Сөзлүк. Инҗилдәки сөзлериң ве җүмлелериң дүшүндирилиши
А Б В Г Д Е Ё Җ З И Й К Л М Н О П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Ы Э Ә Я
А
Агта.
Җынсы органының мәзлери айрылан, бичилен эркек адам. Шейле адам җынсы гатнашык эдип билмейәрди. Көпленч олары патышаларың көшгүнде хызматкәр я-да патышаның аялына ве гырнакларына гөзегчилик этмәге беллейәрдилер. Бу сөз диңе бир бичилен адама дәл, эйсем, патышаның көшгүнде ёкары везипәни эелейән адама хем дегишли. Шейле-де Худая хас көп гуллук этмек үчин, өзүне эрк эдип билйән адама гөчме маныда «Патышалык үчин» агта дийилйәр (Мт 19:12; Эс 2:15; Рес 8:27).
Агыз беклемек.
Белли бир вагт хич зат иймезлик. Ысрайыллылар Гүнәден сапланма гүни, хасрат чекенлеринде ве Худайдан гөркезмә мәтәч боланларында агыз беклейәрдилер. Ехудылар гечмишде болан бетбагтчылык гүнлерини ятламак үчин йылда дөрт сапар агыз беклемеклиги гириздилер. Эмма месихчилерден агыз беклемек талап эдилмейәр (Эз 8:21; Иш 58:6; Мт 4:2; 9:14; Лк 18:12; Рес 13:2, 3; 27:9).
Агыр мушакгат.
«Мушакгат» диен грек сөзи агыр ягдайлар себәпли дөрейән кынчылыгы я-да эҗир чекмеклиги аңладяр. Иса «агыр мушакгат» диенде, Иерусалиме абанҗак, эсасан-да, гелеҗекде бүтин адамзадың башына инҗек бетбагтчылыгы гөз өңүнде тутупды. Шонда Иса «улы шөхрат билен гелер» (Мт 24:21, 29—31). Павлус бу мушакгаты «Худайы танамаянлара ве Халыпамыз Иса барадакы хош хабара гулак асмаянлара» гаршы алнып барылҗак Худайың адалатлы сөвеши хөкмүнде беян эдйәр. Ылхам китабының 19-нҗы бабында Исаның гөкдәки гошуны билен «вагшы хайвана, ер йүзүниң патышаларына ве оларың гошунына» гаршы чыкҗакдыгы айдыляр (2Сл 1:6—8; Ыл 19:11—21). Шол бетбагтчылыкда «улы мәреке» халас болар (Ыл 7:9, 14). (Середиң: АРМАГЕДДОН).
Азат; азат эдилен.
Рим империясының хөкүм сүрен дөври «азат» болуп доглан адам; ол Римиң раяты болмак хукугындан долы пейдаланып билйәрди. Эмма «азат эдилен» дийленде, гулчулыкдан бошадылан адам гөз өңүнде тутуляр. Шейле адам Римиң раяты хасапланса-да, ол сыясы везипелери эеләп билмейәрди. Канун эсасында гулчулыкдан азат эдилмедик адам раятлык хукугындан долы пейдаланып билмейәрди (1Кр 7:22).
Азия.
Инҗил китабында «Азия» дийленде, Рим империясына дегишли болан хәзирки Түркийәниң гүнбатар тарапы гөз өңүнде тутуляр. Ол Самос хем-де Патмос ялы адаларың кенарякаларыны хем өз ичине алярды. Онуң пайтагты Эфес шәхериди (Рес 20:16; Ыл 1:4).
Аламат.
Алебастр габы.
Гадымы дөвүрлерде ичине якымлы ыслы яг я-да атыр гуймак үчин уланылан дашдан ясалан кичи гап. Шейле гаплар Мүсүриң Алебастрон шәхериниң голайында тапылды. Шонуң үчин онуң адына «алебастр габы» хем дийилйәр. Адатча, гаплардакы гымматбаха яг я-да атыр дөкүлмез ялы, оларың бокурдагы инче эдилип ясалыпдыр. Алебастр габы ясалян даша «алебастр» дийилйәр (Мр 14:3).
Альфа ве Омега.
Грек элипбийиниң биринҗи ве соңкы харплары. Олар Ылхам китабында Худайың титулы хөкмүнде үч гезек уланылып, шол аятларда «биринҗи ве соңкы» хем-де «башлангыч ве ахыры» диймеги аңладяр. Бу титул Еховадан өң Гудратыгүйчли Худайың болмандыгыны ве ондан соң хем болмаҗакдыгыны гөркезйәр (Ыл 1:8; 21:6; 22:13).
Ант ичмек.
Бир задың догрудыгыны тассыкламак я-да адамың бир зады этҗекдигини, я-да этмеҗекдигини гөркезмек үчин берилйән вада. Көпленч ёкары везипели бириниң, эсасан-да, Худайың адындан ант ичилйәрди. Ехова Ыбрайым билен баглашан әхтини тассыкламак үчин ант ичипди (Гелч 14:22; Ев 6:16, 17).
Арамей дили.
Семит дили еврей дилине якын боландыгы үчин, оларда бирмеңзеш элипбий уланыляр. Илкибашда бу дилде арамейлер геплейәрди, эмма соңра ол халкара сөвда дилине өврүлди ве Ассирия хем-де Вавилон империяларында уланылярды. Шейле-де арамей дили Парс империясында дөвлет дили хасапланярды (Эз 4:7). Эзра, Еремия ве Даныел китапларының кәбир бөлеклери арамей дилинде язылыпдыр. Инҗилде хем кәбир арамей сөзлери уланыляр (Эз 4:8—6:18; 7:12—26; Ер 10:11; Мр 14:36; Рес 9:36).
Арес.
Афиныда Акрополисиң демиргазык-гүнбатарында ерлешйән бейик депәниң ады; ол ерде ёкары казыет хем йыгнанярды. Стоик ве эпикурчы философлары Павлусы ынанян затлары хакда дүшүндирмеги үчин Арес депесине гетирдилер (Рес 17:19).
Армагеддон.
Хар-Мегиддон диен еврей сөзи «Мегиддо дагы» диймеги аңладяр. «Гудратыгүйчли Худайың бейик гүнүнде болҗак сөвеше» Армагеддон дийилйәр. Шонда «бүтин ер йүзүниң патышалары» Ехова гаршы сөвеше чыкарлар (Ыл 16:14, 16; 19:11—21). (Середиң: АГЫР МУШАКГАТ).
Аселгея.
(Середиң: ХАЯСЫЗ ИШЛЕР).
Ахая.
Рим империясының бир велаяты. Ол Грецияның гүнортасында ерлешйәрди, пайтагты Коринф шәхериди. Ахая бүтин Пелопоннеси ве Грецияның меркези бөлегини хем өз ичине алярды (Рес 18:12).
Ахлаксызлык.
Грекче порнея сөзүнден терҗиме эдилип, биканун җынсы гатнашыкларың әхли гөрнүшини аңладяр. Оңа зына, гомосексуализм, әр-аял болмадык адамларың арасындакы ве хайванлар билен хем-де пул үчин эдилйән җынсы гатнашык гирйәр. Ылхам китабында дини ахлаксызлык эдйән «Бейик Вавилон» билен баглы уланыляр, себәби ол ыгтыяра ве байлыга эе болмак үчин дүнйәниң хөкүмдарлары билен гатнашык эдйәр (Ыл 14:8; 17:2; 18:3; Мт 5:32; Рес 15:29; Гл 5:19). (Середиң: БОЗУК АЯЛ (Я-ДА ЭРКЕК)).
Б
Багал.
Кенган халкының таңрысы. Ол асманың хоҗайыны, ягыш ягдырян ве хасыл берйән таңры хасапланярды. Кенганлылар пес дереҗели таңрылара хем Багал диййәрди. Бу еврей сөзи «Хоҗайын» диймеги аңладяр (1Пат 18:21; Рм 11:4).
Багыш этмек байрамчылыгы.
Антиох Эпифан тарапындан харам эдилен ыбадатхананың арассаланандыгыны ятламак үчин хер йыл белленилйән байрамчылык. Ол кислев айының 25-не башланып, секиз гүн довам эдйәрди (Ях 10:22).
Батыргай геплемек.
Грекче парресиа сөзи дини ынанчларың хакда ачык ве чекинмән гүррүң бермеги аңладяр. Бу сөз ынамлы, батыргай, гайдувсыз херекет этмеги хем аңладып билйәр. Шейле ынам билен Ехова якынлашян адам «Худай мени язгарар» дийип горкмаяр. Бу сөзүң гиң манысы болуп, Худай билен достлугы болан адамың гарайшыны хем өз ичине алып билер.
Баш Ёлбашчы.
Баш перишде.
Баш руханы.
Мусаның канунына гөрә ол эсасы руханы хасапланярды ве халкың векили хөкмүнде Худая хызмат эдйәрди, бейлеки руханылара хем ёлбашчылык эдйәрди. Чадырың ве ыбадатхананың Иң мукаддес отагына диңе баш рухана гирмәге ругсат берилйәрди. Ол оңа диңе Гүнәден сапланма гүни гирйәрди. «Баш руханы» диен җүмле Иса Месихе-де дегишли (Лв 16:2, 17; 21:10; Мт 26:3; Ев 4:14).
Беелзебул.
Җынларың хөкүмдары я-да ёлбашчысы болан Шейтаның бир ады. Ол Экрондакы пилиштлилериң сежде эден Багал таңрысының Багал-зебул диен ады болмагы мүмкин (2Пат 1:3; Мт 12:24).
Биҗе.
Бириниң үстүне элиңи гоймак.
Бозук аял (я-да эркек).
Янёлдашы болмадык адам билен, эсасан, пул үчин җынсы гатнашык эдйән адам. Грек дилинден терҗиме эдилен бу җүмле порне сөзүнден алнып, «сатмак» диймеги аңладяр. Бу сөз адатча аяла дегишли болса-да, Мукаддес Язгыларда бозук эркек адамлар хем агзаляр. Мусаның канунына гөрә бозук аяллар (я-да эркеклер) язгарылярды. Шейле ёл билен газанылан пулы Ехованың өйүне садака хөкмүнде бермек ругсат эдилмейәрди. Эмма бутпаразларың ыбадатханасында ахлаксызлык гиңден яйрап, ондан гирдеҗи алярдылар (Кант 23:17, 18; 1Пат 14:24). Мукаддес Язгыларда бу җүмле гөчме маныда хем уланылып, өзлерине Худайың гуллукчылары дийип-де, аслында, бутпаразлыгың кәбир гөрнүшлери билен мешгулланян адамлары, халклары ве гурамалары аңладяр. Меселем, әхли ялан динлери аңладян «Бейик Вавилон» Ылхам китабында бозук аял хөкмүнде суратландырыляр. Себәби ол ыгтыяра ве мадды затлара эе болмак үчин дүнйәниң хөкүмдарлары билен гатнашык эдйәр (Ыл 17:1—5; 18:3; 1Йлз 5:25).
Боюнтырык.
Хер тарапындан йүк асылып, адамың эгнине гоюлян я-да ер сүрмек, я-да арабаны чекмек үчин, ики саны хайваның (адатча өкүзиң) бойнуна гейдирилйән агачдан ясалан энҗам. Көпленч гуллар агыр йүк гөтермек үчин боюнтырык уланярдылар, шол себәпли боюнтырык сөзи гөчме маныда уланылып, кимдир бирини гул я-да табын этмеги, эзмеги ве эҗир чекдирмеги аңладяр. Боюнтырыгы айырмак я-да дөвмек гулчулыкдан, эзъетден ве гөргүден азат болмагы аңладяр (Лв 26:13; Мт 11:29, 30).
