1; Ech 23:8.
Sakrifisio.
Un ofrenda ku un hende tabata ofresé na Dios pa yama Dios danki òf pa mustra ku e tabata rekonosé ku e tabata kulpabel di piká òf pa e drecha su relashon ku Dios. Kuminsando ku Abel, boluntariamente hopi hende a ofresé diferente ofrenda, entre otro, bestia, na Dios. Ora Lei di Moises a drenta na vigor, hasimentu di sakrifisio a bira algu obligatorio. Despues ku Hesus a entregá su bida komo un sakrifisio perfekto, no tabata nesesario mas pa sakrifiká bestia na Yehova. Sinembargo, tur kristian ta sigui ofresé sakrifisio spiritual na Dios.—Gén 4:4; Heb 13:15, 16; 1Hn 4:10.
Sakrifisio di pas.
—Wak OFRENDA DI PAS.
Saku di biña.
Un saku di kueru ku nan tabata usa pa warda biña aden. Pa traha un saku asina, nan tabata usa kueru di henter un bestia, por ehèmpel, kueru di kabritu òf kueru di karné. Nan tabata pone biña ku nan a kaba di traha den saku nobo pasobra ora un biña tabata fermentando, e tabata produsí un gas ku yama dióksido di karbon. E gas tabata krea preshon i rèk e saku. P’esei, nan tabata usa saku di biña nobo pasobra un saku nobo tabata elástiko, i e por a ekspandé. Un saku bieu tabata rementá bou di preshon pasobra e no tabata elástiko mas.—Hos 9:4; Mat 9:17.
Saku pa bisti riba pechu.
Un saku ku vários piedra presioso riba dje. Na Israel, ta e sumo saserdote tabata bisti e saku ei riba su pechu, esta, riba su kurason, kada biaha ku e tabata drenta den e lugá Santu. Nan tabata yama e saku ei “saku ku ta ser usá pa haña sa e desishonnan di Dios,” pasobra e saku ei tabata kontené Urim i Tumim. Nan tabata usa Urim i Tumim pa haña sa boluntat di Dios. (Éks 28:15-30)—Wak Ap. B5.
Salmo.
Un kantika di alabansa pa Dios. E sirbidónan di Yehova tabata kanta e salmonan huntu ku músika. Por ehèmpel, nan tabata kanta e kantikanan akí ora nan tabata adorá Yehova Dios na su tèmpel na Herúsalèm.—Lúk 20:42; Ech 13:33; Snt 5:13.
Samaria.
Pa 200 aña, Samaria tabata un stat ku tabata kapital di e reino di dies tribu di nort i nòmber di henter e teritorio ei. E stat ei tabata keda riba un seru ku tambe tabata yama Samaria. Den tempu di Hesus, Samaria tabata nòmber di un distrito romano. E distrito ei tabata keda entre Galilea, den nort, i Hudea, den zùit. Normalmente, Hesus no tabata bai prediká den e region ei durante su biahenan. Pero ora ku e mester a pasa via Samaria, e tabata prediká na e habitantenan. Pedro a usa e di dos yabi simbóliko di e Reino di Dios ora e samaritanonan a risibí spiritu santu. (1Re 16:24; Hua 4:7; Ech 8:14)—Wak Ap. B10.
Samaritano.
Na prinsipio, e palabra “samaritano” tabata referí na e israelitanan di e reino di dies tribu. Despues, a usa e término pa referí na e estranheronan ku e asirionan a trese Samaria despues ku nan a konkistá Samaria na aña 740 P.K. Den tempu di Hesus, e palabra “samaritano” no tabatin konotashon polítiko òf rasial mas. E tabata referí na e miembronan di un sekta religioso prominente ku bo tabata haña na Samaria i den bisindario di Síkèm di antigwedat. Nan tabatin sierto kreensia ku tabata masha diferente for di e kreensianan di e hudiunan.—Hua 8:48.
Sanedrin.
Sanedrin tabata korte supremo hudiu na Herúsalèm. Den tempu di Hesus, Sanedrin tabata konsistí di 71 miembro. E miembronan tabata, entre otro, e sumo saserdote, e hòmbernan ku un tempu tabata sumo saserdote, miembro di famia di e sumo saserdotenan, ansiano, eskriba, kabesante di tribu i kabesante di famia.—Mar 15:1; Ech 5:34; 23:1, 6.
Santifiká.
Santifiká tabata nifiká apartá algu òf un lugá pa sirbishi sagrado òf pa uso sagrado. Un persona òf un bestia tambe por a ser santifiká. E proseso di hasi algu sagrado òf limpi den bista di Dios a enserá hopi kos. Pues, Yehova por a usa loke a ser santifiká. Ora Yehova a bisa ku lo e santifiká su mes, e tabata ke men ku lo e demostrá na henter su kreashon ku e ta un Dios santu.—Eze 38:23; Mat 6:9; Hua 17:17; 1Ko 1:2.
Santu; Santidat.
Santidat ta enserá limpiesa i tambe puresa moral i spiritual. Yehova ta un Dios santu. Yehova ta limpi den tur sentido. (Éks 28:36; 1Sá 2:2; Pro 9:10; Isa 6:3) E palabra hebreo ku a ser tradusí komo “santu” por referí na hende (Éks 19:6; 2Re 4:9), bestia (Num 18:17), opheto òf otro kos (Éks 28:38; 30:25; Lev 27:14), lugá (Éks 3:5; Isa 27:13), tempu òf periodo (Éks 16:23; Lev 25:12) òf trabou òf otro aktividat (Éks 36:4). Den e kasonan ei, e palabra “santu” tabata referí na hende, bestia, lugá, tempu òf algu “santu” òf “sagrado” den bista di e Dios santu. E palabra hebreo tabata duna e idea tambe di ta “limpi pa,” “santifiká pa,” “purifiká pa,” “skohí pa,” “apartá pa” òf “reservá pa” sirbishi sagrado na Dios. Den Skritura Griego Kristian, e palabranan ku a ser tradusí komo “santu” i “santidat” ta duna un idea similar. Ser santu ta enserá tambe hiba un bida limpi i rekto den bista di Dios.— Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Saserdote.
Un saserdote tabata representá Dios ofisialmente dilanti di e pueblo ku e tabata sirbi. E tabatin e enkargo di siña e hendenan tokante Dios i splika nan e leinan di Dios. Ademas, e saserdotenan tabata representá e pueblo dilanti di Dios. Kon asina? Fuera di ofresé sakrifisio na fabor di e pueblo, nan tabata intermediá pa e pueblo i hasi súplika na nan fabor. Promé ku Lei di Moises a ser introdusí, kada kabes di famia tabata sirbi komo saserdote pa su famia. Bou di Lei di Moises, ta e desendientenan di Áròn di e tribu di Levi por a sirbi komo saserdote. E otro hòmbernan levita tabata sirbi komo nan asistente. Ora e pakto nobo a drenta na vigor, e miembronan di Israel spiritual a bira saserdote, ku Hesukristu na kabes komo Sumo Saserdote.—Éks 28:41; Heb 9:24; Rev 5:10.
Saserdote prinsipal.
Esaki ta un otro ekspreshon den Skritura Hebreo pa referí na un sumo saserdote. Ta parse ku den Skritura Griego Kristian, e ekspreshon “saserdote prinsipal” ta referí na e saserdotenan na kabes, inkluso e eks sumo saserdotenan i posiblemente e kabesantenan di e 24 gruponan di saserdote.—2Kr 26:20; Èsd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.
Satanas.
Sátrapa.
Sea.
Un midí pa produkto seku. Basá riba midí di un bato, un sea tabata 7,33 liter. Bato tabata un midí pa líkido. (2Re 7:1)—Wak Ap. B14.
Sebat.
Nòmber di e di 11 luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, sebat tabata e di sinku luna. Hende a kuminsá usa e término “sebat” despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia. Riba kalènder gregoriano, sebat ta kore di medio yanüari pa medio febrüari. (Zak 1:7)—Wak Ap. B15.
Sekreto sagrado.
Sekta.
Un grupo di hende ku ta pega na sierto siñansa òf ku ta sigui un hende ku nan ta konsiderá komo nan lider religioso. Nan tin nan mes kreensianan. Beibel ta usa e palabra “sekta” pa referí na e dos gruponan prinsipal di e religion hudiu: e fariseonan i e saduseonan. Hende ku no tabata kristian tabata yama e kristiannan un “sekta” òf “sekta di Hesus di Názarèt.” Kisas, nan tabata yama e kristiannan un sekta pasobra nan tabata konsiderá e kristiannan komo un grupo ku a separá nan mes for di e religion hudiu. Ku tempu, a lanta vários sekta den e kongregashon kristian. Por ehèmpel, e buki Revelashon ta menshoná “e sekta di Nikolas.”—Ech 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Rev 2:6; 2Pe 2:1.
Sela.
Un término tékniko den e bukinan Salmo i Habakuk. Hende tabata usa sela den músika òf ora di resitá algu. Kisas e término tabata indiká un pousa den kantamentu òf den tokamentu di músika òf un pousa pa tur dos pareu. E pousa tabata pa hende tuma tempu pa meditá den silensio òf pa yuda resaltá e sintimentu ku a kaba di ser ekspresá. Den Septuaginta, a tradusí e palabra “sela” komo diápsalma, ku tabata nifiká “un interludio musikal.”—Sl 3:4; Hab 3:3.
Seminit.
Un término musikal ku ta nifiká literalmente “di ocho.” Kisas, seminit ta referí na tono abou. Ora tabata trata di instrumènt, probablemente, e palabra akí tabata referí na instrumènt pa toka tono bas òf tono abou. Ora tabata trata di kantika, probablemente, e término tabata referí na kompañamentu musikal na tono abou i na kantamentu na tono abou.—1Kr 15:21; Sl 6:Intro; 12:Intro.
Sena di Señor.
Un sena pa konmemorá Hesus su morto. E sena ta konsistí di pan sin zürdeg, ku ta simbolisá Kristu su kurpa, i biña, ku ta simbolisá Kristu su sanger. Beibel ta manda tur kristian pa tene e Sena di Señor pa konmemorá e morto di Hesus; p’esei ta yama e selebrashon ei “Memorial,” òf “Konmemorashon di e Morto di Hesus.”—1Ko 11:20, 23-26.
Señal.
Opheto, akshon, situashon òf fenómeno inusual ku ta sirbi pa indiká algu importante, sea algu ku ta pasando na un sierto momento òf ku lo pasa den futuro.—Gén 9:12, 13; 2Re 20:9; Mat 24:3; Rev 12:1.
Sensia.
Un meskla di bálsamo i leim di palu ku ta hole dushi; e meskla akí tabata kima pokopoko i saka un holó dushi. Na e tabernakel i na e tèmpel, nan tabata usa un sensia spesial ku tabata konsistí di kuater ingrediente. Mainta i anochi, nan tabata kima e sensia spesial akí riba e altar di kima sensia ku tabatin den e lugá Santu. Riba Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká (òf Dia di Rekonsiliashon), nan tabata kima sensia den e lugá Santísimo. Sensia tabata simbolisá e orashonnan di Dios su sirbidónan, orashon ku Dios ta aseptá. Kimamentu di sensia no tabata un rekisito mas pa e kristiannan.—Éks 30:34, 35; Lev 16:13; Rev 5:8.
Sensia blanku.
Un supstansia seku, òf leim, di algun palu i mata di e famia Boswellia. Ora nan tabata kima sensia blanku, e tabata saka un holó dushi. Sensia blanku tabata un di e ingredientenan di e sensia santu ku nan tabata usa na e tabernakel i na e tèmpel. Ademas, nan tabata pone sensia blanku riba e ofrendanan di grano i riba kada stapel di pan di ofrenda ku tabatin den e lugá Santu.—Éks 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Serafin.
Sésar.
Sésar tabata un fam romano ku despues a ser usá komo título pa emperador di Roma. Beibel ta hasi menshon di vários Sésar, por ehèmpel, Ougusto, Tiberio i Klaudio. Nero tambe tabata un emperador romano. Aunke Beibel no ta menshoná Nero na nòmber, e título “Sésar,” ku ta ser usá den Beibel, ta referí na dje tambe. Den Skritura Griego Kristian, e título “Sésar” a ser usá pa referí tambe na persona ku outoridat òf pa referí na gobièrnu di un teritorio.—Mar 12:17; Ech 25:12.