Бурч дашы.
Ики диварың бирлешйән ериндәки даш. Ол ики дивары бирлешдирмекде ве беркитмекде ваҗып орун тутуп, җайың дүйбүндәки эсасы бурч дашы хасапланярды. Көпленч улы җайлары ве шәхериң диварларыны гурмак үчин берк даш сайланярды. Бу сөз гөчме маныда ериң фундаментини гөркезмек үчин уланыляр; Иса Месихе-де рухы өйи аңладян месихчилер йыгнагының «бурч дашы» дийилйәр (Эф 2:20; Эй 38:6).
Бут; бутпаразлык.
Бут — адамларың сежде этмекде уланян бир задың хакыкы я-да хыялы шекили. Бутпаразлык — бута болан хорматы, сөйгини, оңа сежде я-да тагзым этмеклиги аңладяр (Зб 115:4; Рес 17:16; 1Кр 10:14).
Бухур.
Дүзүминде бирнәче якымлы ыслы шепбик ве бальзам бар. Ол хаяллык билен янып, хошбой ыс берйәр. Дүзүмине йөрите дөрт саны гарынды гошулан бухур чадырда ве ыбадатханада уланылярды. Ол Мукаддес отагда дурян бухур сыпасында ирден ве агшам якылярды. Гүнәден сапланма гүни болса Иң мукаддес отагда якылярды. Шейле-де ол Худайың вепалы гуллукчыларының догаларының кабул эдилйәндигини аңладярды. Бухур якмаклык месихчилерден талап эдилмейәр (Мүсч 30:34, 35; Лв 16:13; Ыл 5:8).
Бүдремек; бүдретмек.
Инҗил китабында бу сөз, эсасан, гөчме маныда уланылып, контексте гөрә манысы үйтгәп билйәр. «Бүдретмек» диен сөз кимдир бириниң гүнә этмегине я-да шүбхеленмегине себәп болмагы аңладяр. Шейле-де ынама мынасып ве табын болмалы бирине ынамсызлык этмегине ве ондан йүз өвүрмегине себәп болмагы хем аңладып билйәр. «Бүдремек» дийленде, кимдир биринден җуда гаты гөрүп, хатда имандан хем йүз өвүрмеги аңладяр.
В
Вада.
Бир иши этмек, гурбан я-да садака бермек, белли бир гуллугы ерине етирмек, я-да биканун ишлерден гача дурмак үчин Худая берилйән сөз. Адатча, ол ант ичмек билен гүйҗе гирйәрди (Мт 5:33).
Г
Габыр.
Сетир харп билен языланда, бир адамың мазарыны, эмма баш харп билен языланда, умумы адамзат мазарчылыгыны аңладяр. Оңа еврейче шеол, грекче гадес дийилйәр. Мукаддес Язгылара гөрә ол гөчме маныда хем уланыляр ве бир ери аңладып, ол ерде не херекет эдип боляндыгыны, не-де пикирленип боляндыгыны гөркезйәр (Гелч 47:30; Вг 9:10; Мт 27:61; Рес 2:31). Грекче мнемейон диен сөз «ядыңа салмак» диен ишликден гелип чыкып, өлен адамларың унудылмаҗакдыгыны гөркезйәр (Ях 5:28, 29).
Гадес.
Грекче гадес, еврейче шеол сөзи «габыр» дийип терҗиме эдилйәр. Баш харп билен языланда, умумы адамзат мазарчылыгыны аңладяр. (Середиң: ГАБЫР).
Галла совурмак.
Галланы дөвүп, оны самандан арассаламак. Галланы таяк билен элде я-да галла көп болса, оны галла совурян чекич, я-да малларың көмеги билен айланян йөрите гураллар аркалы арассалаярдылар. Шейле гурал харман җайына дөкүлен галланың үстүнден йөредилйәрди (Иш 41:15; 1Кр 9:9). (Середиң: ХАРМАН ҖАЙЫ).
Гамчыламак.
Инҗилде бирини енчмеги я-да саймагы аңладяр. Гамчының уҗы дүвүнли я-да тикенли болярды. I асырда гамчы билен енчмеги җеза хөкмүнде уланярдылар. Кәбир гамчыларда зынҗырдан асылгы дуран демир дүвмеҗиклер болярды. Кәбири болса гайышдан ясалып, йити сүңклер ве демир бөлеклери билен өрүлйәрди (Мт 10:17; 20:19; 23:34; 27:26; Мр 10:34; 15:15; Лк 18:33; Ях 19:1; Рес 22:24, 25; Ев 11:36).
Гамыш.
Гандал.
Гадымы дөвүрде туссаглары багламак я-да җезаландырмак үчин уланылан гурал. Шейле гуралларың кәбири туссагың диңе аякларыны багламак, кәбири болса, белки-де, аякларыны, эллерини ве бойнуны баглап, тутуш беденини эгри ягдайда сакламак үчин уланылан болмалы (Ер 20:2; Рес 16:24).
Гаравул.
Адамлары я-да эмләги гораян адам. Ол көпленч гиҗе сакчылык эдип, ховп абанан вагты халка дуйдурярды. Адатча, ховпуң голайлашяндыгыны гөрүп билер ялы, гаравуллар шәхериң диварларының ёкарсында ве диңлеринде дуруп, даш-төвереги сынлаярдылар. Харбы гуллукда гаравулчылык эдйән адама адатча горагчы я-да сакчы дийилйәрди (Мт 27:65; 28:4).
Гез.
Гермес.
Греклериң Зевс атлы таңрысының оглы. Листраның яшайҗылары Павлусы таңрыларың хабарчысы ве өкделик билен геплейән таңрыдыр өйдүп, оны Гермес таңрысы дийип атландырдылар (Рес 14:12).
Голязма.
Дериден (пергамент) я-да папирусдан ясалан узын материал. Онуң бир тарапына хат язылярды ве оны адатча таяга дүйрлейәрдилер. Гадымы дөвүрде Мукаддес Язгылары язмак ве оны гөчүрмек үчин голязмалар уланылярды (Лк 4:17—20; 2Тм 4:13).
Гөзегчи.
Йыгнаклара гөзегчилик ве чопанчылык этмек үчин җогапкәрчилиги болан адам. Бу сөз грекче эпископос сөзүнден гелип чыкып, дүйп манысы горамак үчин гөзегчилик этмеги аңладяр. Месихчилер йыгнагында бирмеңзеш җогапкәрчилиги болан доганлара «гөзегчи» ве «яшулы» (пресбиторос) дийилйәр. «Яшулы» дийленде, рухы тайдан етишен җогапкәр доган, «гөзегчи» дийленде, гошмача җогапкәрчилиги болан яшулы гөз өңүнде тутуляр (Рес 20:28; 1Тм 3:2—7; 1Пт 5:2).
Грек; грекче.
Гудрат.
Гулач.
Сувуң чуңлугыны өлчемек үчин уланылян өлчег бирлиги. Бир гулач 1,8 м дең (Рес 27:28).
Гурбан бермек.
Худая миннетдарлык билдирмек, гүнәлидигиңи боюн алмак ве Онуң билен достлугыңы дикелтмек үчин берилйән садака. Хабылдан башлап, адамлар хер дүрли мейлетин садакалары, шол санда, маллары гурбан гетирйәрдилер. Эмма Мусаның канун әхти баглашыланда, гурбан бермек талап эдилип башланды. Иса өз җаныны кәмил гурбан хөкмүнде хөдүрләнсоң, мал гурбанларыны бермек талап эдилмесе-де, месихчилер Худая рухы гурбанлары бермеги довам эдйәрлер (Гелч 4:4; Ев 13:15, 16; 1Ях 4:10).
Гурбанлык сыпасы.
Худая сежде этмек үчин уланыляр. Ол палчыкдан я-да дашдан ясалып, үстүнде гурбан берилйәрди я-да бухур якылярды. Агачдан ясалан сыпалары болса демир билен өртйәрдилер. Чадырың ве ыбадатхананың биринҗи отагында бухур якмак үчин алтындан ясалан кичиҗик «гурбанлык сыпасы» дурярды. Ол агачдан ясалып, алтын билен өртүленди. Якма гурбанлары үчин уланылян улы «мис сыпасы» ички ховлуда дурярды. Гурбанлык сыпалары ялан таңрылара сежде этмекде хем уланылыпдыр (Мүсч 39:38, 39; 1Пат 6:20; Мт 5:23, 24; Лк 1:11; Рес 17:23).
Гурбанлык сыпасындакы шахлар.
Олар шаха меңзеш болуп, гурбанлык сыпасының дөрт бурчундан чыкып дурярды (Лв 8:15; 1Пат 2:28; Ыл 9:13).
Гурбанлык үчин гаплар.
Чадырда ве ыбадатханада бухур якмак, гурбанлык сыпасындакы көзлери айырмак хем-де алтындан ясалан чырадандакы чыраның пелтесини якмак үчин уланылян гаплар. Олар алтындан, күмүшден я-да мисден ясалярды. Олара отлы чырадан хем дийилйәрди (Мүсч 37:23; 2Йлз 26:19; Ев 9:4).
Гүнә үчин берилйән гурбан.
Адамың бикәмиллик себәпли говшаклык эдип, билмән эден гүнәси үчин хөдүрленйән гурбан. Гүнә эден адам гүнәсиниң өтүлмеги үчин мүмкинчилигине ве ягдайына гөрә хер дүрли мал гурбанларыны, ягны өкүз я-да ондан хас кичи затлары, меселем, кепдери хөдүр эдип билйәрди (Лв 4:27, 29; Ев 10:8).
Гүнә этмек; гүнә.
Кануны бозмак; кануна гаршы гитмек (Зб 51:3; Рм 5:14).
Гүнәден сапланма гүни.
Ол ысрайыллылар үчин иң ваҗып мукаддес гүн хасапланып, этаним айының 10-на белленилйәрди. Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабында оңа «Гүнәден сапланма гүни» дийилйәр. Баш руханы йылда бир сапар шол гүн өзүниң, бейлеки левилериң ве халкың гүнәлери үчин хөдүрленйән ганы алып, чадырың Иң мукаддес отагына гирйәрди. Шол гурбанлар Исаның адамзат үчин бир гезекде хемишелик хөдүрлән ве адамлара Ехова билен ярашмага мүмкинчилик берен төлег гурбаныны аңладярды. Шейле-де шол гүн мукаддес йыгнак болуп, агыз бекленилйәрди ве Сабат гүнүндәки ялы хич хили иш эдилмейәрди (Лв 23:27, 28; Рес 27:9; Кл 1:20; Ев 9:12).
Гыргынчылык.
Чалт яйрап, өлүме элтйән ёканч кесел (Лк 21:11).
Д
Давут оглы.
Даң йылдызы.
Дегирмен дашы.
Дәне үвемек үчин уланылян ики саны ясы ве тогалак даш. Олары бири-бириниң үстүнде гоюп айлаярдылар. Гадымы дөвүрлерде көп өйлерде аяллар эл билен үвейән дегирмен дашыны уланыпдырлар. Машгаланың гүнделик чөреги дегирмен дашына баглы боландыгы үчин, Мусаның канунына гөрә оны гирев хөкмүнде алмак гадаганды. Улы дегирмен дашыны малың көмеги билен айлаярдылар (Кант 24:6; Мр 9:42).
Декаполис.
Грекче дека сөзи «он», полис болса «шәхер» диймеги аңладяр. Ол греклериң бирнәче, ягны он саны шәхерини өз ичине алярды. Бу шәхерлериң көпүси Җелиле деңзиниң ве Иордан дерясының гүндогар тарапында ерлешип, шол ерлере-де Декаполис дийилйәрди. Бу он шәхер эллинизм медениетиниң ве дәп-дессурының меркезиди. Иса бу ерлерден гечен хем болса, онуң шол шәхерлере барандыгы хакда хич хили маглумат ёк (Мт 4:25; Мр 5:20).