Seyo.
Un seyo tabata un marka òf un opheto pa imprimí un marka (mayoria di biaha, riba klei òf was) pa indiká ku algu ta propiedat di un persona òf pertenensia di un persona, òf pa indiká outentisidat òf pa konfirmá un akuerdo. E seyonan ku nan tabata usa den antigwedat tabata trahá di material duru (manera piedra, ivor òf palu). Tabata usa un seyo pa imprimí e lèter òf e figura ku tabatin grabá riba dje. Tabata usa e palabra “seyo” òf e verbo “seya” den sentido figurativo pa indiká ku algu ta outéntiko, òf ku algu tabata propiedat di un persona òf pa indiká ku un persona ta pertenesé na un otro persona òf pa indiká ku algu ta sekreto òf skondí.—Éks 28:11; Neh 9:38; Rev 5:1; 9:4.
Sheòl.
Un palabra hebreo ku ta ekivalente na e palabra griego “Hádes.” E ta ser tradusí komo “Graf” (ku lèter kapital) pa indiká ku e ta referí na un lugá simbóliko kaminda e mortonan ta sosegá. Sheòl, òf Graf (ku lèter kapital), no ta referí na un graf literal, kaminda un hende ta derá. (Gén 37:35; Sl 16:10; Ech 2:31, nota)—Wak GRAF.
Siklo.
Un siklo tabata un midí hebreo pa indiká peso, i e tabata sirbi tambe komo plaka. Un siklo tabata 11,4 gram. Kisas, e ekspreshon “siklo ofisial di e lugá santu” a ser usá pa enfatisá ku mester a usa peso eksakto òf peso igual ku e pesonan standart ku nan tabatin wardá den e tabernakel. Podisé, tabatin un siklo ku nan tabata usa den palasio di rei, esta, un siklo real, (ku tabata diferente for di e siklo normal) òf un peso standart ku nan tabata warda den palasio.—Éks 30:13.
Siòn; Seru Siòn.
Siòn tabata un stat bon fortifiká riba un seru ku tabata yama seru Siòn. E tabata keda na Herúsalèm, na parti zùitost, kaminda e yebuseonan tabata biba un tempu. Tempu ku e yebuseonan tabata biba den e área ei, e stat tabata yama Yébus. Despues ku David a konkistá Yébus (òf Siòn), el a konstruí su palasio einan i e stat a bira konosí komo “Stat di David.” (2Sá 5:7, 9) Despues, David a trese e arka di Dios Siòn. For di e tempu ei, seru Siòn a bira un seru sagrado den bista di Yehova. Despues di tempu, e nòmber “Siòn” tabata referí tambe na henter e área kaminda e tèmpel tabata situá riba seru Moria. Den algun konteksto, Siòn tabata referí na henter Herúsalèm. Den vários teksto di Skritura Griego Kristian, e término “Siòn” a ser usá den sentido figurativo.—Sl 2:6; 1Pe 2:6; Rev 14:1.
Sirbidó ministerial.
Esei ta un di e tradukshonnan di e palabra griego diákonos, ku hopi biaha ta ser tradusí tambe komo “minister,” “sirbidó” òf “kriá.” E sirbidónan ministerial ta ayudante di e kuerpo di ansiano di un kongregashon. Nan tin ku kumpli ku sierto rekisito bíbliko pa nan por haña e responsabilidat ei.—1Ti 3:8-10, 12.
Siria; Sirio.
—Wak ÁRAM; ARAMEO.
Sirkunsishon.
Kitamentu di un parti di e kueru di e órgano seksual di hende hòmber. Sirkunsishon tabata un rekisito di Dios pa Ábraham i pa su desendientenan. E no ta un rekisito pa kristian. Den algun teksto di Beibel, sirkunsishon ta ser usá den sentido figurativo. (Gén 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3) Ademas, e israelitanan tabata usa e palabra “insirkunsidá” komo un ekspreshon ofensivo pa referí na hende ku no tabata israelita.—1Sá 17:26.
Sirtis.
Nòmber di dos playa plat ku tabata keda na kosta di loke awe ta Tunesia i Libia, na Nort Afrika. Den antigwedat, e marineronan tabatin masha miedu di e área ei pa motibu di e bankinan di santu (zandbanken) ku tabatin den e área. E bankinan di santu ei tabata masha traishonero, pasobra konstantemente nan tabata kambia di lugá debí na marea di laman, esta, debí na e echo ku awa di laman ta subi i baha. (Ech 27:17)—Wak Ap. B13.
Sistema.
E palabra griego aión ta ser tradusí, entre otro, komo “sistema” ora e ta referí na un sierto situashon òf na karakterístika di un sierto tempu, époka òf era. Ora Beibel ta papia di “e sistema akí” òf di “e mundu akí,” e ta referí na situashon general di mundu durante un sierto periodo òf tempu. “Sistema” por referí tambe na e estilo di bida òf na karakterístika di hende den sierto tempu. (2Ti 4:10) Ora Dios a introdusí e pakto di Lei di Moises, Dios a introdusí un sistema nobo. Algun hende ta referí na e sistema ei, òf e époka ei, komo époka israelita òf époka hudiu. Despues, Yehova a introdusí un otro sistema pa medio di Hesukristu, kende a entregá su bida komo reskate pa humanidat. Un aspekto importante di e sistema ei ta ku tin un areglo pa e kristiannan ungí. Asina, un époka nobo a kuminsá: e époka kristian. Durante e époka nobo ei, tur e kosnan ku e pakto di Lei a representá ta bira realidat. Ora Beibel ta usa e palabra griego aión den forma plural, Beibel ta referí na diferente situashon mundial, òf époka, ku a yega di eksistí òf ku lo eksistí. (Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11)—Wak FIN DI E MUNDU AKÍ; PERIODO FINAL DI E MUNDU AKÍ.
Sívan.
Nòmber di e di tres luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, sívan tabata e di nuebe luna. Hende a kuminsá usa e término “sívan” despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia. Riba kalènder gregoriano, sívan ta kore di medio mei pa medio yüni. (Èst 8:9)—Wak Ap. B15.
Skèr pa kòrta mecha.