Динар.
Дирелиш.
Өлүмден дирелмеги аңладяр. Грекче анастасис сөзи гөни маныда «турмак; ериңден галмак» диймекдир. Мукаддес Язгыларда җеми докуз саны дирелиш агзаляр. Оларың бирини, ягны Исаны Ехова дирелдипди. Галанларыны Ыляс, Элиша, Иса, Петрус ве Павлус дирелден болса-да, олар Худайың гүйҗи билен эдипдилер. Худайың ниетине гөрә ер йүзүнде «хем догрулар, хем эрбетлер» дирелер (Рес 24:15). Мукаддес Язгыларда гөкдәки яшайыш үчин дирелишиң болҗакдыгы хем агзаляр. Оңа «илкинҗи» я-да «биринҗи» дирелиш дийилйәр. Шонда Исаның месх эдилен доганлары дирелер (Фп 3:11; Ыл 20:5, 6; Ях 5:28, 29; 11:25).
Догрулык.
Мукаддес Язгылара гөрә Худайың ягшы ве яманы кесгитлейән адыл кадасы (Гелч 15:6; Кант 6:25; Сф 2:3; Мт 6:33).
Драхма.
Инҗил китабында греклериң күмүш пулуны аңладып, аграмы 3,4 г дең. Бир драхма бир гүнлүк иш хакың дөртден үч бөлегине дең (Мт 17:24).
Дүйпсүз чуңлук.
Дүнйә.
Грекче космос диен сөз 1) бүтин адамзады (ахлак ягдайына я-да нәхили дурмуш алып баряндыгына гарамаздан), 2) Ехованың гуллукчылары болмадык адамлары аңладып билйәр. 3) Грекче айон диен сөз гечмишде болан белли бир дөври я-да эбеди довам этҗек дөври аңладып билйәр. Йөне көпленч вагты дәл-де, белли бир эйямың, дөврүң я-да заманың ягдайыны, я-да айратынлыгыны гөркезйәр. (Середиң: ЗАМАН; ДӨВҮР).
Дүнйәниң соңы.
Шейтаның дүнйәсиниң ёк эдилҗекдигини гөркезйән ве Месихиң гелендигини аян эдйән дөвүр. Исаның ёлбашчылыгында перишделер «догруларың арасындан эрбетлери сайлап», олары ёк эдерлер (Мт 13:40—42, 49). Исаның шәгиртлери хем дүнйәниң «соңы» хакда билмек ислейәрдилер (Мт 24:3). Иса гөге галмаздан өң, шәгиртлерине шол дөврүң соңуна ченли олар билен болҗакдыгыны вада берди (Мт 28:20).
Е
Еврей.
Гоңшы халк болан аморейлерден тапавутландырмак үчин илкибашда Ыбрайым үчин уланылан сөз. Соңра Ыбрайымың агтыгы Якупдан дөрән несиллер еврейлер диен ады алды, оларың дилине-де еврей дили дийилди. Исаның дөврүнде еврей дили арамей дилиндәки энчеме җүмлелери өз ичине алып, бу дилде Месих хем-де онуң шәгиртлери геплейәрди (Гелч 14:13; Мүсч 5:3; Рес 26:14).
Евфрат.
Гүнорта-гүнбатар Азияда иң узын ве ваҗып хасапланян деря. Ол Месопотамиядакы улы ве әхмиетли ики деряның бири хасапланяр. Бу деря илкинҗи гезек Гелип чыкыш 2:14-де агзалып, Эрем багындакы дөрт деряның бириди. Оңа көпленч йөне «Деря» хем дийилйәрди (Гелч 31:21). Ол Ысрайылың демиргазык тарапының чәги хасапланярды (Гелч 15:18; Ыл 9:14; 16:12).
Ехова.
Худайың ады. Инҗил китабының Тәзе дүнйә терҗимесинде «Ехова» диен ат 237 гезек душ гелйәр. Оны шу ашакдакы себәплере гөрә язмалы диен карара гелинди:
1. Исаның ве ресулларың гүнлеринде уланылан Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабының нусгасының әхли ерлеринде Худайың ады душ гелйәрди. Ол «тетраграмматон» гөрнүшинде, ягны дөрт саны чекимсиз ЙХВХ (יהוה) еврей харплары билен языланды.
2. Исаның ве ресулларың гүнлеринде Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабының грекче терҗимесинде хем шол дөрт харп (тетраграмматон) барды.
3. Инҗил китабының хут өзүнде-де көпленч Исаның Худайың адыны тутандыгы ве оны башгалара хем танадандыгы айдыляр (Яхя 17:6, 11, 12, 26).
4. Инҗил китабы Худайың ылхамы билен язылып, мукаддес Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабының довамыдыр. Шонуң үчин онда Ехованың адының уланылмагы ерликлидир.
5. Инҗил китабында Худайың адының гысгалдылан гөрнүши хем бар (Ылхам 19:1, 3, 4, 6).
6. Ехудыларың ирки голязмаларындан гөрнүши ялы, ехуды месихчилери Худайың адыны өз язгыларында уланыпдырлар.
7. Мукаддес Язгылары өвренйән кәбир алымлар Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабына салгыланян Инҗилдәки аятларда Худайың адының болмалыдыгы билен ылалашярлар.
8. Инҗил китабының йүзлерче терҗимелеринде Худайың адының душ гелйәндигини гөрсе боляр.
Диймек, Инҗил китабында Ехованың адының дикелдилмегине дегерли себәплер бар. Шонуң үчин хем Тәзе дүнйә терҗимесиниң үстүнде ишлән адамлар Худайың адыны дикелтдилер. Олар Худайың адына чуңңур хормат гойярлар ве асыл нусгасындакы ислендик сөзлери айырмакдан горкярлар (Ылхам 22:18, 19).
Ехуды.
Ысрайылың он тайпалы патышалыгы йыкыландан соң, яхуда тайпасындан болан адама ехуды дийилйәрди (2Пат 16:6). Вавилон сүргүнинден соң, Ысрайыл топрагына доланып гелен тайпалара хем ехудылар дийилйәрди (Эз 4:12). Эмма соңра бу ат бүтин дүнйә яйран ысрайыллылары башга халклардан тапавутландырмак үчин уланылярды (Эс 3:6). Павлус ресул хем месихчилер йыгнагында миллетпаразлыгың болмалы дәлдигини дүшүндиренде, «ехуды» сөзүни гөчме маныда уланыпды (Рм 2:28, 29; Гл 3:28).
Ё
Ёвшан.
Токайда өсйән аҗы ве йити ыслы өсүмлик. Ылхам 8:11-де агзалян «ёвшан» сөзи аҗы ве зәхерли зат манысында уланыляр.
Ёл.
Мукаддес Язгыларда гөчме маныда Ехованы разы эдйән я-да этмейән адамларың яшайшыны, я-да алып барян дурмушыны аңладяр. Иса Месихиң шәгиртлерине «Ёла» уйян адамлар диййәрдилер, себәби олар Иса иман эдип яшаярдылар ве онуң гөрелдесине эерйәрдилер (Рес 19:9).
Җ
Җадыгөй.
Җынларың гүйҗи аркалы гудрат гөркезйән адам (Рес 13:6).
Җан.
Еврейче нефеш ве грекче психи. Мукаддес Язгылары чуңңур өвренип, биз бу сөзүң 1) адамлары, 2) хайванлары ве 3) адамың я-да хайваның яшайшыны аңладяндыгына дүшүнйәрис (Гелч 1:20; 2:7; 1Пт 3:20). Нефеш хем-де психи сөзлериң икиси-де ер йүзүндәки ярадылан, ягны элләп болян, гөзе гөрүнйән ве өлйән затлары аңладяр. Асыл нусгада уланылян грекче психи сөзи шу терҗимеде хер контекстиң манысына гөрә терҗиме эдилди. Меселем, «яшайыш», «ярадылыш», «адам», «(адамың) ички дүнйәси» ялы сөзлер я-да «мениң җаным» диен җүмләниң ерине «мен» диен ат чалышмасы уланылды. Шейле-де кимдир бири бир зады бүтин җаны билен эдйәр дийленде, бу онуң шол зады бүтин йүреги, җаны-тени билен эдйәндигини аңладяр (Кант 6:5; Мт 22:37). Кәбир контекстлерде нефеш диен еврей сөзи өлен адамы я-да онуң җеседини аңладып билйәр (Сн 6:6; Хг 2:13).
Җебир пүрси.
Грекче ставрос сөзи дик агаҗы я-да пүрси аңладяр. Исаны хем шейле пүрсе чүйләпдилер. Бу грек сөзи Месихден энчеме асыр өң бутпаразларың дини нышаны хөкмүнде уланан атанак (бир-бирине кеселигине беркидилен ики пүрс) гөрнүшли агаҗы аңлатмаяр. «Җебир пүрси» диен җүмле асыл манысына долы габат гелйәр. Себәби Иса хем шәгиртлериниң җебир чекип, хорлук гөрҗекдигини ве масгараланҗакдыгыны айданда, ставрос сөзүни уланыпды (Мт 16:24; Ев 12:2). (Середиң: ПҮРС).
Җеннет.
Овадан сейилгәх я-да сейилгәх ялы баг. Илкинҗи Җеннет Эрем багында ерлешйәрди, Ехова оны илкинҗи ынсан җүбүти үчин ярадыпды. Иса өзи билен пүрсе чүйленен җенаятча бүтин ер йүзүниң Җеннете өврүлҗекдигини айдыпды. 2 Коринфлилер 12:4-де гөчме маныдакы Җеннет барада гүррүң берилйән болмалы, эмма Ылхам 2:7-де гөкдәки Җеннет гөз өңүнде тутуляр (Нг 4:13; Лк 23:43).
Җул.
Бедениңе якымсыз мата. Ондан халта я-да торба тикип, ичине дәне салярдылар. Адатча, ол гара гечиниң йүңүнден өрүлип, дәбе гөрә хасрат чекиленде гейилйәрди (Гелч 37:34; Лк 10:13).
Җынлар.
Гөзе гөрүнмейән ве ынсанлардан гүйчли залым рухлар. Гелип чыкыш 6:2-де олара «хак Худайың огуллары», Яхуда 6-да «перишделер» дийилйәр; олар залым перишде болуп ярадылманды. Нухуң гүнлеринде Худая гулак асман, онуң душманы болдулар ве Шейтаның Ехова гаршы турзан питнесине гошулдылар (Яхд 6; Кант 32:17; Лк 8:30; Рес 16:16; Як 2:19).
Җәхеннем.
Грекче «Хинном җүлгеси» диймеги аңладяр. Ол Гадымы Иерусалимиң гүнорта-гүнбатар тарапында ерлешип, онда зир-зибил якылярды. Пыгамберлиге гөрә ол ере җесетлер зыңылмалыды (Ер 7:31, 32; 19:6, 11). Эмма Җәхеннеме хайванлары я адамлары дирилигине якмак үчин, я-да оларың эҗир чекмеги үчин ташланандыгы хакда хич хили субутнама ёк. Иса ве онуң шәгиртлери Җәхеннем сөзүни улананда, «икинҗи өлүми», ягны гөчме маныда эбеди эҗир чекмеги гөз өңүнде тутупдылар. Шол аятларда эбедилик ёк болмагы я-да хеләк эдилмеги аңладяр (Ыл 20:14; Мт 5:22; 10:28).
З
Залым.
Заман; дөвүр.