Un opheto di oro òf di koper. Nan tabata usa e opheto akí den e tabernakel i den e tèmpel. Nan tabata us’é pa kòrta mecha.—2Re 25:14.
Skritura.
Palabra di Dios ta ser yamá tambe Skritura. Den e idiomanan original, e término “Skritura” ta aparesé solamente den Skritura Griego Kristian.—Lúk 24:27; 2Ti 3:16.
Slenger.
Un slenger tabata un banchi (ku nan a tehe usando, por ehèmpel, kabuya di múskulo di bestia, richi òf kabei) òf un pida kueru ku tabatin dos strèp. Un di e strèpnan tabata mará na e tiradó su man òf pòls, i e otro strèp, e tiradó tabatin tené den su man. E tiradó tabata hinka un proyektil, den mayoria di kaso un piedra, den e parti hanchu meimei di su slenger, i e tabata drei e slenger na haltu i laga e strèp lòs pa e piedra sali. Den antigwedat, e ehérsitonan tabata usa slenger komo arma.—Hue 20:16; 1Sá 17:50.
Snoa.
E palabra “snoa” ta nifiká “reunion” òf “asamblea.” Den mayoria di teksto, e palabra “snoa” ta referí na un edifisio òf lugá kaminda e hudiunan tabata reuní pa lesa for di Skritura, pa siña, pa prediká i pa hasi orashon. Den tempu di Hesus, kada pueblo grandi di Israel tabatin un snoa, i e statnan mas grandi tabatin mas ku un snoa.—Lúk 4:16; Ech 13:14, 15.
Sota.
Un forma di kastigu ku hende tabata haña. Tin biaha, hende tabata usa un tipo di zuip ku tabatin bala di metal, pida di wesu skèrpi òf pida di metal skèrpi pegá na dje.—Hua 19:1.
Span di man.
Ta un midí. Un span di man ta mas o ménos e distansia entre e punta di dùim i e punta di e dede chikitu ora un man ta di span. Si un kodo tabata 44,5 cm, un span di man tabata 22,2 cm. (Éks 28:16; 1Sá 17:4)—Wak Ap. B14.
Spèlt.
Un tipo di trigu di ménos kalidat (Triticum spelta). No ta fásil pa separá simia di spèlt for di bagas.—Éks 9:32.
Spiritismo.
Esei ta e kreensia ku tur hende tin un spiritu ku ta sigui biba despues ku nan kurpa físiko muri i ku e spiritunan ei por komuniká ku hende bibu. Supuestamente, e spiritunan ei por komuniká ku hende via un persona (un médiùm; un montadó) ku ta hopi sensitivo pa nan influensia. E palabra griego ku ta ser tradusí komo “spiritismo” òf “bruheria” ta farmakía, ku literalmente ta nifiká “uso di droga.” Hende a konektá e palabra ei ku spiritismo pasobra den tempu antiguo hende tabata usa droga ora nan tabata yama demoño pa hasi bruheria.—Gal 5:20; Rev 21:8.
Spiritu.
E palabra hebreo “rúag” i e palabra griego “pnéuma” ku, hopi biaha, ta ser tradusí komo “spiritu” tin vários nifikashon. Den tur kaso, e palabra “spiritu” ta referí na algu invisibel pa wowo humano. Sinembargo, hende por tuma nota di su efektonan sí. E palabra hebreo “rúag” i e palabra griego “pnéuma” por referí na (1) bientu, (2) forsa di bida di un kriatura terenal, (3) loke ta motivá un persona pa papia sierto kos òf pa aktua na un sierto manera, (4) mensahe ku supuestamente a bini di fuente invisibel, (5) un ser invisibel i (6) spiritu santu, òf forsa aktivo di Dios.—2Kr 36:22; Sl 104:29; Mat 12:43; Lúk 11:13.
Spiritu santu.
Staka.
Den antigwedat, hende tabatin e kustumber di kologá hende na staka. Tabata trata di un palu pará vertikal ku nan tabata kologá un víktima na dje. Algun nashon tabata ehekutá hende, kologando nan bibu na staka. Tin biaha, nan tabata kologá un kadaver komo spièrtamentu pa otro hende òf pa humiá e defuntu públikamente. E asirionan, kendenan tabata hende masha kruel den bataya, tabata kologá nan prezunan na staka ku punta skèrpi, ku tabata penetrá den barika di e víktimanan i ku tabata pasa via nan kashi di pechu. Segun lei hudiu, tur hende ku a kometé un delitu serio, manera blasfemia òf idolatria, mester a ser matá promé (sea piedrá òf na algun otro forma) i despues kologá na un staka òf palu (mata); mester a kologá e kurpa sin bida komo spièrtamentu pa otro hende. (Deu 21:22, 23; 2Sá 21:6, 9) Tin biaha, e romanonan tabata djis mara nan víktimanan bibu na staka. Den tal kaso, un víktima tabata keda mará na e staka pa vários dia te ora ku e muri debí na doló, set, hamber òf debí na kayente di solo. Den otro kaso, manera den kaso di Hesus, nan tabata klaba man i pia di e víktimanan na un staka. (Lúk 24:20; Hua 19:14-16; 20:25; Ech 2:23, 36)—Wak STAKA DI TORMENTO.
Staka di tormento.
Tradukshon pa e palabra griego “stauros,” ku ta referí na un palu pará vertikal òf na un staka, por ehèmpel, loke nan a klaba Hesus na dje. No tin ningun evidensia ku e palabra “stauros” ta referí na krus. Hopi siglo promé ku Kristu, e paganonan tabata usa krus komo un símbolo religioso. E ekspreshon “staka di tormento” ta transmití korektamente e idea tras di e palabra “stauros,” pasobra e palabra “stauros” tabata ser usá tambe pa indiká tortura, sufrimentu i bèrgwensa, loke un disipel di Hesus tambe lo a hañ’é kuné. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Wak STAKA.
Stat di David.
Anteriormente, e stat akí tabata yama Yébus. Yébus a haña e nòmber Stat di David despues ku David a konkistá e stat i traha su palasio einan. E stat tabata konosí tambe komo Siòn. Henter e área na parti zùitost na Herúsalèm ku tabata a la bes e zona mas bieu di Herúsalèm tabata ser yamá Stat di David.—2Sá 5:7; 1Kr 11:4, 5.
Stat di refugio.
Stat levita kaminda un hende ku a mata un persona aksidentalmente por a hui bai pa skapa di un vengadó i haña protekshon, òf refugio. Den Tera Primintí, esta, e pais ku Dios a primintí di duna e israelitanan, tabatin seis stat di refugio. Moises a skohe tres di e statnan ei, i despues, Hosue a skohe tres stat mas. Nan a hasi esei bou di guia di Yehova. Ora un fugitivo a yega un di e statnan di refugio, e mester a splika e ansianonan na porta di e stat su kaso. I nan tabata mustr’é hospitalidat. Pa evitá ku un asesino ku a mata un hende intenshonalmente a probechá di e provishon akí, un persona ku a bin buska protekshon na un stat di refugio mester a presentá dilanti di e huesnan na e stat kaminda e asesinato a tuma lugá. E mester a proba ku e tabata inosente. Si tabatin prueba ku e tabata inosente, e por a bai e stat di refugio bèk. E mester a keda den e stat di refugio pa restu di su bida òf te ora e sumo saserdote a muri.—Num 35:6, 11-15, 22-29; Hos 20:2-8.
Stima; amor.
E término griego“agape,” ku ta ser tradusí komo “amor” òf “stima,” ta transmití e idea di stimashon òf amor basá riba prinsipio bíbliko. E palabra “agape” ta enserá tambe e idea di tin kariño pa hende. (Mat 22:39; Hua 3:16.) Den algun teksto, e verbo griego“filéo” tambe ta ser tradusí komo “stima.” E ta enserá “tin kariño pa” òf “tin amistat ku.” (Hua 5:20) Pues, e ta transmití e idea di tin un relashon será ku un persona, refiriendo na e amistat ku ta eksistí entre famia yegá òf e amistat ku tin entre bon amigu.
Strea di mardugá.
E strea akí ta e último strea ku ta aparesé na parti ost promé ku solo sali. Pues, e ta indiká ku un dia nobo ta bai kuminsá.—Rev 22:16; 2Pe 1:19.
Stul di hues.—
Wak STUL DI HUISIO.
Stul di huisio.
Por lo general, tabata un plataforma haltu na aire liber ku tabatin trapi pa subié. For di e plataforma ei, e mandatarionan tabata papia ku multitut di hende i anunsiá nan desishonnan. E ekspreshon “stul di huisio di Dios” i “stul di huisio di Kristu” ta representá e areglo ku Yehova a establesé pa husga humanidat.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Hua 19:13.
Sumo saserdote.
Bou di Lei di Moises, un sumo saserdote tabata e saserdote na kabes. Fuera di representá Dios dilanti di e pueblo, un sumo saserdote tabatin e enkargo di supervisá e otro saserdotenan. Un sumo saserdote tabata ser yamá “saserdote prinsipal” tambe. (2Kr 26:20; Èsd 7:5) Ta un sumo saserdote so tabatin mag di drenta e lugá Santísimo, esta, e kamber ku tabata keda te patras den e tabernakel i, mas despues, den e tèmpel. Ta un biaha pa aña so, riba Dia pa Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká, e tabatin mag di drenta e lugá Santísimo. Beibel ta usa e ekspreshon “sumo saserdote” pa referí na Hesukristu tambe.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
Superintendente.
Un superintendente ta un hòmber den kongregashon kristian ku tin e responsabilidat prinsipal di kuida i protehá e miembronan di kongregashon. Básikamente, e palabra griego original (epískopos) ta duna e idea di supervisá ku e meta pa protehá. E palabra “superintendente” i e palabra “ansiano” ta deskribí mesun responsabilidat den kongregashon kristian. E palabra “ansiano” (na griego, presbiterio) ta enfatisá e kualidatnan maduro ku un persona ku ta ser nombrá komo ansiano mester tin, miéntras ku e palabra “superintendente” ta enfatisá e tareanan di e persona ei.—Ech 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
T
Tabernakel.
Un tènt portátil ku e israelitanan tabata usa pa adorashon despues ku nan a sali for di Egipto. Den e tènt ei, nan tabata pone e arka di pakto di Yehova, ku tabata simbolisá presensia di Yehova. E tabernakel tabata un lugá kaminda hende tabata adorá Dios i ofresé sakrifisio na dje. Nan tabata yam’é “tènt di reunion” tambe. E tabernakel tabata un erante (òf, frame) di palu ku tabata kubrí ku paña di lenen ku tabata bòrdá ku figura di kerubin. E tabernakel tabata konsistí di dos kompartimentu: e lugá Santu, ku tabata e promé kompartimentu, i e lugá Santísimo, ku tabata e di dos kompartimentu. (Hos 18:1; Éks 25:9)—Wak Ap. B5.
Talento.
Un talento tabata referí na plaka òf na peso. Un talento tabata e peso mas pisá ku kualke otro peso monetario, i e tabatin mas balor. Un talento tabata pisa 34,2 kilo. Un talento griego tabata pisa ménos ku un talento hebreo. Un talento griego tabata pisa mas o ménos 20,4 kilo. (1Kr 22:14; Mat 18:24)—Wak Ap. B14.
Tamuz.
(1) Nòmber di un dios ku e muhénan hebreo ku a bandoná adorashon puru tabata yora p’e na Herúsalèm. Tin hende ta pensa ku originalmente Tamuz tabata un rei ku hende a kuminsá adorá komo dios despues ku el a muri. Den algun teksto ku hende a haña di e pueblo antiguo di Sumer, Tamuz ta ser yamá Dumuzi, i nan ta referí na dje komo e kompañero òf amante di e diosa di fertilidat Inanna (e diosa Istar di Babilonia). (Eze 8:14) (2) Tamuz tabata nòmber di e di 4 luna lunar di e kalènder sagrado hudiu i nòmber di e di 10 luna di e kalènder sekular (normal) di e hudiunan. Ta despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia, hende a yama e luna ei “tamuz.” E luna tabata kore di medio yüni pa medio yüli.—Wak Ap. B15.
Tan pa tene mecha.
Un opheto di oro, ku probablemente tabata parse un tan. Nan tabata usa e opheto akí den e tabernakel i den e tèmpel pa paga lampi.—Éks 37:23.