Грекче айон диен сөз белли бир эйямда, дөвүрде я-да заманда болуп гечйән ягдайы, я-да айратынлыгы аңладяр. Мукаддес Язгыларда «хәзирки дөвүр» дийленде, бүтин дүнйәниң умумы ягдайы ве дүнъеви яшайыш гөз өңүнде тутуляр (2Тм 4:10). Меселем, кәбирлериниң айтмагына гөрә, Худай ысрайыл халкы билен Канун әхтини баглашанда, «ысрайыллыларың» я-да «ехудыларың дөври» башланды. Эмма Иса Месихиң төлег гурбанының берилмеги билен, башга бир дөвүр, ягны месх эдилен месихчилер йыгнагының дөври башланды. Шейлеликде, ягшы затларың көлегеси болан Канун әхти арадан айрыланда, тәзе заман башланды. Бу сөз көплүк санда уланыланда, дүрли дөвүрлери я-да шол дөвүрлерде болуп гечен я-да болҗак ягдайы аңладяр (Мт 24:3; Мр 4:19; Рм 12:2; 1Кр 10:11). (Середиң: ДҮНЙӘ).
Зевс.
Көп худайлыга ынанян греклериң баш таңрысы. Барнабас Листрадака, адамлар ялңышып, оңа Зевс дийипдилер. Листраның голайында «Зевсиң руханылары» ве «Гүн таңрысы Зевс» диен гадымы язгылар тапылды. Павлус Мальта адасындан «Зевсиң огулларының», ягны Кастор ве Полукс атлы экиз доганларың шекили болан гәмә мүнүп гайдыпды (Рес 14:12; 28:11).
Зына.
И
Иблис.
Илкинҗи миве.
Хасылың илкинҗи мивеси; ислендик бир задың нетиҗеси я-да мивеси. Ысрайыллылар адамың, хайваның я-да ериң хасылының илкинҗи мивесини Ехова бермелидилер. Петир байрамында ве Пентикост гүни хасылың илкинҗи мивеси Худая берилйәрди. Иса ве онуң шәгиртлерине хем гөчме маныда «илкинҗи миве» дийилйәр (1Кр 15:23; Сн 15:21; Сүлт 3:9; Ыл 14:4).
Иллирия.
Рим империясының бир велаяты, Грецияның демиргазык-гүнбатарында ерлешйәр. Павлусың Иллирия барянча ёл бойы вагыз эдендиги айдылса-да, шол шәхериң өзүнде вагыз эдендиги белли дәл (Рм 15:19).
Имандан дәнмеклик.
Грекчеден терҗиме эдилен бу җүмле гөни маныда «айры дурмак» диен ишликден гелип чыкяр. Онуң «терк этмек, ташламак я-да питне турузмак» диен манылары хем бар. Инҗилде «имандан дәнмеклик» дийленде, эсасан-да, хакыкы сеждеден йүз өврен адамлар гөз өңүнде тутуляр (Сүлт 11:9; Рес 21:21; 2Сл 2:3).
Иң мукаддес отаг.
Чадырың ве ыбадатхананың ички отагы. Ол ерде әхт сандыгы дурярды; оңа Мукаддеслериң мукаддеси хем дийилйәрди. Ол ере Мусадан башга диңе баш руханы йылда бир сапар Гүнәден сапланма гүни гирип билйәрди (Мүсч 26:33; Лв 16:2, 17; 1Пат 6:16; Ев 9:3).
Исаның гелмеги.
Инҗиле гөрә Исаның Месихи Патыша хөкмүнде гөкде хөкүм сүрүп башлан вагты гөз өңүнде тутуляр. Шонда хәзирки дүнйәниң соңкы гүнлери башланыпды. Месихиң гелмеги дийленде, онуң йөне бир гысга вагтлык гелип гитҗекдигини дәл-де, эйсем, белли бир вагт довам эдйән дөври өз ичине аляр (Мт 24:3).
Иссоп.
Шахалы ве япраклы өсүмлик. Канун боюнча тәмизленер ялы ган я-да сув сепмек үчин уланылярды. Ол «майоран» (Origanum maru; Origanum syriacum) атлы якымлы ыслы от өсүмлиги болмагы мүмкин. Яхя 19:29-дакы «иссоп» бир шаха я-да сорга (дәнели өсүмлигиң бир гөрнүши; Sorghum vulgare) меңзеш бир өсүмлиге беркидилен майоран болмалы. Сорганың шахасы узын боландыгы үчин, оңа туршы шераба батырылан пагтаны беркидип, Иса узадыпдылар (Ев 9:19).
Ичги гурбаны.
Гурбанлык сыпасына дөкүлйән ве башга-да энчеме гурбанлар билен бирликде хөдүрленйән шерап. Павлус бу сөзи гөчме маныда уланып, имандашлары үчин өзүни гурбан этмәге тайындыгыны гөркезди (Сн 15:5, 7; Фп 2:17).
Й
Йыгнак.
К
Канун.
Канунчы.
Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабыны гөчүрйән адамлар. Исаның гүнлеринде Кануны говы билйән адамлара канунчы диййәрдилер. Олар Иса гаршы чыкярдылар (Эз 7:6; Мр 12:38, 39; 14:1).
Керуплар.
Ёкары везипәни эелейән ве йөрите табшырыклары ерине етирйән перишделер. Олар серафлардан тапавутланярлар (Гелч 3:24; Мүсч 25:20; Иш 37:16; Ев 9:5).
Кор.
Гуры ве сувук зады өлчемек үчин уланылян өлчег бирлиги. Бир кор 220 литре дең (1Пат 5:11; Лк 16:7, чыкгыт).
Көшк горагчылары.
Рим императорыны горамак үчин белленен Рим эсгерлеринден ыбарат топар. Бу топары императоры голдамак я-да тагтдан дүшүрмек үчин сыясы гүйч хөкмүнде уланярдылар (Фп 1:13).
Күйзегәр.
Тоюндан күйзе ве башга-да гаплары ясаян усса. Еврей дилинде гөни маныда «шекил бериҗи» диймеги аңладяр. Күйзегәр тоюн билен ислән задыны эдип билйәр. Ехова-да көпленч «Күйзегәр» дийилйәр. Бу онуң адамларың ве халкларың хөкүмдарыдыгыны гөркезйәр (Иш 64:8; Рм 9:21).
Л
Ладан.
Агачлардан ве босвелия топарына дегишли болан гырымсы агачлардан алынян шепбик. Ол якыланда, ондан якымлы ыс чыкярды. Оны мукаддес бухурың дүзүмине гошуп, чадырда ве ыбадатханада уланярдылар. Шейле-де оны галла садакасының ве Мукаддес отагдакы чөреклериң үстүне гойярдылар (Мүсч 30:34—36; Лв 2:1; 24:7; Мт 2:11).
Леви; левилер.
Якубың Лия атлы аялындан болан үчүнҗи оглы; соңра ол ат леви тайпасына берилди. Левиниң үч оглундан эсасы үч руханылар топары дөреди. Кәте «левилер» дийленде, тутуш леви тайпасы, йөне көпленч Харуның руханылар машгаласы гөз өңүнде тутуляр. Леви тайпасына Вада эдилен диярдан ер берилмәнди, эмма олара башга тайпалара берлен ерлериң чәгинден 48 шәхер берлипди (Кант 10:8; 1Йлз 6:1; Ев 7:11).
Лепта.
М
Македония.
Грецияның демиргазыгында ерлешйән дөвлет. Исгендер Зүлкарнейиниң хөкүм сүрен дөври мешхур болды, Рим империясы тарапындан басылып алынянча гарашсыз хасапланярды. Павлус ресул илкинҗи гезек Европа сыяхата гиденде, Македония Римиң бир велаятыды. Павлус ол ере үч гезек барыпды (Рес 16:9).
Манна.
Ысрайыллыларың 40 йыллап чөлдекә иен иймити. Бу иймити Ехова берипди. Ол Сабат гүнүнден башга хер гүн ирден ериң йүзүнде гудрат аркалы пейда болярды. Ысрайыллылар илкинҗи гезек оны гөренлеринде: «Бу нәме?» я-да еврей дилинде «манху?» дийипдилер (Мүсч 16:13—15, 35). Иса хем манна сөзүни гөчме маныда уланыпды (Ях 6:49, 50).
Мезмур.
Худайы шөхратландырян айдым. Мезмурлары саза гошуп айдярдылар. Олары Худайың гуллукчылары, шейле-де Иерусалимиң ыбадатханасында Ехова Худая көпчүликлейин сежде эдйән адамлар айдярды (Лк 20:42; Рес 13:33; Як 5:13).
Мерхемет.
Грек дилинде, эсасан, якымлылыгы ве хошаллыгы, көпленч якымлы совгады я-да бир зады ягшы ниет билен бермеги аңладяр. «Худайың мерхемети» дийленде, Худайың җомартлык билен берйән совгады гөз өңүнде тутуляр ве ол мунуң үчин ызына хич зада гарашмаяр. Бу Худайың җомартдыгыны, сөйгә байдыгыны ве адамлара мәхрибандыгыны гөркезйәр. Мерхемет — адам мынасып болмаса-да, оны газанып билмесе-де, оңа берилйән совгат. Бу сөз совгады берйәниң җуда җомартдыгыны гөркезйәр (2Кр 6:1; Эф 1:7).
Месих.
Месихиң душманы.
Грекчеден «Месихиң душманы» дийип терҗиме эдилен җүмле ики маныда уланыляр: Месихе гаршы чыкмак ве ялан Месих я-да Месихиң орнуны эелемек. Өзүни Месихиң векили я-да Месих хасаплаян, я-да Месихе ве онуң шәгиртлерине гаршы чыкян адамлара, гурамалара ве ислендик топара Месихиң душманы дийсе болар (1Ях 2:22).
Месихчи.
Месх этмек.
Бу еврей җүмлеси, эсасан, «сувуклык чалмак» диймеги аңладяр. Адам я-да бир зат айратын гуллуга багыш эдиленде, яг чалынярды, шейдип, месх эдилйәрди. Шейле-де Инҗилде гөкде яшамак үчин сайлананлар месх эдилди дийленде, оларың үстүне мукаддес рухуң инендигини гөркезйәр (Мүсч 28:41; 1Шм 16:13; Лк 4:18; Рес 10:38; 2Кр 1:21).
Мешик.
Шерап сакланылян торба. Оны гечи я-да гоюн ялы хайванларың тутуш дерисини алып ясаярдылар. Шерабың туршаяндыгы үчин, оны тәзе мешиклере гуйярдылар. Себәби ол туршанда, мешигиң ичинде басыш эмеле гелйәрди. Нетиҗеде, тәзе мешиклер гиңелйәрди, эмма көне мешик гаты боландыгы үчин басыш дөрәнде йыртылярды (Еш 9:4; Мт 9:17).
Мидиялылар.
Яфетиң оглы Мадайдан дөрән халк; олар Эйраның даглык ерлеринде орнашып, Мидия юрдуны эмеле гетирдилер. Б. э. 33-нҗи йылының Пентикост гүни Иерусалиме мидиялылар хем гелипдилер (Рес 2:9).
Миль.
Узынлык өлчег бирлиги. Инҗил китабының асыл нусгасында диңе бир гезек Матта 5:41-де душ гелйәр. Бу ерде римлилериң өлчег бирлиги гөз өңүнде тутулян болмалы. Бир миль 479,5 метре дең. Эмма Лука 24:13, Яхя 6:19 ве 11:18-де гадымы өлчег бирлиги хасапланылян стадий сөзи уланыляр.
Мирра.