Tapa di arka.
Tapa di e arka di pakto. Riba Dia di Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká (òf Dia di Rekonsiliashon), e sumo saserdote tabata spat sanger di e ofrendanan pa piká dilanti di e tapa di e arka. E palabra hebreo tradusí komo “tapa di arka” ta bini di un verbo ku ta nifiká “tapa (piká)” òf kisas “kita (piká)” òf “veeg (piká).” E tapa di e arka tabata trahá kompletamente di oro, i e tabatin dos kerubin riba dje, un kerubin na kada punta. Tin biaha, e tabata ser yamá “e tapa.” (Éks 25:17-22; 1Kr 28:11; Heb 9:5)—Wak Ap. B5.
Tártaro.
E término akí ta ser menshoná den Skritura Griego Kristian. Tártaro ta manera un prizòn. E angelnan ku a rebeldiá kontra Dios den tempu di Noe a ser tirá den Tártaro, manera 2 Pedro 2:4 ta indiká. E echo ku e angelnan ei “a ser bentá den Tártaró” (verbo tartaroo), manera Beibel ta mustra, no ke men ku nan a ser bentá den un lugá mitológiko ku e paganonan tabata yama Tártaro. (Segun e mito ei di e paganonan, Tártaro tabata un prizòn skur bou di tera pa e diosnan di ménos importansia). Mas bien, e ekspreshon “bentá den Tártaro” ta indiká ku Dios a baha e angelnan ku a peka for di e puesto ku nan tabatin den shelu i kita nan privilegionan. E ekspreshon ta enserá tambe ku Dios a nubla mente di e angelnan ei pa nan no komprondé e propósitonan di Dios, ku ta bria manera lus. Pues, mentalmente, nan ta den un skuridat profundo. E echo ku e angelnan ku a peka ta den skuridat ta mustra tambe ki fin ta spera nan. Beibel ta bisa ku tantu e angelnan ku a peka komo nan gobernante, Satanas, òf Diabel, lo ser destruí pa semper. Tártaro ta simbolisá e kondishon di mas abou ku tin den kua e angelnan ku a rebeldiá kontra Dios ta. Tártaro no ta meskos ku “e abismo” ku ta ser menshoná na Revelashon 20:1-3.
Tata.
E palabra “tata” ta ser usá den vários sentido. Por ehèmpel, e idiomanan original di Beibel a usa e palabra “tata” pa referí na, entre otro, un persona ku a engendrá un yu (Pro 23:22), un kabes di famia (Éks 6:14, nota), un antepasado (Hua 8:53), fundadó di un nashon (Rom 4:11), inventor di, òf e promé persona ku a bini ku, un sierto profeshon (Gén 4:20, 21), un protektor (Yòb 29:16) i fuente di algu. (Yòb 38:28) Tata ta un título di rèspèt tambe. (2Re 5:13) Yehova Dios ta ser yamá Tata pasobra e ta nos Kreador. (Isa 64:8) Hesukristu, e Mesías, ta ser yamá Tata Eterno pasobra e ta Dios su Representante Prinsipal, kende Dios a skohe pa yuda hende haña bida. (Isa 9:6) Ademas, un persona ta ser konsiderá komo tata si tin hende ku ta siguié, imit’é òf desplegá e mesun karakterístikanan òf kualidatnan ku e tin. (Mat 5:44, 45) Den e sentido ei, Diabel tambe ta ser konsiderá komo un tata.—Hua 8:44.
Tébèt.
Nòmber di e di dies luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, tébèt tabata e di kuater luna. Hende a kuminsá usa e término “tébèt” despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia. Riba kalènder gregoriano, tébèt ta kore di medio desèmber pa medio yanüari. Normalmente, hende tabata usa e ekspreshon “e di dies luna” pa referí na tébèt. (Èst 2:16)—Wak Ap. B15.
Temor pa Dios.
Temor pa Dios ta enserá rèspèt profundo pa Dios i miedu di desagrad’é. Amor pa Dios i fe den Dios ta motivá un hende pa e tin rèspèt profundo pa Dios. I rèspèt profundo pa Dios ta motivá un hende pa e adorá Dios i pa e obedesé su leinan.—Sl 111:10; Pro 8:13; 2Ko 7:1.
Tèmpel.
Un edifisio na Herúsalèm kaminda e israelitanan tabata adorá Dios. E tèmpel a remplasá e tènt portátil ku tabata yama “tabernakel” òf “tènt di reunion.” Ta Sálomon a konstruí e promé tèmpel ku e babilonionan a destruí despues. Despues ku e israelitanan a regresá for di eksilio na Babilonia, Zorobabel a konstruí e di dos tèmpel. Mas despues, Heródes, e Grandi, a rekonstruí e tèmpel. Mayoria di biaha, Beibel ta referí na e tèmpel di Dios komo “e kas di Yehova.” (Èsd 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Mat 24:1)—Wak Ap. B8 i B11.
Tènt di reunion.
Terafin.
Estatua òf imágen ku hende tabatin na kas komo “dios di kas” òf “dios di famia.” Tin biaha, nan tabata usa un terafin komo medio pa sa futuro. (Eze 21:21) Algun terafin tabatin tamaño i forma di un kurpa humano, miéntras ku otro terafin tabata mas chikitu. (Gén 31:34; 1Sá 19:13, 16) Algun kos ku arkeólogo a haña na Mesopotamia ta indiká ku un miembro di famia ku tabatin un terafin den su poder por a risibí herensia di famia pasobra poseé un terafin tabata un faktor importante pa disidí ken tabatin derecho di risibí herensia di famia. (Kisas esei tabata un motibu pakiko Raquel a kohe terafin di su tata.) Parse ku esei no tabata e kaso den nashon di Israel. Sinembargo, den tempu di e huesnan i di e reinan, hende tabata usa terafin den adorashon di dios falsu. Entre e kosnan ku Rei Yosías, kende tabata fiel na Dios, a destruí, tabatin terafin tambe.—Hue 17:5; 2Re 23:24; Osé 3:4.
Testimonio.
Den mayoria di kaso, “Testimonio” tabata referí na e dies mandamentunan ku tabata skirbí riba e dos tablanan di piedra ku Moises a risibí.—Éks 31:18.