Гырымсы я-да Коммифора машгаласына дегишли болан кичи агачлардан алынян якымлы ыслы шепбик. Мирраны месх этмек үчин уланылян мукаддес ягың дүзүмине гошярдылар. Оны эгин-эшиги я-да дүшеги хошбой ыслы этмек үчин хем уланярдылар. Ол массаж этмек үчин уланылян яга ве бедене чалынян затлара гошулярды. Агырыны еңлетмек үчин, оны шераба гарып берйәрдилер. Шейле-де мирраны өлен адамың беденини җайламага тайярланларында уланярдылар (Мүсч 30:23; Сүлт 7:17; Мр 15:23; Ях 19:39).
Молох.
Амонлыларың таңрысы; оңа Малкам, Милком ве Молех дийилйән болмагы хем мүмкин (Рес 7:43).
Мөхүр.
Бир задың эесини, ыгтыбарлыдыгыны гөркезмек ве баглашылан шертнаманы тассыкламак үчин гоюлян нышан. Адатча, ол тоюның я-да мумуң йүзүне басылярды. Шейле-де ол ресминаманың я-да башга затларың галп нусгасы эдилмез ялы уланылярды, шол санда, гапылара ве мазарлара басылярды. Гадымы дөвүрде мөхүрлери гаты материалдан, ягны дашдан, пилиң сүңкүнден я-да агачдан ясап, оларың йүзүне шекиллери, я-да харплары оюп язярдылар. Мөхүр сөзи гөчме маныда хем уланылып, бир задың гизлин я-да сырдыгыны, хакыкатдыгыны, эесиниң бардыгыны гөркезйәрди (Мт 27:66; Ях 6:27; Эф 1:13; Ыл 5:1; 9:4).
Мукаддес гуллук.
Мукаддес ер.
Худая сежде эдилйән йөрите ер. Йөне көпленч чадыр я-да Иерусалимдәки ыбадатхана гөз өңүнде тутуляр. Бу җүмле Худайың гөкдәки месгени хөкмүнде хем уланыляр (Мүсч 25:8, 9; 2Пат 10:25; 1Йлз 28:10; Ыл 11:19)
Мукаддес; мукаддеслик.
Ехова махсус хәсиет; ахлак тайдан пәклиги ве мукаддеслиги аңладяр (Мүсч 28:36; 1Шм 2:2; Ях 17:11). Еврей ве грек дилинден «мукаддес», «мукаддеслик» дийип терҗиме эдилен сөзлер адамлара (Мр 6:20; Рес 3:21), затлара (Рм 7:12; 11:16; 2Тм 3:15), ерлере (Мт 4:5; Рес 7:33; Ев 9:1), белли бир ишлере (Мүсч 36:4) дегишли уланыланда, мукаддес Худай үчин айрылып гоюлмагы я-да мукаддес эдилмеги аңладяр. Шейле затлар диңе Ехова гуллук этмекде уланыляр. Инҗил китабында олар адамың пәк эдим-гылымыны гөркезмек үчин хем уланыляр (2Кр 7:1; 1Пт 1:15, 16).
Мукаддес отаг.
Чадырың я-да ыбадатхананың илкинҗи ве улы отагы. Ол Иң мукаддес отагдан тапавутланяр. Чадырың Мукаддес отагында алтын чырадан, бухур якылян алтын сыпа, чөрек гоюлян стол ве алтын гаплар дурярды; ыбадатхананың Мукаддес отагында болса алтын сыпа, он саны алтын чырадан ве чөрек гоюлян он саны стол дурярды (Мүсч 26:33; Ев 9:2).
Мукаддес рух.
Мукаддес сыр.
Мусаның кануны.
Мүнечҗим.
Гелеҗекде болҗак вакалары айтмак үчин, Гүнүң, Айың ве йылдызларың херекетини өвренйән адам (Мт 2:1).
Худайың Иса Месихиң шәгиртлерине берен ады (Рес 11:26; 26:28).
Н
Назаретли.
Накыл.
Пайхаслы айдылан сөз я-да чуңңур хакыкаты бары-ёгы бирнәче сөз билен айтмаклык. Көпленч бир зады өвретмек үчин айдярлар. Мукаддес Язгыларда накыл матал я-да тапмача гөрнүшинде хем душ гелйәр. Накылларда хакыкат шахырана сөзлер билен көпленч метафора гөрнүшинде беян эдилйәр. Белли бир адамларың үстүнден гүлмек я-да олары язгармак үчин айдылян сөзлериң кәбири ил арасында накыл болуп галды (Вг 12:9; 2Пт 2:22).
Нард.
Нард өсүмлигинден алынян ачык гызыл реңкли гымматбаха, якымлы ыслы яг (Nardostachys jatamansi). Бахасының гыммат боландыгы үчин, оңа көпленч хили пес яг гошулярды ве кәте оны ясама эдйәрдилер. Шонуң үчин Исаның үстүне гуйлан яга Маркус билен Яхяның «сап нард» диендиги гең галдырмаяр (Мр 14:3; Ях 12:3).
Нисан.
Вавилон сүргүнинден соң, абиб айына берлен тәзе ат. Ол ехудыларың мукаддес календары боюнча биринҗи, адаты календары боюнча единҗи ай хасапланяр. Бу ай мартың ортасындан апрелиң ортасына ченли довам эдйәр (Нех 2:1). Ехудыларың Пасха байрамы 14-нҗи нисанда белленилйәрди, Иса Месих хем Ятлама агшамыны шол гүн беллемеги ёла гоюпды (Лк 22:15, 19, 20). Эдил шол гүн хем Иса җебир пүрсүне чүйленипди (Лк 23:44—46).
Новбахар.
Илкинҗи доглан огла айдыляр. Гадымы дөвүрде машгалада новбахар огул хорматланярды ве ол какасы арадан чыкандан соң, машгаласының аладасыны этмек борҗуны өз үстүне алмалыды. Иса хем Ехованың новбахар оглы хасапланяр, себәби ол әхли ярадылан затларың илкинҗисиди ве өлүмден илкинҗи болуп дирелдилипди (Гелч 25:33; Мүсч 11:5; Кл 1:15; Ыл 1:5).
Нәлет.
Бирине я-да бир зада айдылян гаргыш. Ол Худая дил етирмекден я-да гахар-газапдан тапавутланяр. Көпленч ресми тайдан айдылян хабара я-да өңүнден ыглан эдилен эрбетлиге нәлет дийилйәр. Худай я-да ыгтыярлы адам нәлетләнде, ол ваҗып ве гүйчли велилик хасапланярды (Гелч 12:3; Сн 22:12; Мр 11:21; Рес 23:12; Рм 12:14; Гл 3:10).
О
Омын.
«Гой, шейле болсун» я-да «хакдыр» диймеги аңладяр. «Омын» дийип терҗиме эдилен еврей сөзи «вепалы, ыгтыбарлы» диймекдир. «Омын» диййән адам эдилен касам, айдылан дога я-да сөз билен разылашяндыгыны гөркезйәрди. Ылхам китабында Исаның титулы хөкмүнде хем уланыляр. Шейле-де доганың соңунда «Омын» дийилйәр (Кант 27:26; 1Йлз 16:36; Рм 1:25; Ыл 3:14).
Ондан бир бөлек.
Хасылың, малларың я-да пулуң ондан бир бөлеги, я-да 10 гөтерими. Эсасан, дини максат билен берилйән я-да төленйән төлег, зекат (Мл 3:10; Кант 26:12; Мт 23:23; Ев 7:5). Мусаның канунына гөрә хер йыл ериң хасылының ве малларың ондан бир бөлеги левилери голдамак үчин берилйәрди. Левилер болса алан затларының ондан бир бөлегини Харуның неслинден болан руханылары голдамак үчин берйәрдилер. Мундан башга-да ягшылык этмек үчин берилйән «ондан бир бөлек» садакалар хем барды. Эмма бу затлар месихчилерден талап эдилмейәр.
От көли.
«Күкүрт билен янян от көли» диен җүмле гөчме маныда уланылып, «икинҗи өлүми» аңладяр. Тоба этмейән гүнәкәрлер, Иблис, хатда өлүм билен Габыр (я-да Гадес) хем шол ере зыңлар. Рухы шахсыетлер, өлүм ве Габыр отда янмаяндыгы үчин, «от көли» хемишелик гыналян ери дәл-де, эбедилик ёк эдилмеги аңладяр (Ыл 19:20; 20:14, 15; 21:8).
П
Падыманың таягы.
Сыгыр чопаның маллары бакмак үчин уланян узын таягы; онуң уҗунда йити демири боляр. Шейле таяк пайхаслы адамың айдян сөзлери билен деңешдирилип, диңлейҗә пайхаслы маслахата эермәге көмек эдйәр. «Таяга депмек» диен җүмле кесирлик эдйән өкүзиң чопаның таягына гаршылык гөркезйәндигини аңладяр ве нетиҗеде, ол өзүне зыян етирйәр (Рес 26:14; Ср 3:31).
Палчы.
Гелеҗеги айдян адам. Мукаддес Язгыларда җадыгөйлик билен мешгулланян руханылар, палчылар, мүнечҗимлер ве башга-да шуңа меңзеш ишлер билен мешгулланян адамлар агзаляр (Лв 19:31; Кант 18:11; Рес 16:16).
Пасха.
Патышалык хасасы.
Хөкүмдарың элиндәки хаса я-да таяк. Ол патышалык ыгтыярының нышаны хасапланярды (Гелч 49:10; Ев 1:8).
Пентикост.
Иерусалимде белленилйән эсасы үч байрамчылыгың икинҗиси. Оңа ехудыларың әхли эркек адамлары гатнашмалыды. Пентикост «эллинҗи (гүн)» диймеги аңладяр. Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабында оңа Хасыл байрамы я-да Хепделер байрамы дийилйәр. Оны 16-нҗы нисандан соң 50-нҗи гүни беллейәрдилер (Мүсч 23:16; 34:22; Рес 2:1).
Пергамент.
Гойнуң, гечиниң я-да гөләниң хамындан тайярланан материал болуп, онуң йүзүне хат язярдылар. Ол папирусдан хас берк хасапланярды ве Мукаддес Язгыларың голязмалары үчин уланылярды. Павлусың Тимотеоса гетирмеги табшыран пергаментлери Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабының парчалары болан болмалы. Өли деңзинде тапылан кәбир голязмалар пергаментлере языланды (2Тм 4:13).
Перишделер.
Еврейче малак ве грекче аггелос сөзлери гөни маныда «хабарчы» диймеги аңладяр. Эгер рухы шахсыетлер гөз өңүнде тутулян болса, олара «перишде» дийилйәр (Гелч 16:7; 32:3; Як 2:25; Ыл 22:8). Перишделери, ягны гүйчли рухы шахсыетлери Худай адамлардан хас өң ярадыпды. Мукаддес Язгыларда олара «мукаддес (я-да он мүңлерче) перишделер», «Худайың огуллары», «даң йылдызлары» хем дийилйәр (Кант 33:2; Эй 1:6; 38:7; Яхд 14). Перишделере несил дөретмек укыбы берилмеди; оларың хер бири айратынлыкда ярадылды. Оларың саны 100 миллиондан хем говракдыр (Дн 7:10). Мукаддес Язгылара гөрә оларың херсиниң ады ве бири-биринден тапавутланян хәсиетлери бар. Муңа гарамаздан, олар песгөвүнли болуп, өзлерине сежде эдилмегини ислемейәр, хатда көпүси адыны айтмакдан хем гача дуряр (Гелч 32:29; Лк 1:26; Ыл 22:8, 9). Олар хер дүрли везипелери эеләп, дүрли-дүрли юмушлары берҗай эдйәрлер. Меселем, Ехованың тагтының өңүнде гуллук эдйәрлер, Онуң хабарыны етирйәрлер, Ехованың ер йүзүндәки гуллукчыларына хызмат эдйәрлер, Худайың хөкүмлерини амала ашырярлар ве вагыз ишини голдаярлар (2Пат 19:35; Зб 34:7; Мт 4:11; Лк 1:30, 31; Ыл 5:11; 14:6). Гелеҗекде болса олар Армагеддон сөвешинде Исаны голдарлар (Ыл 19:14, 15).
Петир байрамы.
Ысрайылларың хер йыл беллейән үч байрамчылыгының бириди. Ол нисан айының 15-не, ягны Пасха байрамындан соң башланярды ве еди гүн довам эдйәрди. Бу байрамчылык олара Мүсүрден чыкандыгыны ятладярды ве шол гүнлер диңе хамырмаясыз чөрек иймелиди (Мүсч 23:15; Мр 14:1).
Порнея.
(Середиң: АХЛАКСЫЗЛЫК).
Проконсул.
Пүрс.
Җенаятчыны чүйлемек я-да асып гоймак үчин уланылян дик агач. Кәбир халклар җенаятча өлүм җезасыны бермек я-да онуң җеседини асып гоймак үчин пүрс уланярдылар. Муны башгалара дуйдурыш бермек я-да онуң кемсидилендигини гөркезмек үчин эдйәрдилер. Сөвешде залымлыгы билен таналан ассириялылар есир дүшенлериң җеседини уҗы йити пүрсүң ёкарсындан асярдылар, ягны пүрси адамың гарнындан гечирип, дөшүне ченли сокуп гойярдылар. Эмма ехудыларың кануны боюнча, Худая дил етирен я-да бутпаразлыга баш гошан эрбет җенаятчыны илки дашлап, я-да башга усул билен өлдүрип, соңра онуң җеседини башгалара дуйдурыш хөкмүнде пүрсден, я-да агачдан асярдылар (Кант 21:22, 23; 2Шм 21:6, 9). Римлилер хем кәте җенаятчыны пүрсе даңып гойярдылар. Шейдип, ол тә агырыдан, сувсузлыкдан, ачлыкдан я-да Гүнүң җөвзасындан өлйәнчә бирнәче гүнләп асылып дурярды. Эмма кәбир ягдайларда Исаны эдишлери ялы, адамың эл-аягыны пүрсе чүйләп җезаландырярдылар (Лк 24:20; Ях 19:14—16; 20:25; Рес 2:23, 36). (Середиң: ҖЕБИР ПҮРСИ).
Пыгамберлик.
Худайың ислегини аян я-да ыглан эдйән ылхамлы хабар. Пыгамберлик дийленде, ахлак кадаларыны өвретмеги, Худайың табшырыгыны я-да хөкүмини, я-да гелеҗекде болҗак затлары ыглан этмеги хем өз ичине алып билер (Мт 13:14; 2Пт 1:20, 21).
Р
Ресул.
Рух.
Еврейче руах, грекче пневма. Көпленч «рух» дийип терҗиме эдилен бу сөзүң энчеме манысы бар. Ол гөзе гөрүнмейәр, йөне бардыгыны гүйҗүнден дуйса боляр. «Рух» диен еврей ве грек сөзлери 1) ели, 2) ер йүзүндәки җанлы-җандарларың яшайыш гүйҗүни, 3) адамы бир зады этмәге я-да айтмага хөвеслендирйән йүрегинден чыкян гүйҗи, 4) гөзе гөрүнмейән гөзбашдан ылхамланып айдылан сөзлери, 5) рухы шахсыетлери ве 6) Худайың херекет эдйән гүйҗүни я-да мукаддес рухы аңладяр (Мүсч 35:21; Зб 104:29; Мт 12:43; Лк 11:13).
Руханы.
Худайың векили хөкмүнде гуллук эдип, халка Худай ве онуң канунлары хакда гөркезме берйән адам. Шейле-де руханылар Худайың өңүнде дуруп, халк үчин гурбанлары гетирйәрди, төвеллачы болярды ве дога-дилег эдйәрди. Мусаның кануны берилмәнкә, машгалабашылар өз өй-ичериси үчин руханы хөкмүнде гуллук эдйәрдилер. Мусаның канунына гөрә леви тайпасындан болан Харуның машгаласындакы эркек адамлар руханы белленйәрди. Левилериң галан эркеклери болса олара көмек эдйәрди. Тәзе әхт баглашыланда, рухы Ысрайыл руханылар халкы, Иса Месих болса Баш Руханы болды (Мүсч 28:41; Ев 9:24; Ыл 5:10).
С
Сабат гүни.
Ехудыларда хепдәниң единҗи гүни. Еврей дилинде «дынч алмак; бес этмек» диймеги аңладяр. Ол анна гүни Гүн яшандан тә шенбе гүни Гүн яшянча довам эдйәр. Йылың довамында болян кәбир байрамчылык гүнлерине хем, меселем, 7-нҗи ве 50-нҗи йыллара «Сабат йыллары» дийилйәрди. Сабат гүни хич хили иш эдилмели дәлди, диңе руханылара Худайың өйүнде гуллук этмәге ругсат берилйәрди. Сабат йылларында экин мейданлары хем дынч алмалыды; ехудылар илдешлерине берен карзыны ызына алмалы дәлди. Мусаның канунында Сабат гүни билен баглы берлен чәклендирмелер пайхаслыды, эмма дини ёлбашчылар оңа кем-кемден гошмача дүзгүнлери гиризип башладылар. Нетиҗеде, Исаның гүнлеринде олары берҗай этмек халка җуда кын болярды (Мүсч 20:8; Лв 25:4; Лк 13:14—16; Кл 2:16).
Садака.
Мәтәчлере берилйән көмек. Бу бабатда Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабында гөнүден-гөни агзалмаса-да, Канунда ысрайыллыларың гарып адамларың өңүнде нәхили борчларының бардыгы хакда йөрите гөркезме берилйәр (Мт 6:2).
Саддукейлер.
Ехудыларың ады белли дини топары. Бу топар ат-абрайлы (аристократ) бай адамлардан ве ыбадатханадакы ишлериң үстүнден улы ыгтыяры болан руханылардан ыбаратды. Олар фарисейлериң гиризен энчеме дәп-дессурларыны ве таглыматларыны кабул этмейәрдилер. Саддукейлер дирелише ве перишделериң бардыгына ынанмаярды. Олар Иса гаршы чыкярды (Мт 16:1; Рес 23:8).
Салгыт.
Адама салынян төлег (Нех 5:4; Рм 13:7).
Саман.
Галла совруланда, дәнеден айрылан габык гөз өңүнде тутуляр. Саман сөзи гөчме маныда уланылып, дерде ярамаян ве герекмейән зады аңладяр (Зб 1:4; Мт 3:12).
Самария.
200 йыл төвереги Ысрайылың 10 тайпалы демиргазык патышалыгының пайтагты болупды ве шол патышалыгың эелейән юрдуның адыды. Ол Самария дагының үстүнде гурлупды. Исаның гүнлеринде Самария Рим велаятының адыды, онуң демиргазык тарапында Җелиле, гүнортасында болса Яхуда ерлешйәрди. Адатча, Иса шол ерлерде вагыз этмекден сакланярды, йөне кәте онуң ичинден гечмели боланда, яшайҗылары билен гүррүңдеш болярды. Петрус Патышалыгың гөчме маныдакы икинҗи ачарыны улананда, самариялылар мукаддес рухы алыпды (1Пат 16:24; Ях 4:7; Рес 8:14).
Самариялылар.
Башда Ысрайылың 10 тайпалы демиргазык патышалыгының яшайҗыларының адыды. Эмма б. э. өң 740-нҗы йылда ассириялылар Самарияны басып аланларында, ол ере өзге миллетли адамлары хем гөчүрип гетирдилер. Исаның гүнлеринде самариялылар дийленде, хич хили миллети я-да дөвлети аңлатмаярды, адатча, гадымы Шекемиң ве Самарияның голайында ерлешйән дини топара дегишли адамлар гөз өңүнде тутулярды. Оларың ынанчлары ехуды динине уйян адамларыңкыдан дүйпгөтер тапавутланярды (Ях 8:48).
Секта.
Белли бир дүшүнҗә берк япышян я-да өз ынанчларына ве ёлбашчысына эерйән топар. Бу сөз иудаизмден дөрән эсасы ики дини топара, ягны фарисейлере ве саддукейлере дегишли уланылярды. Адамлар, мегерем, месихчилери иудаизмден айрылан топар хасаплап, олара «секта» я-да «назаретлилериң (сектасы)» диййәрдилер. Вагтың гечмеги билен, месихчилер йыгнагында хем секталар дөрәп башлады. Меселем, Ылхам китабында «Николаның (сектасы)» айратын агзалып гечилйәр (Рес 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ыл 2:6; 2Пт 2:1).
Синагога.
«Йыгнанышмак» диймеги аңладяр. Эмма Язгыларың көп ерлеринде «синагога» дийленде, ехудыларың Мукаддес Язгылары окамак, гөркезме алмак, вагыз этмек ве дога этмек үчин йыгнанышян ери я-да җайы гөз өңүнде тутуляр. Исаның гүнлеринде Ысрайылың бираз улурак шәхерлеринде бир синагога, хас улы шәхерлеринде болса бирден артык синагога барды (Лк 4:16; Рес 13:14, 15).
Синедрион.
Сион; Сион дагы.
Ябусларың Ябус шәхеринде гуран галасының ады. Ол Иерусалимиң гүнорта-гүндогар тарапындакы депеде ерлешйәрди. Давут оны басып алансоң, ол ерде патыша көшгүни гурды. Шонда оңа «Давудың шәхери» дийип ат дакылды (2Шм 5:7, 9). Давут ол ере Әхт сандыгыны гечиренде, Сион, эсасан-да, Ехова үчин мукаддес даг болды. Вагтың гечмеги билен, Мория дагында гурлан ыбадатхана хем Сиона дегишли хасапланярды. Сион кәте тутуш Иерусалим шәхерини-де өз ичине алярды. Инҗил китабында ол көпленч гөчме маныда уланыляр (Зб 2:6; 1Пт 2:6; Ыл 14:1).
Сирия; сириялылар.
Инҗил китабында агзалян Сирия Рим империясының бир велаяты болуп, пайтагты Антиохияды. Ол Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабында агзалян Сирияның (оңа Арамея хем дийилйәрди) территориясына гараныңда хас улы ери эелейәрди. Сирияның хәкими тутуш Палестина хем гөзегчилик эдйәрди (Лк 2:2; Рес 18:18; Гл 1:21).
Сирт.
Демиргазык Африкада ерлешйән Ливияның кенарякасындакы чәгели, көп ялпак ерлери болан ики саны улы айлаг. Гадымы дөвүрлерде деңизчилер ол ерден горкярды, себәби сувуң элмыдама дашып ве гайдып дуряндыгы үчин ялпак ерлер үйтгәп дурярды (Рес 27:17).
Соңкы гүнлер.
Мукаддес Язгыларда «соңкы гүнлер» дийленде, тарыхы вакаларың иң ёкары дереҗесине етмели дөври гөз өңүнде тутуляр (Эзк 38:16; Дн 10:14; Рес 2:17). Пыгамберлигиң дүйп максадыны гөз өңүнде тутсаң, соңкы гүнлер бары-ёгы бирнәче я-да энчеме йылы өз ичине алып билер. Эмма Мукаддес Язгыларда «соңкы гүнлер» диен җүмле, эсасан-да, хәзирки дөвүрде Исаның гөзе гөрүнмән хөкүм сүрйән дөврүни аңладяр (2Тм 3:1; Як 5:3; 2Пт 3:3).
Спиритизм.