Tisri.—
Wak ETANIM i Ap. B15.
Trahadó di pòchi di klei; Alfarero.
Un persona ku ta usa klei pa traha pòchi, skalchi i otro kos. E palabra hebreo pa “trahadó di pòchi di klei” ta nifiká literalmente “formadó.” Hopi biaha, Beibel ta kompará e kontrol ku un trahadó di pòchi di klei tin riba e klei ku e soberania ku Yehova ta ehersé riba hende i riba e nashonnan.—Isa 64:8; Rom 9:21.
Tribulashon grandi.
E palabra griego ku a ser tradusí komo “tribulashon” ta duna e idea di ansiedat òf sufrimentu ku ta bini debí na tenshon ku sierto situashon ta kousa. Hesus a papia di un “tribulashon grandi” ku Herúsalèm lo a eksperensiá i di un “tribulashon grandi” ku henter humanidat lo eksperensiá ora e ‘bini ku gran gloria.’ (Mat 24:21, 29-31) Pablo a indiká ku e tribulashon ku humanidat lo eksperensiá ta resultado di un huisio hustu di Dios. ‘E hendenan ku no konosé Dios i e hendenan ku no ta aseptá e bon notisianan’ tokante Hesukristu lo eksperensiá tribulashon ora Dios husga nan. Revelashon kapítulo 19 ta mustra ku Hesus lo dirigí e ehérsitonan di shelu den e bataya kontra “e bestia salbahe i e reinan di tera i nan ehérsitonan.” (2Te 1:6-8; Rev 19:11-21) “Un multitut grandi di hende” lo sobrebibí e tribulashon grandi ei. (Rev 7:9, 14)—Wak ARMAGEDON.
Trompeká; Piedra ku ta laga hende trompeká.
Den mayoria di teksto, e término “trompeká” òf e ekspreshon “piedra ku ta laga hende trompeká” a ser usá den forma figurativo den e idioma original. Pues, dependiendo di e konteksto, por komprondé e términonan ei na mas ku un manera. Por ehèmpel, e ekspreshon “un persona a trompeká” por transmití, entre otro, e idea ku e persona “a peka” òf “a sintié ofendí,” te na e punto ku e ta stòp di sirbi Dios. E ekspreshon “pone un hende trompeká” por transmití e idea di “pone un hende peka” òf “stòp e di kere den Dios” òf “stòp e di konfia den Dios, den Hesus i den nan representantenan.”—Sl 119:165; Mat 5:29; 18:6-8; 26:31; Hua 6:61; 2Ko 6:3; Snt 3:2.
Tròmpèt.
Un instrumènt di metal ku nan tabata supla pa duna señal di spièrtamentu òf instrukshon. E tabata ser usá tambe komo un instrumènt musikal. Segun Numbernan 10:2, Yehova a duna instrukshon pa traha dos tròmpèt di plata pa usa pa duna instrukshon spesífiko via suplamentu di tròmpèt. Tabatin zonido spesífiko pa anunsiá ku e pueblo mester a reuní, pa anunsiá ku mester a desharmá un kampamentu òf pa anunsiá un guera. Probablemente, e tròmpètnan tabata stret; nan tabata diferente for di e kachunan ku tabatin kurva i ku tabata trahá di kachu di bestia. Entre e instrumèntnan musikal ku tabatin den tèmpel tabatin tròmpèt tambe, pero Beibel no ta menshoná kon nan tabata trahá. Den sentido simbóliko, mayoria di biaha, zonido di tròmpèt ta kompañá pa anunsio di sentensia di Yehova òf anunsio di otro suseso importante.—2Kr 29:26; Èsd 3:10; 1Ko 15:52; Rev 8:7–11:15.
Tulband.
Un paña, òf tela, ku e hendenan tabata lora rònt di nan kabes. E sumo saserdotenan tabata bisti un tulband di lenen di bon kalidat; na e parti dilanti di e tulband, e sumo saserdote tabatin un plachi di oro mará ku un sinta blou. E reinan tabata bisti tulband bou di nan korona. Yòb a kompará hustisia ku tulband.—Éks 28:36, 37; Yòb 29:14; Eze 21:26.
U
Último dianan.
Den Beibel, e ekspreshon “e último dianan” i otro ekspreshon similar manera “e parti final di e dianan,” ku ta ser usá den profesia, ta referí na un periodo di tempu den kua vários suseso históriko ta yega na nan punto kulminante i final. (Eze 38:16; Dán 10:14; Ech 2:17) Dependiendo di e profesia, e ekspreshon “e último dianan” por referí na un periodo di algun aña òf na hopi aña. Beibel ta usa e ekspreshon “e último dianan” spesialmente pa referí na e periodo, òf era, aktual, durante e presensia invisibel di Hesus.—2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3.
Ungi.
Literalmente, ungi tabata referí na hunta òf basha zeta riba un persona òf riba un opheto. Nan tabata usa zeta komo símbolo pa indiká ku un persona a haña un tarea spesial pa kumpli kuné òf pa indiká ku un opheto tabata sagrado. Den Skritura Griego Kristian, e palabra “ungi” ta referí na dramamentu di spiritu santu riba e personanan ku Dios a skohe pa biba den shelu.—Éks 28:41, nota; 1Sá 16:13; 2Ko 1:21.
Urim i Tumim.
Opheto ku e sumo saserdote tabata usa pa haña sa boluntat di Yehova ora di tuma desishon importante. Nan tabata usa Urim i Tumim den mesun manera ku nan tabata usa lòt ora di tira lòt. Ora di drenta e tabernakel, e sumo saserdote tabata karga e ophetonan Urim i Tumim den e saku ku e tabatin na haltura di su pechu. Ta parse ku nan a stòp di usa Urim i Tumim ora e babilonionan a destruí Herúsalèm.—Éks 28:30; Neh 7:65.
V
Vaye.
Un vaye ta un área entre, por ehèmpel, dos seru òf mas seru. Den Beibel, un vaye por tabata un área seku, eksepto den temporada di áwaseru. E palabra “vaye” por tabata referí na un korida di awa òf na un riu tambe. Algun vaye nunka tabata seku pasobra konstantemente nan tabata haña awa for di otro fuente di awa.—Gén 26:19; Num 34:5; Deu 8:7; 1Re 18:5; Yòb 6:15.