Адам өленде, онуң рухы чыкып, яшамагыны довам эдйәр диен таглымат. Бу таглымата гөрә адамлар шол рух билен геплешип билйәр. Олар муны, эсасанам, җадыгөйлер, ягны рухларың тәсирине аңсатлык билен дүшйән адамлар аркалы эдйәрлер. «Җадыгөйлик (спиритизм) билен мешгулланмак» диен җүмле грекче формакия сөзүнден гелип чыкып, гөни маныда «дерман» я-да «неше серишделерини уланмагы» аңладяр. Гадымы дөвүрде җадыгөйлик билен мешгулланмак үчин җынлары чагыранларында, дерманлары уланыпдырлар. Шонуң үчин бу җүмле спиритизм билен багланышыклы дийсе боляр (Гл 5:20; Ыл 21:8).
Стоик философлары.
Грек философиясына эерйән адамлар. Олар сагдын дүшүнҗә ве тебигата гөрә яшамаклыгың хакыкы багта элтйәндигине ынанярдылар. Оларың пикири боюнча, хакыкатдан пайхаслы адам агыра я-да леззете бипервай гараяр (Рес 17:18).
Сува чүмдүрилмек.
Сурнай.
Демирден ясалан ве үфленип чалынян саз гуралы. Оны ышарат бермек үчин хем уланярдылар. Сурнайың сеси көпленч гөчме маныда Ехованың хөкүмлерини я-да Ол тарапындан болҗак ваҗып вакалары ыглан этмеги аңладяр (1Кр 15:52; Ыл 8:7—11:15).
Сүлейманың сүтүнлери.
Исаның гүнлеринде ыбадатхананың дашкы ховлусындакы үсти япык гечелге. Ол ыбадатхананың гүндогар тарапында ерлешйәрди. Адамлар онуң Сүлейманың гуран ыбадатханасындан галандыгына ынанярдылар. Иса хем «гыш паслы» шол ере барыпды, I асырдакы месихчилер Худая сежде этмек үчин шол ерде йыгнанышярдылар (Ях 10:22, 23; Рес 5:12).
Сүннетленмек.
Сүтүн.
Т
Тайярлык гөрүлйән гүн.
Талант.
Ехудыларың иң улы аграм өлчеги ве пул бирлиги. Онуң аграмы 34,2 килограма деңди. Грек таланты кичи болуп, аграмы 20,4 килограма деңди (1Йлз 22:14; Мт 18:24).
Тартар.
Туссаг эдилмек ялы кемсидиҗи ягдай. Нухуң гүнлериндәки гулак асмадык перишделер шол ере зыңлыпды. 2 Петрус 2:4-де уланылян тартаро (ягны «Тартара зыңмак») ишлиги «гүнә эден перишделериң» бутпаразларың роваятында агзалян Тартара (ягны ериң ашагындакы түрмә ве пес дереҗели таңрыларың зыңылян гараңкы ере) зыңландыгыны аңлатмаяр. Гайтам, бу оларың гөкдәки месгенинден ве хорматлы ягдайындан махрум болуп, кемсидилендигини хем-де Худайың ниетине дүшүнмез ялы, оларың аң-дүшүнҗесиниң күтелдилип, гараңкы ягдая салнандыгыны гөркезйәр. Шейле-де Мукаддес Язгылардан гөрнүши ялы, олара аҗы гелеҗек гарашяр, ягны олар ёлбашчылары Шейтан Иблис билен билеликде хемишелик ёк эдилер. Шейлеликде, Тартар сөзи шол питне турзан перишделериң җуда кемсидилен ягдайдадыгыны гөркезйәр. Бу сөз Ылхам 20:1—3-нҗи аятларда агзалян «дүйпсүз чуңлугы» аңлатмаяр.
Тоба этмек.
Төвеллачы. Ики тарапы ярашдырян адам. Мукаддес Язгыларда Муса билен Иса Канун әхтиниң ве тәзе әхтиң төвеллачылары дийилйәр (Гл 3:19; 1Тм 2:5; Ев 12:24).
Төлег.
Адамы туссаглыкдан, җезадан, эҗирден, гүнәден, хатда борчдан азат этмек үчин төленйән хак. Ол хемише пул аркалы төленмейәр (Иш 43:3). Төлег дүрли ягдайларда төленйәрди. Меселем, Ысрайылда новбахар огланлар я-да новбахар эркек маллар Ехованыңкы хасапланярды. Олар Ехова үчин уланмакдан азат эдиленде, төлег төлемелиди я-да сатын алмалыды (Сн 3:45, 46; 18:15, 16). Эгер идегсиз галан ховплы өкүз бирини өлдүрсе, онда онуң хоҗайыны өлүм җезасындан азат болмак үчин төлег төлемелиди (Мүсч 21:29, 30). Эмма кимдир бирини билгешлейин өлдүрен адам үчин берилйән төлег кабул эдилмейәрди (Сн 35:31). Мукаддес Язгыларда, эсасан-да, Месихиң төлән төлеги ныгталып гечилйәр. Ол адамзады гүнәден ве өлүмден халас этмек үчин өз җаныны гурбан этди (Зб 49:7, 8; Мт 20:28; Эф 1:7).
Туты.
Тәзе ай.
Ехудыларың календары боюнча хер айың биринҗи гүни. Ехудылар оны беллемек үчин биле йыгнанышып, байрам эдйәрдилер, йөрите гурбанлары гетирйәрдилер. Вагтың гечмеги билен, ол гүн ваҗып милли байрамчылыгына өврүлди ве адамлар шол гүн ишлемейәрдилер (Сн 10:10; 2Йлз 8:13; Кл 2:16).
Тәмизлик.
Мукаддес Язгылара гөрә диңе бир беден тайдан арассалыгы дәл-де, эйсем, чирксиз ве айыпсыз болмагы, зына ялы хер хили хапалыкдан арассаланып, беден хем-де рухы тайдан арассалыгы аңладяр. Тәмизленмек дийленде, Мусаның канунына гөрә арасса болмак хем гөз өңүнде тутуляр (Лв 10:10; Зб 51:7; Мт 8:2; 1Кр 6:11).
У
Улы руханы.
Ү
Үзүм сыкылян ер. Адатча, хек дашындан оюлып ясалан ики саны чукур (гап). Чукурларың бири бейик болуп, бейлекиси билен кичиҗик арык аркалы бирлешдирилйәрди. Үзүми бейикде дуран чукурда сыкярдылар, шонда онуң ширеси песдәки чукура акярды. Бу җүмле гөчме маныда Худайың хөкүмини аңладяр (Ыл 19:15).
Ф
Фараон.
Мүсүр патышаларының титулы. Мукаддес Язгыларда бәш фараоның ады агзаляр: Шишак, Со, Тирхак, Нехо ве Хопра. Эмма галанларының, меселем, Ыбрайым, Муса ве Юсуп билен иш салшан фараонларың атлары агзалмаяр (Мүсч 15:4; Рм 9:17).
Фарисейлер.
Б. э. I асырында ехудыларың ады белли дини топары. Олар руханылар неслинден дәлди, йөне Кануның уҗыпсыз талапларына берк эерйәрдилер ве язылмадык дәп-дессурлары гиризип, олары Канун билен дең дереҗеде гойдулар (Мт 23:23). Олар грек медениетиң ислендик тәсирине гаршы чыкярдылар, Кануны ве дәп-дессурлары говы билйән адамлар хөкмүнде халкың үстүнден улы ыгтыяры барды (Мт 23:2—6). Оларың кәбири Меҗлисиң агзаcы болупдыр. Фарисейлер көпленч Сабат гүни, дәп-дессурлар, гүнәкәрлер ве салгытчылар билен гатнашмак бабатда Иса гаршы чыкярдылар. Оларың кәбири, меселем, тарсуслы Савул месихчи болды (Мт 9:11; 12:14; Мр 7:5; Лк 6:2; Рес 26:5).
Х
Халдейлер.
Тигр ве Евфрат деряларының төверегинде яшаян халк. Гадымы дөвүрде Халдей топрагының эсасы шәхери Ур хасапланярды; ол Ыбрайымың догдук меканыды (Рес 7:4).
Халыпамызың агшам нахары.
Исаның өлүминиң ятлама агшамы. Онда хамырмаясыз чөрек ийилйәрди ве шерап ичилйәрди. Олар Месихиң беденини ве ганыны аңладяр. Инҗиле гөрә месихчилерден оны беллемек талап эдилйәр, шонуң үчин оңа «Ятлама агшамы» дийилмеги ерликлидир (1Кр 11:20, 23—26).
Хамырмая.
Хапа; харам.
Беден тайдан хапалыгы я-да ахлак кадалары бозмагы аңладяр. Йөне Мукаддес Язгыларда көпленч Мусаның канунына гаршы гелйән я-да арасса болмадык затлар гөз өңүнде тутуляр (Лв 5:2; 13:45; Мт 10:1; Рес 10:14; Эф 5:5). (Середиң: ТӘМИЗЛИК).
Харман җайы.
Галла хасылының дөвлүп алынян ери. Адатча, ол тегелек болуп, бейик депәниң үстүнде, ягны елиң өвүсйән еринде ерлешйәрди (Рт 3:2; Мт 3:12). (Середиң: ГАЛЛА СОВУРМАК).
Хасрат.
Кимдир бири арадан чыканда я-да бетбагтчылык боланда билдирилйән дуйгы. Гадымы дөвүрде белли бир вагт хасрат чекмек дәби барды. Адамлар хасрат чекенде, диңе бир сес эдип агламан, эйсем, йөрите эшик геййәрдилер, башына күл совурярдылар, эгин-эшигини йыртярдылар ве гурсакларына урярдылар. Өлен адамы җайланларында, кәте хакына тутулян яс агычыларыны хем чагырярдылар (Эс 4:3; Мт 11:17; Мр 5:38; Ях 11:33; Ыл 21:4).
Хаясыз ишлер.
Хейвере.
Агыр дери кесели. Мукаддес Язгыларда агзалян бу кеселиң ады шу гүнлер уланылмаяр. Себәби ол диңе адамларда дәл, эйсем, эгин-эшикде ве җайларда хем болярды. Шейле кеселе учран адама хейвере кеселли адам дийилйәрди (Лв 14:54; Лк 5:12).
Хиродес.
Ехудыларың үстүнден хөкүм сүрмек үчин, Рим тарапындан белленилен хөкүмдарларың машгала ады (династиясы). Оларың биринҗиси Бейик Хиродес. Ол Иерусалимиң ыбадатханасында гурлушык ве беҗериш ишлерини гечирендиги билен таналяр. Исаны ёк этмек үчин чагалары өлдүрмеги буйран хем шолды (Мт 2:16; Лк 1:5). Бейик Хиродесиң огуллары Хиродес Архелас билен Хиродес Антипас какаларының хөкүм сүрен кәбир ерлерине гөзегчилик этмәге белленилипди (Мт 2:22). Антипас Рим империясының белли бир территориясының дөртден бир бөлегиниң хәкимиди (тетрархыды). Исаның үч ярым йыл гуллук эден дөври ве Ресулларың ишлери китабының 11-нҗи бабына ченли оңа «патыша» хем дийилйәрди (Мр 6:14—17; Лк 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6—15; Рес 4:27; 13:1). Соңра Бейик Хиродесиң агтыгы Хиродес Агриппа I бираз вагт хөкүм эдйәр ве оны Худайың перишдеси кеселе учрадып өлдүрйәр (Рес 12:1—6, 18—23). Онуң оглы Хиродес Агриппа II беллененде, ол ехудыларың Риме гаршы турзан питнесине ченли хөкүм сүрди (Рес 23:35; 25:13, 22—27; 26:1, 2, 19—32).
Хиродесиң тарапдарлары.
Олара хиродесчилер хем диййәрдилер. Олар миллетпараз сыясы топарың агзасы болуп, Римиң ёлбашчылыгы астында Хиродесиң максадыны голдаярдылар. Кәбир саддукейлер хем шу топара дегишли болан болмалы. Хиродесчилер Иса гаршы чыкмак үчин фарисейлере гошулыпдылар (Мр 3:6).
Ховлы.
Чадырың төверегиндәки дашы гермев билен айланан ер. Ыбадатхана гурланда болса, онуң эсасы җайының дашына дивар айланан ере айдылярды. Чадырың ховлусында, соңра ыбадатхананың ички ховлусында якма гурбанлары хөдүрленйән гурбанлык сыпасы дурярды. Мукаддес Язгыларда җайлар ве ерлер билен баглы ховлулар хем агзаляр (Мүсч 8:13; 27:9; 1Пат 7:12; Мт 26:3; Мр 15:16; Ыл 11:2).
Хош хабар.
Хөдүрленйән чөреклер.
Хөкүм гүни.
Белли бир топарың, халкың я-да бүтин адамзадың Худайың өңүнде җогап берҗек гүни, я-да вагты. Шонда өлүме мынасып адамлар җезаландырылар, башгалара болса халас болуп, эбеди яшайша говушмага мүмкинчилик берлер. Иса Месих ве ресуллар «Хөкүм гүнүнде» диңе бир хәзир яшаянларың дәл, эйсем, өлен адамларың хем Худайың өңүнде җогап берҗекдигини айтдылар (Мт 12:36).
Хөкүм күрсүси.
Худайың Патышалыгы.
Хызматчы.
Диаконос диен грек сөзи көпленч «гуллукчы» я-да «хызматчы» дийип терҗиме эдилйәр. «Хызматчы» дийленде, йыгнагың яшулулар маслахатына көмек эдйән гуллукчы доган гөз өңүнде тутуляр. Шейле хорматлы гуллуга белленмек үчин, ол Мукаддес Язгылардакы талаплара лайык гелмели (1Тм 3:8—10, 12).
Хәким.
Рим колонияларында хөкүмет ёлбашчылары хасапланярды. Олар тертип дүзгүне, пул меселесине, кануны бозян адамлары хөкүм этмәге ве чыкарылан хөкүмиң берҗай эдилмегине җогап берйәрдилер (Рес 16:20).
Ц
Цезарь.
Ч
Чатма байрамы.
Оңа Чатма-теләр байрамы хем дийилйәрди. Ол еврейлериң этаним айының 15-ден 21-не ченли довам эдйәрди. Оны дайханчылык йылы гутаранда, ягны хасыл йыгымы тамамлананда беллейәрдилер. Бу байрамчылык ысрайыллылар үчин шатлыклы вака болуп, олар галла өнүмине берекет берен Ехова миннетдарлык айдярдылар. Байрамчылык гүнлери халк чадырда яшаярды, бу олара Мүсүрден чыкан вагтыны ятладярды. Шейле-де ол Иерусалимде белленилйән үч байрамчылыгың бириди ве оңа эркек адамлар хөкман гитмелиди (Лв 23:34; Эз 3:4; Ях 7:2).
Чекиртге.
Мөр-мөҗек; оларың кәбир гөрнүшлери улы топар болуп учяр. Мусаның канунына гөрә олар арасса хасапланып, ийсе болярды. Чекиртгәниң улы сүрүси өңүнден чыкан бар затлары ялмап-ювудярды ве ёк эдйәрди. Оларың гелмеги бетбагтчылык хасапланярды (Мүсч 10:14; Мт 3:4).
Ш
Шах.
Хайваның шахы гөз өңүнде тутуляр. Онда ичги, яг, сыя ве косметика серишделери сакланылярды. Ол саз я-да хабар бериш гураллары хөкмүнде хем уланылярды (1Шм 16:1, 13; 1Пат 1:39; Эзк 9:2). «Шах» диен сөз көпленч гөчме маныда уланылып, гүйҗи, басып алмагы ве еңши аңладяр (Кант 33:17; Мк 4:13; Лк 1:69).
Шейтан.
Ы
Ыбадатхана.
Ысрайыллыларың Иерусалимдәки сежде эдйән ери. Ол сөкүлип-дүзүлйән чадырың ерине гурлупды. Илкинҗи ыбадатхананы Сүлейман гуруп, вавилонлылар тарапындан юмрулыпды. Икинҗи ыбадатхананы болса ысрайыллылар Вавилон есирлигинден гайдып геленден соң, Зерубабел гурупды. Соңра Бейик Хиродес ыбадатханада беҗериш ишлерини гечирип, оны гайтадан дикелдипди. Ыбадатхана кәте «өй» хем дийилйәрди (Мт 21:13; Лк 11:51; 1Йлз 29:1; 2Йлз 2:4; Мт 24:1).
Ынсан оглы.
Инҗилиң илкинҗи дөрт китабында такмынан 80 гезек душ гелйәр. Ол Иса Месихе дегишли уланылып, онуң ынсан беденинде догландыгыны гөркезйәр. Бу онуң йөне бир ынсан беденине өврүлен рухы шахсыет дәл-де, хакыкатдан-да ынсан боландыгыны аян эдйәр. Шейле-де бу җүмле Исаның Даныел 7:13, 14-нҗи аятлардакы пыгамберлиги берҗай этҗекдигини гөркезйәр. Төврат, Зебур ве Пыгамберлер китабында Эзекиел билен Даныеле хем «ынсан оглы» дийилйәр. Шейдип, оларың бейлеки адамлардан тапавутланяндыгы ве оларың айдян хабарының Худайдандыгы ныгталяр (Эзк 3:17; Дн 8:17; Мт 19:28; 20:28).
Ысрайыл.
Худайың Якуба дакан ады. Соңра бу ат онуң тутуш неслине дегишли болды. Көпленч Якубың 12 оглуна Ысрайыл огуллары, Ысрайыл өйи, ысрайыл халкы я-да ысрайыллылар дийилйәрди. Гүнорта патышалыкдан бөлүнип айрылан он тайпалы демиргазык патышалыгына хем Ысрайыл дийилйәрди. Соңра бу ат месх эдилен месихчилере дегишли болуп, олара «Худайың Ысрайылы» дийилйәрди (Гл 6:16; Гелч 32:28; Рес 4:10; Рм 9:6).
Э
Эпикурчы философлар.
Грек философы болан Эпикурың шәгиртлери (б. э. өң 341—270 йыллар). Олар дурмушдан диңе леззет алып яшамалы диен таглымата эерйәрдилер (Рес 17:18).
Эфиопиялы везир.
Мүсүриң гүнортасында ерлешйән гадымы Эфиопияда яшан халкдан болан адам. Бу юрт хәзирки Мүсүриң гүнорта ве Суданың демиргазык тарапының бир бөлегинде ерлешйәрди (Рес 8:27).
Ә
Әхт.
Худай билен адамларың я-да ики адамың арасындакы ресми багланышык я-да ылалашык. Ол бир зады этмек я-да этмезлик үчин баглашылярды. Кәте баглашылан әхтиң шертини диңе бир тарап берҗай эдйәрди; ол айратын вада эсасланып, оңа биртараплайын әхт дийилйәрди. Кәте болса баглашылан әхтиң шертини ики тарап хем берҗай эдйәрди; оңа икитараплайын әхт дийилйәрди. Мукаддес Язгыларда Худайың адамлар билен баглашан әхтлеринден башга-да, адамларың, тайпаларың, миллетлериң я-да айры-айры топарларың арасында баглашылан әхт хакда хем агзаляр. Худайың Ыбрайым, Давут, ысрайыл халкы (оңа Канун әхти дийилйәрди) ве Худайың Ысрайылы билен баглашылан (оңа тәзе әхт дийилйәрди) әхти узак вагтлык баглашылыпды (Гелч 9:11; 15:18; 21:27; Мүсч 24:7; 2Йлз 21:7; Лк 22:29; Рес 3:25; 2Кр 3:6; Ев 8:6).
Әхт сандыгы.
Ол акация агаҗындан ясалып, алтын билен өртүленди. Ол башда чадырың Иң мукаддес отагында, соңра Сүлейманың гуран ыбадатханасының Иң мукаддес отагында дурярды. Онуң алтындан ясалан гапагының үстүнде бир-бирине середйән ики керуп барды. Адатча, сандыгың ичинде йүзүне Он табшырык язылгы әхт дашлары дурярды (Кант 31:26; 1Пат 6:19; Ев 9:4).
Я
Ягшылык.
Грек сөзи болуп, адамың ахлак тайдан пәк ве беркдигини, догры эдим-гылымлыдыгыны аңладяр. Шейле-де бу сөз адамда Худайың өңүнде ягшы ишлери этмәге хөвеслендирйән догрулык хәсиетлериң бардыгыны гөркезйәр.
Язгылар.
Якуп.
Ысхак билен Ребеканың оглы. Соңра Худай оңа Ысрайыл диен ады дакды. Шейдип, ол ысрайыл халкының атасы болды. Олара ысрайыллылар ве соңра ехудылар дийилйәрди. Якубың 12 оглы болды, олар ысрайыллыларың 12 тайпасының адыны гөтерйәрди. Якубың ады соң хем ысрайыл миллетине я-да халкына дегишли уланылярды (Гелч 32:28; Мт 22:32).
Якылян гурбан.
Ярашдырма гапагы.
Әхт сандыгының гапагы. Баш руханы Гүнәден сапланма гүни гүнәлер үчин хөдүрлейән малың ганыны әхт сандыгының өңүнде дуруп сепйәрди. Еврей ишлигинден алнан бу җүмле «(гүнәниң) үстүни өртмек» я-да «(гүнәни) өчүрмек» диймеги хем аңладып билер. Сандыгың гапагы тутушлыгына алтындан болуп, онуң хер тарапында бир керуп ясалып гойланды. Әхт сандыгының гапагына кәте йөне «гапак» хем диййәрдилер (Мүсч 25:17—22; 1Йлз 28:11; Ев 9:5).
Яхуда.
Якубың Лия атлы аялындан болан дөрдүнҗи оглы. Якуп өлүм яссыгындака, Яхуданың неслинден эбеди хөкүм сүрҗек бейик хөкүмдарың гелҗекдигини пыгамберлик эдипди. Иса ынсан болуп догланда, Яхуданың неслинден гелди. Шейле-де бу ат яхуда тайпасына берилди ве соңра Ысрайылың ики тайпалы патышалыгының ады болды (Гелч 29:35; 49:10; Ев 7:14).
Яшайыш агаҗы.
Эрем багындакы агач. Мукаддес Язгыларда бу агаҗың мивесиниң яшайыш берйәндиги айдылмаяр. Йөне Худайың разылыгыны газанып, онуң мивесинден иен адамың эбеди яшаҗакдыгыны аңладяр. Ылхам китабында агзалян «яшайыш агаҗы» гөчме маныда уланылып, Худайың элмыдама яшайыш берип дурҗакдыгыны гөркезйәр (Гелч 2:9; 3:22; Ыл 2:7; 22:19).
Яшулы; йыгнак яшулусы.
Яшы бир чене етен адам. Эмма Мукаддес Язгыларда яшулы дийленде, эсасан, җемагатда, халкың арасында я-да йыгнакда ыгтыяры ве җогапкәрчилиги болан адам гөз өңүнде тутуляр. Ылхам китабында гөкдәки яшайыш үчин дирелен месх эдилен месихчилери аңладяр. Грекче пресбиторос сөзи «яшулы» дийип терҗиме эдилип, йыгнакда гөзегчилик этмек үчин белленен җогапкәр доганы аңладяр (Мүсч 4:29; Сүлт 31:23; 1Тм 5:17; Ыл 4:4).