Vigilante.
Un persona ku ta vigilá, normalmente anochi, pa evitá posibel daño na propiedat òf pa evitá ku hende ta sufri daño. Un vigilante ta bati alarma ora tin peliger. Den tempu bíbliko, mayoria di biaha, e vigilantenan tabata stashoná riba muraya di stat òf riba toren pa nan por a mira djaleu ken tabata yega serka. Den un ehérsito militar, tambe tabatin vigilante. Den sentido figurativo, e profetanan tambe a sirbi komo vigilante. Nan tabata spièrta e nashon di Israel ora tabatin un destrukshon na kaminda.—2Re 9:20; Eze 3:17.
Y
Yákòb.
Yu hòmber di Ísak ku Rebeka. Despues, Dios a duna Yákòb e nòmber “Israel,” i el a bira antepasado (òf patriarka) di e pueblo di Israel. (E hendenan di Israel tabata ser yamá “israelita” tambe, i mas despues, “hudiu.”) Yákòb tabatin 12 yu hòmber. E yunan ei i nan desendientenan a forma e 12 tribunan di e nashon Israel. Beibel a sigui usa e nòmber “Yákòb” pa referí na e nashon israelita, òf e pueblo di Israel.—Gén 32:28; Mat 22:32.
Yedutun.
Un palabra ku ta ser menshoná den introdukshon di Salmo 39, 62 i 77. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká. Parse ku e introdukshonnan ei a duna instrukshon na un músiko kon pa toka e salmonan ei. Kisas e instrukshonnan ei tabata indiká e estilo ku mester a toka e salmonan òf ki instrumènt mester a usa. Tabatin un músiko levita ku tabata yama Yedutun. Pues, kisas nòmber di e estilo di toka òf di e instrumènt tabata referí na Yedutun òf na su yu hòmbernan.
Yehova.
Tradukshon na papiamentu di e Tetragrámaton (esta, e kuater lèternan hebreo ku e nòmber di Dios ta konsistí di dje). E nòmber di Dios ta aparesé mas ku 7.000 biaha den e tradukshon di Beibel akí.—Wak Ap. A4 i A5.
Yist.—
Wak ZÜRDEG.
Yu di David.
Un ekspreshon ku, den mayoria di kaso, ta referí na Hesus. E ekspreshon “yu di David” ta indiká ku Hesus ta e heredero di e pakto di Reino i ku e heredero mester a bini di e liña di desensia di David.—Mat 12:23; 21:9.
Yu di hende.
Skritura Hebreo ta usa e ekspreshon “yu di hende” pa referí na Ezekiel i na Dánièl. Esei ta pa mustra ku e hòmbernan ei tabata simplemente hende i ku e mensahenan ku nan tabata proklamá tabata mensahe di Dios. (Eze 3:17; Dán 8:17) Den e Evangelionan, e ekspreshon “Yu di hende” ta aparesé kasi 80 biaha. Den tur e kasonan ei, e ta referí na Hesukristu. E ekspreshon ta mustra bon kla ku Hesus tabata un ser humano tempu ku e tabata na tera i no simplemente un angel ku a bisti un kurpa humano. Pues, Hesus a nase komo un ser humano. E ekspreshon “Yu di hende” ta indiká tambe ku Hesus lo a kumpli ku e profesia ku tin registrá na Dánièl 7:13 i 14.—Mat 19:28; 20:28.
Yugo.
Un bara ku hende tabata karga riba nan skouder; na kada punta di e bara, nan tabata pone karga. Yugo ta referí tambe na un frame òf bara di palu ku hende tabata pone riba garganta di dos bestia (generalmente, baka òf toro) pa nan hala plug òf garoshi. Hopi biaha, katibu tabata usa yugo pa karga kos pisá. P’esei, yugo ta ser usá simbólikamente pa representá sklabitut, sumishon na un persona, opreshon òf sufrimentu. E ekspreshon “kibra un yugo” òf “kita un yugo” ta nifiká ser librá di sklabitut, di opreshon i di otro forma di abusu.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.
Yunamentu.
Yuna ta nifiká keda sin kome durante un sierto periodo. E israelitanan tabata yuna riba Dia pa Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká, den tempu di angustia i ora nan tabatin mester di guia di Dios. E hudiunan a stipulá ku tur hudiu mester a yuna kuater biaha pa aña pa konmemorá e kalamidatnan ku nan pueblo a enfrentá atraves di historia. Un kristian no ta obligá di yuna.—Èsd 8:21; Isa 58:6; Lúk 18:12.
Z
Zeus.
E dios supremo entre e diosnan griego. E hendenan na Listra a kere ku Bárnabas tabata e dios Zeus. Den bisindario di Listra, hende a haña algun kos antiguo ku tabatin “e saserdotenan di Zeus” i “Zeus, dios di solo,” grabá riba nan. Riba kabes di e barku ku Pablo a subi na Malta pa nabegá bai otro kaminda tabatin un emblema ku tabata bisa “E Yunan di Zeus.” “E Yunan di Zeus” tabata referí na Kastòr i Poluks, dos ruman hòmber oochi.—Ech 14:12; 28:11.
Zif.
Nòmber original di e di dos luna riba e kalènder sagrado hudiu. Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, zif tabata e di ocho luna. Riba kalènder gregoriano, zif ta kore di medio aprel pa medio mei. Den Talmut hudiu i den otro obra ku hende a skirbi despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia, zif ta ser yamá Iyar. (1Re 6:37)—Wak Ap. B15.
Zürdeg.
Un pida mansa ku nan tabata apartá i laga fermentá i bira zür. Nan tabata usa e pida mansa ei pa fermentá un mansa fresku. Di otro banda, “yist” ta un supstansia ku hende ta agregá na mansa òf meskla den líkido pa kousa fermentashon. Hopi biaha, Beibel ta usa zürdeg komo un símbolo di piká òf komo un símbolo di algu ku ta kousa daño òf ku ta kousa putrimentu. Ademas, Beibel ta usa e palabra “zürdeg” komo símbolo di loke por kousa kresementu òf oumento sin ku hende ta ripará esei. E efektonan sí ta visibel.—Éks 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.